Gramatyka opisowa języka łacińskiego - ebook

Wiadomości wstępne

Rozwój języka łacińskiego

§ 1

Początkowo jeden z dialektów italskich, którym posługiwali się Latynowie, tzn. mieszkańcy środkowoitalskiej krainy Lacjum, z czasem z rozwojem państwa rzymskiego stał się językiem światowym; po upadku imperium rzymskiego jeszcze przez szereg stuleci utrzymał się jako język nauki, literatury, dyplomacji, liturgii Kościoła. Dziś łacinę literacką stosuje się czynnie w niektórych publikacjach z zakresu filologii klasycznej, niekiedy także na kongresach naukowych latynistów. Natomiast z łaciny ludowej na terenie Italii i europejskich prowincji rzymskich rozwinęły się języki romańskie: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, sardyński, prowansalski, retoromański.

§ 2

Język łaciński poznajemy dziś głównie z zabytków literatury. W jego rozwoju wyróżniamy kilka okresów, z których najważniejsze to okres cyceroński, nazwany tak od Cycerona (106–43 p.n.e.), głównego przedstawiciela prozy rzymskiej, oraz okres augustowski , zawdzięczający swą nazwę sprawującemu faktyczne rządy w latach 30 p.n.e. – 14. n.e. Augustowi (63 p.n.e. – 14 n.e.), w którym to czasie nastąpił szczytowy rozkwit poezji. Czasy od wystąpienia Cycerona w 81 r. p.n.e. do śmierci Augusta w 14 r. n.e. nazywamy złotym albo klasycznym okresem literatury łacińskiej.

Gramatyka opisowa języka łacińskiego opiera się na zabytkach tej właśnie epoki, szczególnie na pismach Cycerona i współczesnego mu Cezara (100–44 p.n.e.) oraz poetów epoki augustowskiej: Wergiliusza (70–19 p.n.e.), Horacego (65–8 p.n.e.), Owidiusza (43 p.n.e. – 18 n.e.).

Gramatyka historyczna, przedstawiająca język łaciński w historycznym rozwoju, uwzględnia oprócz łaciny klasycznej także czasy wcześniejsze, tzn. okres archaiczny, i późniejsze, a więc okres tzw. srebrnej łaciny, przypadający mniej więcej na lata 14–117 n.e., a także zabytki stuleci następnych, w których punkt ciężkości przesuwa się poza Italię. Ważny materiał do badań nad językiem stanowią też inskrypcje (napisy), szczególnie pochodzące z czasów wcześniejszych od pomników literatury.

§ 3

Alfabet

Litery łacińskie są nam znane z alfabetu polskiego. Nasi przodkowie bowiem przejęli alfabet łaciński, adaptując go do potrzeb języka polskiego przez znaki diakrytyczne (kropki, kreski nad literami, haczyki u dołu) lub połączenia literowe (np. cz, sz, rz, dz); chodziło o oddanie dźwięków niewystępujących w języku łacińskim.

Alfabet łaciński liczy 24 litery:

----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----
ABC DEF GHI KLM NOP QRS TUV XYZ
abc def ghi klm nop qrs tuv xyz
----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----

Pismo przejęli Rzymianie od Greków, odpowiednio je adaptując i modyfikując. Za czasów Cycerona było w użyciu 21 liter. Litery y, z wprowadzono nieco później dla dokładniejszego oddania wyrazów pochodzenia greckiego, takich jak cycnus (łabędź), zephyrus (wiatr zachodni), dlatego owe litery znalazły się na końcu alfabetu; wypada też zaznaczyć, iż Rzymianie nie rozróżniali w piśmie u, v, używając jednego znaku zarówno dla samogłoski, jak i spółgłoski. Wcześniej, w epoce republiki, zachodziły zmiany co do zakresu użycia liter oznaczających spółgłoski tylnojęzykowe. Początkowo używano liter c, k, q, zależnie od tego, jaki dźwięk po nich występował. Litera C oznaczała zarówno spółgłoskę bezdźwięczną , jak i dźwięczną ; z czasem, ok. roku 300 p.n.e., na oznaczenie spółgłoski dźwięcznej wprowadzono nową literę G (która jest graficzną odmianą C). Odtąd zmniejszył się zakres stosowania litery Q, a litera K wyszła niemal zupełnie z użycia. Ślady dawnego stanu zachowały się w pewnych skrótach, które nie uległy zmianie: C = Gaius (Gajusz), Cn = Gnaeus (Gnejusz), Kal. = Kalendae (Kalendy).

§ 4

Wymowa i ortografia

Litery łacińskie są nam znane, gdyż nasi przodkowie przejęli alfabet łaciński, adaptując go do potrzeb języka polskiego poprzez dodanie znaków diakrytycznych (kropki czy kreski nad literami: ć, ń, ó, ś, ż, ź, haczyk u dołu: ą, ę) lub połączenia literowe (cz, sz, rz, dz) dla oddania dźwięków niewystępujących w języku łacińskim. Większość liter oddaje więc te same głoski w języku łacińskim, co w polskim. Są jednak pewne znaczące różnice.

Wymowa języka łacińskiego zmieniała się bowiem w ciągu wieków.

§ 5

1.

W I w. p.n.e., czyli w okresie, w którym obowiązywały reguły gramatyczne przedstawione w niniejszej książce, system fonetyczny języka łacińskiego obejmował:
- - samogłoski krótkie: przednia niezaokrąglona ] oddawana w piśmie przez a, pisane e, pisane i, ] oddawane przez o, ] pisane u oraz (wyłącznie w wyrazach zapożyczonych z języka greckiego) (wymawiane jak w jęz. niemieckim ü) oddawane literą y;
- - samogłoski długie (patrz § 7): pisane a, oddawane literą e, oddawane literą i, :] pisane o, :] pisane u oraz (w zapożyczeniach z greki) oddawane literą y;
- - dyftongi: ] oddawany w piśmie literami ae i ] oddawany literami oe.
- - spółgłoski: , , , , , , , , , oddawane tymi samymi literami, co w języku polskim, oraz
- - spółgłoskę oddawaną literami c (bez względu na sąsiedztwo innych głosek), k lub q;
- - półsamogłoski: reprezentowaną przez literę i oraz ] (wymawiane jak polskie ł) oddawane przez literę u na początku wyrazu oraz po q, s i ng.

2. W późniejszych wiekach wymowa ta zmieniała się. Najważniejsze z tych zmian to:
- - w I w. n.e. dyftongi ] > i ] > , by w wieku następnym przejść w długie ;

- - w II w. n.e. ] > ;

- - na przełomie II i III w. n.e. > ;

- - w V w. k przed samogłoskami i > (wymawiane jak polskie c)

Do tego doszły jeszcze różne zmiany o zasięgu lokalnym pod wpływem substratów i superstratów (języków wyeliminowanych przez łacinę). Zmiany te były widoczne zwłaszcza w mowie warstw niewykształconych (tzw. łacina ludowa, z której rozwinęły się później języki romańskie), jednak przeniknęły też do wymowy warstw wykształconych, tak że w 722 r. Brytyjczyk św. Bonifacy miał trudności z rozmową z wychowanym w Rzymie papieżem Grzegorzem II, mimo że doskonale porozumiewali się w piśmie.

3. Kiedy wraz z rozpowszechnieniem się idei humanizmu nastąpił powrót do źródeł, a za obowiązujący wzorzec języka łacińskiego przyjęto system fleksyjny i syntaktyczny obowiązujący w okresie cycerońskim (1. poł. I w. p.n.e.), humanista holenderski Erazm z Rotterdamu opublikował w 1528 roku dialog De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione, w którym przedstawił zasady prawidłowej, jego zdaniem, wymowy języka łacińskiego. Pod jego wpływem rozpowszechniła się tzw. erazmiańska wymowa języka łacińskiego, popularna do dzisiejszego dnia, wg której większość liter alfabetu łacińskiego czyta się tak, jak w języku polskim, z wyjątkami:
- - dyftongi ae i oe wymawia się jak ;
- - literę c czyta się – jak polskie c przed samogłoskami e, i oraz dyftongami ae, oe; natomiast przed samogłoskami a, o, u, przed spółgłoskami i na końcu wyrazu – jak ;
- - półsamogłoskę u na początku wyrazu i między samogłoskami wymawia się , np. vinum (wino), evenit (zdarzyło się), po q i s – , np. aqua kf] (woda), quis (kto), persuadeo (przekonuję);
- - grupę liter ph w wyrazach pochodzenia greckiego wymawia się jak , np. philosophus sofs] (filozof);
- - nieużywane w języku polskim litery wymawia się odpowiednio: q – (przeważnie w połączeniu qu – (patrz wyżej); x – , np. axis (oś, biegun pn.).

4. W ostatnich dekadach coraz większą popularność wśród użytkowników języka łacińskiego zdobywa tendencja powrotu do wymowy języka łacińskiego z okresu cycerońskiego, ustalonej przez lingwistów w badaniach porównawczych, tzw. pronuntiatio restituta lub restytuta (patrz pkt a).

5. Ponieważ Watykan jest jedynym państwem, w którym oficjalnym językiem jest łacina, nie można też pominąć zwyczajowej wymowy stosowanej w liturgii pontyfikalnej. Różni się ona od wymowy erazmiańskiej następującymi cechami:
- - c przed samogłoskami przednimi (e, i) wymawiane jest ] (czyli jak polskie cz);
- - g przed samogłoskami przednimi (e, i) wymawiane jest ] (czyli jak polskie dż).
§ 6

Obecnie więc można spotkać trzy systemy wymowy języka łacińskiego:

- - w większości szkół i uczelni w Polsce stosuje się wymowę erazmiańską (patrz pkt c);
- - restytuta (patrz pkt d) jest popularna w krajach anglojęzyznych i frankofońskich, zwłaszcza wśród zwolenników tzw. żywej łaciny;
- - w liturgii katolickiej stosuje się wymowę erazmiańską (patrz pkt c) lub watykańską (patrz pkt e).

Można stosować każdą z nich – byle konsekwentnie.

§ 7

Iloczas

W odróżnieniu od dzisiejszej polszczyzny, która nie zna samogłosek długich, w języku łacińskim samogłoski oraz sylaby różnią się iloczasem, to znaczy mogą być krótkie lub długie; różnicy tej starożytni Rzymianie jednak nie zaznaczali w piśmie.

Ta sama więc litera a oznaczać może zarówno samogłoskę długą, np. w wyrazie mater (matka), jak i krótką, np. w wyrazie pater (ojciec). Podobnie przedstawia się sprawa z innymi literami. Inaczej nieco jest w języku greckim, gdzie mamy odrębne litery na oznaczenie krótkiego e ( – epsilon) i długiego e ( – eta) oraz krótkiego o (o – omikron) i długiego o (ω – omega). W naszych podręcznikach, zwłaszcza zaś w słownikach, przyjęto sposób zaznaczania iloczasu przez odpowiednie znaki diakrytyczne: kreseczka pozioma nad literą oznacza długość samogłoski, łuk wygięty ku górze jej krótkość; piszemy więc māter, ale păter.

Sylaba łacińska może być;

1. krótka (syllaba brevis), np. obie sylaby w wyrazach: pătĕr, tŏgă (toga);
2. długa z natury (syllaba natura longa), jeżeli zawiera samogłoskę długą lub dyftong (dwugłoskę), np. pierwsza sylaba w wyrazach māter, aurum (złoto, por. Au);
3. długa z umowy (pozycji) (syllaba positione longa) znajduje się w sylabie zamkniętej, tj. zakończonej na spółgłoskę; w praktyce wewnątrz wyrazu najłatwiej to ocenić, jeżeli po samogłosce krótkiej występuje grupa dwu lub więcej spółgłosek z wyjątkiem połączenia głoski zwartej z płynną (muta cum liquida). Należy zaznaczyć, że litera x oznacza dwie spółgłoski , podobnie litera z , odpowiednik greckiej litery ζ (dzeta); natomiast połączenie liter qu to znak jednej spółgłoski. Przy wymawianiu sylaby zamkniętej grupą spółgłosek głos się zatrzymywał, wobec czego czas potrzebny do jej wymówienia stawał się odpowiednio dłuższy, jak to obserwujemy przy pierwszej sylabie następujących wyrazów; pen-na (pióro), sem-per (zawsze), sanc-tus (święty), dex-ter (prawy). Zjawisko to nie występuje, gdy grupę stanowi połączenie muta cum liquida (zwartej z płynną); albowiem gdy drugą spółgłoską jest płynna (l, r), głos się nie zatrzymuje, grupa nie zamyka sylaby, lecz w całości należy do sylaby następnej, np. w wyrazach: pa-trem (ojca), pu-blicus (publiczny). Zapamiętajmy, że samogłoska przed samogłoską ulega skróceniu (vocalis ante vocalem corripitur): audīvit (usłyszał), ale forma ściągnięta audĭit. Warto też wiedzieć, że w językach romańskich łacińskie samogłoski długie mają inne odpowiedniki niż samogłoski krótkie. Do poprawnego wymawiania, a zwłaszcza akcentowania wyrazów łacińskich, potrzebna jest znajomość iloczasu; informacje na temat iloczasu w temacie słowa znajdziemy w słowniku, jeżeli zaś chodzi o iloczas końcówek – w gramatyce.
§ 8

Akcent

W akcentowaniu wyrazów łacińskich obowiązują następujące zasady:

1. Wyrazy dwusylabowe mają akcent na pierwszej sylabie bez względu na jej iloczas. Akcentujemy zatem māter, păter.

2. Miejsce akcentu w wyrazach dłuższych, tzn. składających się z trzech lub więcej sylab , zależy od iloczasu sylaby przedostatniej (paenultima). Jeżeli sylaba przedostatnia jest długa (obojętnie czy z natury, czy z umowy), to na niej właśnie spoczywa akcent, np. na-tū-ra (natura), ma-gís-ter (nauczyciel), jeżeli natomiast przedostatnia sylaba jest krótka, akcent pada na sylabę trzecią od końca np. dó-mĭ-nus (pan), sýl-lă-ba (sylaba), té-nĕ-brae (ciemność).

3. § 9

Enklityki , czyli wyrazy, które nie mając własnego akcentu (-que = i, -ne = czy, -ve = czy, lub), opierają się o wyraz poprzedzający, tworząc z nim tzw. zestrój akcentowy. Wymienione wyżej zasady akcentowania stosuje się do zestroju jako całości. Wyraz pó-pŭ-lus (naród) ma akcent na sylabie po- (trzeciej od końca, gdyż przedostatnia jest krótka), natomiast w zestawieniu senātus populúsque Romānus (senat i naród rzymski) akcent przesuwa się na sylabę -lus-: przedostatnią w zestroju, długą z umowy. Podobnie w zestroju vidésne? (czy widzisz?) akcentujemy sylabę -des-, w zwrocie Tros Rutulúsve (Trojanin lub Rutul) akcentujemy sylabę -lus-, przy arma virúmque (oręż i męża) – sylabę -rum-. Także inne wyrazy traktuje się niekiedy jako enklityki, np. akcentujemy w zestroju nobίscum (z nami), vobíscum (z wami), proptérea (dlatego).

Jak widzimy, akcent łaciński wykazuje dużo podobieństw do akcentu polskiego. Także w naszym języku akcent wyrazowy związany jest z sylabą przedostatnią. Od tej zasady zdarzają się odstępstwa: pewne wyrazy, i to zarówno swojskie, jak i obcego pochodzenia, mają akcent na trzeciej sylabie od końca np. ógółem, okólica, gramátyka, fízyka.

Natomiast w języku polskim enklityki nie wpływają na miejsce akcentu w zestroju, akcentujemy pószedł i pószedłby, pówiedz i pówiedz mi; w wymowie wszakże niektórych osób obserwujemy tendencję do przesuwania akcentu.

Inaczej nieco zachowuje się proklityka, czyli wyraz opierający się o wyraz następny, zwłaszcza gdy jest nim wyraz jednosylabowy. Akcentujemy bowiem: do dómu, ale dó cna; nie czýtaj, ale nié pisz, nié mów mi.

4. W języku łacińskim spotykamy kilka wyrazów z akcentem na sylabie ostatniej, np. addūc (przyprowadź), istínc (stamtąd), adhūc (dotąd). Pozorne to odstępstwo od zasady jest wynikiem skrócenia wyrazu (tzw. apokopy); odpadła końcowa samogłoska -e, akcent zaś pozostał na tej samej sylabie, na której znajdował się przed skróceniem. Zjawisko to jest dla nas szczególnie interesujące ze względu na akcent w języku francuskim umiejscowiony na sylabie ostatniej. Także w języku polskim niektóre wyrazy mają przycisk na sylabie ostatniej, np. akurát, arcymίstrz.

§ 10

Najważniejsze zjawiska fonetyczne

Wymiana samogłosek czyli apofonia może być (1) jakościowa , tego (okrywam) : toga (toga), (2) ilościowa , przy czym samogłoska występować może na stopniu: (a) normalnym, (b) wzdłużenia, (c) zaniku, np. ŏdium : ōdi; tĕgo : tēgula; gĕnitor : gi-gn-o; ĕst : sunt; ĕdo : dens.

Zjawisko to jest odziedziczone z języka praindoeuropejskiego; por. polskie wozy : wiezie; posucha : schnąć. Inne zmiany zachodziły na gruncie łacińskim lub italskim.

Samogłoska długa ulega skróceniu:

1. przed samogłoską (vocalis ante vocalem corripitur), np. finīre : finĭo (kończyć, kończę); flēre : flĕo (płakać, płaczę); audīvit : audĭit (usłyszał);
2. w wygłosie zamkniętym z wyjątkiem pozycji przed s, np. amāre : amăt (kochać, kocha); audīs : audĭt (słyszysz, słyszy); honōris : honōs : honŏr (zaszczytu, zaszczyt);
3. wyrazy dwusylabowe z pierwszą sylabą krótką mają skłonność do skrócenia także drugiej (prawo skracania wyrazów jambicznych) mălē > mălĕ (źle), bĕnē > bĕnĕ (dobrze), ale clārē (jasno), altē (wysoko).

Samogłoska krótka zanika w sylabie środkowej, zjawisko to nazywa się synkopą: valĭdē > valde (mocno, bardzo) ale valĭdus (mocny, zdrowy), disciplina (nauka) ale discipŭlus (uczeń).

- - w wygłosie nazywa się to apokopą: dic < *dicĕ (powiedz), duc < *ducĕ (prowadź), fac < *facĕ (rób), fer < *ferĕ (nieś):

Samogłoska krótka wzdłuża się przy zaniku s przed spółgłoską dźwięczną (wzdłużenie zastępcze) īdem < *isdem (ten sam), pōno < *pŏsno < *posĭno (kładę).

Samogłoski krótkie w sylabie otwartej w środku wyrazu przechodzą w i, np. lĕgo : collĭgo, hăbeo : adhĭbeo, făcio : confĭcio, caput : capĭtis. W sylabie zamkniętej ă > ĕ, np. factus : perfectus, parco : peperci.

§ 11

Zmiany spółgłosek

Asymilacja zupełna

1. progresywna : od *disfero > differo, adfero > affero, *adtuli > attuli, adsequor > assequor

Asymilacja niezupełna

2. co do dźwięczności : scribo : scriptus, nubo : nupsi, ago : actus

3. co do miejsca artykulacji

Spółgłoska nosowa przed przedniojęzykową występuje jako n, przed wargową jako m, np. eum : eundem, compono : contemno, imbuo : indico

Dysymilacja

Rzymianie nie lubili dwu l ani dwu r w kolejno po sobie następujących sylabach; następowało rozpodobnienie caeruleus : caelum (por. polskie prześcieradło : prześciełać), militaris : mortalis (por. polskie jadalnia : cieplarnia).

Rotacyzm (od greckiej litery rho) – s między samogłoskami przechodzi w r, np. spero : spes, gero : gessi, laudare : esse.

Dla łatwiejszego przyswojenia zjawisk fleksyjnych podano niektóre przykłady zmian fonetycznych; dokładniejsze omówienie owych zmian należy do gramatyki historycznej.