Grzech Sodomii w przestrzeni politycznej, prawnej i społecznej Polski nowożytnej - ebook

Wstęp

Słowem wstępu należy zacząć od wytłumaczenia kilku pojęć, które będą przewijać się w treści pracy, jak i ustalić pewną terminologię dla uproszczenia odbioru czytelnikowi. Podstawowym pojęciem, które jako pierwsze należy poddać wyjaśnieniu jest sodomia, czy też tytułowy grzech sodomii. Zgodnie z Katechizmem Kościoła katolickiego Grzech jest to słowo, czyn lub pragnienie przeciwne prawu wiecznemu. Jest obrazą Boga. Przeciwstawia się Bogu w nieposłuszeństwie zaprzeczającym posłuszeństwu Chrystusa. Więcej problemów sprawia zdefiniowanie drugiego członu naszego zagadnienia, mianowicie sodomii. Nie jest ono jednoznaczne, a mało tego na przestrzeni wieków zmieniało ono swoje znaczenie. Pojęcie to bierze niewątpliwie swą terminologię z Biblii i należy wiązać je z tragiczną historią miast Sodomy i Gomory, których mieszkańcy mieliby sprzeniewierzyć się Bogu pederastią, czyli innymi słowy homoseksualizmem. Miasta te zostały zniszczone przez Boga za niegodziwość i rozpustę ich mieszkańców. Chcieli oni zgwałcić przybyłych do Lota aniołów mieszkający w Sodomie mężczyźni, młodzi i starzy, ze wszystkich stron miasta, otoczyli dom, wywołali Lota i rzekli do niego: «Gdzie tu są ci ludzie, którzy przyszli do ciebie tego wieczoru? Wyprowadź ich do nas, abyśmy mogli z nimi poswawolić!. W taki to sposób mieszkańcy Sodomy opuścili przymierze Pana, za co Bóg zesłał na nich deszcz z siarki i zniszczył Sodomę wraz z pobliskimi miastami. Motyw ten jest wielokrotnie powtarzany zarówno Starym jak i Nowym Testamencie. Sam Chrystus powołuje się na to wydarzenie przy rozesłaniu apostołów. W swym Liście święty Juda wspomina, iż była to kara za rozpustę i pożądanie cudzego ciała. Są to tłumaczenia pochodzące z pierwszego źródła, jednak kolejne wieki dodały znaczeń pod terminem sodomii. Zwłaszcza wczesne średniowiecze dopisywało kolejnych wyjaśnień pod tym terminem tak, że w swej najbardziej rozległej definicji sodomia rozumiana jest jako wszelkie nieprokreacyjne sposoby użycia nasienia. Pod tego rodzaju tłumaczenie podchodzić będą nie tylko zachowania homoseksualne, ale również zachowania heteroseksualne, a także inne zachowania niezgodne z kanonem wiary katolickiej, jak np. współżycie z zakonnicą, kazirodztwo, cudzołóstwo, seks analny, oralny, czy też masturbacja.

W okresie wczesnego średniowiecza terminem sodomii zaczęto określać przede wszystkim zachowania homoseksualne. Wiemy to dzięki zachowanym penitencjałom, czyli lokalnym zbiorom prawa i pokut za określone grzechy. W nich to odnajdujemy określenia, jakie towarzyszyły opisowi homoseksualizmu i co wchodziło w obręb tych praktyk, mianowicie: związek dwóch mężczyzn, wzajemna masturbacja, seks oralny, zabawy młodzieńców, zabawy z naturalnymi braćmi, stosunki międzyudowe i stosunki analne. Określano je łacińskimi nazwami: fornicatio sodomia, sodomitico more, sodomicitico ritu, in scelere sodomitico, sodomiticum peccatum.

W czasach nowożytnych mamy do czynienia ze zmianą w używaniu terminu sodomia. Termin ten zaczyna być stosowany do mniejszej ilości zachowań seksualnych, a przede wszystkim homoseksualizmu, zoofilii i seksu analnego. Wówczas pojawiają się już określenia takie jak masturbacja, czy też bestialitas (dla określenia zoofilii). Zmianę w rozumieniu pojęcia sodomia przynosi dopiero połowa XIX wieku, a wiąże się to z pojawieniem się nieznanego wcześniej terminu homoseksualizm. Od tego czasu sodomią będzie się nazywać zoofilię i robi się tak do dnia dzisiejszego.

Kolejnym terminem, który musi zostać przybliżony jest homoseksualizm. Pojawił się on dość późno, bo dopiero w drugiej połowie XIX wieku w wyniku badań nad męską seksualnością. Ma to miejsce po serii zjawisk socjologicznych, jakie wpłynęły na medycynę i prawo. Mamy w tym okresie do czynienia z przejawem feminizacji mężczyzn, która była ścigana przez niemieckie prawo. Niemiecka medycyna poszukiwała wyjaśnienia owego zjawiska. Pomimo to termin homoseksualizm nie ma medycznej genezy. Jako pierwszy użył słowa homosexualität węgiersko – niemiecki pisarz, dziennikarz i tłumacz Karl Maria Kertbeny (1824 – 1882) w liście do Karla Heinricha Ulrichsa w 1868 r. Zarówno Kertbeny jak i Ulrichs nawoływali do zmiany paragrafu w pruskim kodeksie karnym, mówiącym o karaniu związków męsko – męskich. Stworzony przez Ketbenyego termin homoseksualizm jest zbitką grecko – łacińskich słów: z języka greckiego homos znaczy równy, taki sam; a łacińskie słowo sexus znaczy płeć. Dosłowne tłumaczenie niewiele wyjaśnia, sprawia, że owa zbitka jest trochę niefortunna. Termin ten długo przedostawał się do języka potocznego, by dopiero w drugiej połowie XX wieku wejść do powszechnego użycia. Pod terminem homoseksualizm rozumiemy pociąg seksualny do osoby tej samej płci.

Innym terminem, a pokrewnym do homoseksualizmu, będzie pederastia. Wywodzi się on z greckiego słowa paiderastia, który w starożytności powszechnie był używany przez Greków na określenie stosunku erotycznego, ale również emocjonalnego dorosłego mężczyzny z chłopcem. Termin ten pojawił się również w czasach nowożytnych, ale nabrał wówczas negatywnego znaczenia i używany był dla określenia stosunków homoseksualnych. To właśnie od niego wywodzą się słowa nabierające wulgarnego znaczenia, używane na określenie homoseksualistów takie jak „pedał”, czy francuskie pédé.

Moja praca będzie przedstawiać krótką historię homoseksualizmu. Jest to problem rzadko spotykany w opracowaniach historycznych, a prawie w ogóle nieporuszony przez polskich historyków. Niemniej problem ten istniał już od samego początku istnienia państwa polskiego. Nie jest to problem mały, gdyż obejmujący 4 – 6% ludności. Przedmiotem badań niniejszej pracy będzie postrzeganie homoseksualizmu jako zjawiska funkcjonującego od najdawniejszych czasów w społeczeństwie. W tej pracy postaram się przede wszystkim przedstawić postrzeganie, występowanie, stosunek społeczeństwa i prawa do zjawiska homoseksualizmu w Polsce w czasach nowożytnych, czyli od XVI do XVIII wieku. Będę próbował rzucić światło na penalizację zachowań homoseksualnych od najdawniejszych czasów, dlatego pracę swą zacznę już od opisywania zjawiska homoseksualizmu w starożytności, co w pełni pozwoli na uchwycenia zmian, jakie zachodziły w pojmowaniu i akceptowaniu osób o odmiennej orientacji seksualnej. Szczegółowa analiza będzie dotyczyć ziem I Rzeczpospolitej począwszy od średniowiecza poprzez okres nowożytny. Takie przedstawienie sprawy pozwoli na kompletne ukazanie problemu sodomii w Polsce przedrozbiorowej, ukaże wywodzące się stereotypy, a także zmiany, jakie zachodziły na przestrzeni wieków względem homoseksualizmu.

W swojej pracy chcę zebrać i rozszerzyć dotychczasowe wiadomości odnośnie tolerancji i nietolerancji homoseksualizmu w Polsce nowożytnej. Będę starał się przedstawić ów problem w polskim prawie karnym (co groziło za zachowania homoseksualne, jakie kary były przewidziane), a także w obyczajowości (stosunek społeczeństwa do osób homoseksualnych). Posłużą mi do tego przede wszystkim źródła pamiętnikarskie (Martin Grunereg, Marcin Matuszewicz, Andrzej Kitowicz, Walerian Nekanda Trempka) kodeksy prawa (Bartłomiej Groicki), teksty moralizatorskie (Adam Gdacjusz, Marcin Krowicki, Jan Jonston), a także opracowania Zbigniewa Kuchowicza, Marii Boguckiej, Janusza Tazbira. Niestety większość z nich odbiera homoseksualizm w zakresie zboczeń i dewiacji seksualnych, dlatego też ich prace na ten temat są już przestarzałe i nieadekwatne do wyników badań naukowych chwili obecnej. Będę posiłkował się również wieloma innymi pomniejszymi tekstami i opracowaniami także z natury antropologii (Michael Foucault), czy seksuologii (Zbigniew Lew Starowicz). Posłużę się również literaturą katolicką, która jest nieprzychylna do zjawiska homoseksualizmu, dzięki czemu dostarcza ona wiele argumentów i źródeł dla wytłumaczenia zjawiska nietolerancji. Mam nadzieję, że moja praca rzuci nieco jaśniejsze światło na omawiany przeze mnie problem i rzetelnie ukaże sytuację, jaka panowała w nowożytności w akceptacji homoseksualizmu.Starożytność

Starożytne początki

Na temat homoseksualizmu w starożytności powstało już wiele opracowań szczegółowych np. Homoseksualizm grecki Kennetha Jamesa Dovera, a także wiele ogólnych opracowań dotyczących obyczajów seksualnych nie tylko Greków, czy Rzymian, ale także innych ludów starożytnego świata. Nie możemy tu, rzecz jasna, mówić o jakiejkolwiek szczegółowej i wnikliwej analizie historii starożytnych Słowian, zwłaszcza o ich obyczajach seksualnych, ale ogólna analiza ludów pierwotnych pozwoli nam przybliżyć obyczajowość seksualną naszych przodków. Na oględnym przykładzie obyczajowości seksualnej starożytnych cywilizacji ukazać można zmiany kulturowe i obyczajowe jakie zachodziły na przestrzeni wieków względem homoseksualizmu.

Jak wiadomo na rozwój psychoseksualny jednostki przeogromny wpływ wywiera system kulturowy. Uważa się, że w społeczeństwach pierwotnych homoseksualizm jest rzadko spotykany, gdyż mamy tu do czynienia z nieskrępowanym rozwojem zachowań seksualnych. Homoseksualizm pojawił się w warunkach, kiedy prawa obyczajowe i moralności zaczęły określać wyraźnie, co należy do świata kobiecego, a co do męskiego, tzn. wtedy kiedy zostały oddzielone i sprecyzowane role obu płci. Stosunek społeczeństwa do odmiennych orientacji i zachowań seksualnych kształtowany był przede wszystkim przez trzy czynniki: religię, prawo i medycynę. Zależnie od tego jakie były wierzenia religijne, w pewnych kulturach homoseksualizm był tolerowany, wielbiony, odmieńcy zaś czczeni, w innych zaś uważano ich za grzeszników i odszczepieńców, których należy prześladować i wytępić. To właśnie religia odgrywała, i nadal odgrywa, wiodącą rolę w pozytywnym, bądź negatywnym postrzeganiu homoseksualizmu. Zachowania, które nie były aprobowane przez religię często były jednocześnie ścigane przez prawo, potępione przez moralność, oraz kategoryzowane jako zmiany chorobowe przez medycynę.

Penalizacja, czyli uznanie danego czynu za czyn zabroniony, kontaktów homoseksualnych sięga już najstarszych kodeksów prawnych: Urukagina z 2375 r. p.n.e., Ur – Nammu z 2100 r. p.n.e. Eshunna z 1750 r. p.n.e., np. Kodeks Hammurabiego (1726 r. p.n.e.) zakazywał wszelkich kontaktów erotycznych, które naruszały podstawy funkcjonowania małżeństwa i rodziny. Dowiadujemy się również, że już w tym czasie, to jest, w XVIII wieku p.n.e. istniała w Babilonie prostytucja homoseksualna. Najstarsza jednak wzmianka o homoseksualizmie, a raczej o pederastii, pochodzi z około 2500 r. p.n.e. z egipskiego papirusu, z którego wynika, że nie tylko występuje ona w społeczeństwie, ale jest też przez nie akceptowana i uważana za normalne zjawisko. W ciągu wieków musiały jednak nastąpić zmiany, gdyż ze spisanej opowieści o Horusie i Secie z XII wieku. p.n.e. stosunek odbytniczy zostaje postrzegany już jako degradujący i poniżający zwłaszcza dla osoby w roli biernej.

Greckie korzenie

Przechodząc do starożytnej Grecji warto zacząć od wierzeń religijnych, a właściwie od mitologii greckiej, która stworzyła podwaliny kulturowe pod socjalizację i aprobatę zachowań homoseksualnych. Nie wgłębiając się w dokładną analizę mitów można przytoczyć kilka przykładów miłości homoseksualnej greckich bogów poczynając już od samego Zeusa, który to zgodnie z wierzeniami zapałał miłością do Ganimedesa. Zeus zabrał go na Olimp, gdzie wraz z Hebe pełnił on funkcję podczaszego na ucztach bogów. Innym przykładem może być miłość boga Apollo do słynącego z urody Hiacynta, czy też Orfeusz, który nauczył mężczyzn kochać młodzieńców. W starożytnej Grecji homoseksualizm był więc akceptowany przez religię, a dzięki temu przez społeczeństwo. Był to zarówno homoseksualizm męski jak i żeński. To właśnie pederastia była uważana przez Greków jako jedna z tych dróg, po których dochodzi się do dojrzałości płciowej i społecznej. Nie chodziło tu nawet tyle o związek cielesny, ile o wytworzenie się pewnych związków emocjonalnych, w których partnerzy pomagali sobie w rozwoju duchowym i intelektualnym. Chodziło również o pewien rodzaj socjalizacji, a mianowicie wychowanie młodego chłopca w związku homoseksualnym na dojrzałego mężczyznę i obywatela. Przykładem może tu być sławny legion tebański tzw. Święty Zastęp, który był złożony z 300 żołnierzy, tzn. 150 par homoseksualnych. Założony został w 371 r. p.n.e., zginął w 338 r. p.n.e. w czasie bitwy pod Cheroneą. Homoseksualizm wiązał się nie tylko ze służbą wojskową, tak jak w Tebach, czy Sparcie, ale był obecny we wszystkich dziedzinach życia Greków, począwszy od sztuki, skończywszy na sporcie. Kultura starożytnej Grecji była przesycona erotyzmem, który przejawiał się we wszystkich jej dziedzinach.

Ważną rolę w życiu społeczności greckiej wywarła filozofia. To właśnie Grecy byli niejako wynalazcami tej nowej nauki. Filozofia, obok religii stanowiła dla Greków swego rodzaju wyznacznik moralny w życiu codziennym i tak samo jak religia nie przeszła obojętnie obok współczesnych obyczajów seksualnych Greków. Pierwszym filozofem, który podniósł dyskurs na temat homoseksualizmu był Sokrates. W rozmowie z homoseksualistą Kalliklesem, który to był zwolennikiem zaspokajania jak największej ilości pragnień, Sokrates, ale stawiał na wstrzemięźliwość i to nie tylko homoseksualną. Jako stoik uważał, że zmysły nie powinny wyznaczać naszych zachowań, nie powinny być miarą dobra i zła, bo to rozum kieruje życiem człowieka.

Kolejnym filozofem, który nie jedną swoją pracę poświęcił miłości homoseksualnej był Platon. Zakładał on, iż proces uduchowiania się człowieka zaczyna się właśnie od miłości homoseksualnej. W Uczcie wyjaśniał on pochodzenie homoseksualizmu, który miałby wynikać z błędu podczas stworzenia człowieka przez Prometeusza. To właśnie Platon jako pierwszy stworzył pogląd mówiący o tym, że homoseksualizm jest wrodzony, oraz, że stanowi on trzecią płeć. Trudno w tym wypadku zgodzić się z Markiem Czachorowskim, który twierdzi, że Platon, który był również homoseksualistą potępiał w swej Uczcie wynalazek homoseksualizmu i pojmował go za nieopanowanie w przyjemnościach. To Platon uważał homoseksualizm za cnotę, która prowadzi do prawdziwej męskości. Lecz aprobata Platona dla homoseksualizmu nie trwała długo, choć wyraźnie widoczna w początkowych jego dziełach, w swym ostatnim dziele Prawa potępiał homoseksualizm. Jednak ma on na uwadze dobro państwa, gdyż widzi w związkach homoseksualnych zagrożenie dla związków heteroseksualnych, a co za tym idzie spadek rozrodczości i ilości obywateli. Jego uczeń, Arystoteles nie odnosił się już pozytywnie do pederastii, a wręcz przeciwnie, uważał ją za coś niezgodnego z naturą (takie wnioski wysnuł już Platon w Prawach). Arystoteles klasyfikuje pederastię w znaczeniu zboczeń seksualnych, ponieważ są one niezgodne z ludzką płciowością, a jako takie mają negatywną wartość moralną. Również Ksenofont kreuje swojego bohatera Agezylaosa na wstrzemięźliwego homoseksualistę, gdyż oparł się całowaniu z największą stanowczością chłopca, którego kochał. Zauważalny jest tu pewien paradoks, gdzie z jednej strony mamy do czynienia z zupełną aprobatą, czy nawet gloryfikacją homoseksualizmu i pederastii, z drugiej strony filozofowie stworzyli w tej materii moralność abstynencji. Jednak należałoby się zastanowić, czy nie chodzi tu o sferę erotyczną rozumianą w całokształcie zachowań i abstynencję jako walkę zmysłów z rozumem.

W starożytnej Grecji istniał również homoseksualizm niepederastyczny. Był to homoseksualizm kobiet, czyli tzw. trybadia. Jego nasilenie występuje w V wieku p.n.e., co spowodowane jest nieustannymi walkami Greków z Persami, a następnie uwikłanie się Aten i Sparty w długą wojnę peloponeską. Z powodu deficytu mężczyzn kobiety znajdowały pocieszenie we własnych ramionach i zaspokajaniu własnych potrzeb seksualnych. Dzięki temu seksualizm kobiet uzyskał już w starożytności wymiar społeczny i rozpoczął proces emancypacji kobiet. Homoseksualna miłość kobiet znalazła swoje odzwierciedlenie w poezji Safony, która tworzyła na wyspie Lesbos, znanej już w czasach starożytnych z wyuzdania erotycznego.

Również prawo Greckie stawiało pewne ograniczenia w sferze erotycznej, a zwłaszcza w pederastii. Kodyfikacja dokonana prze Solona zabraniała kontaktów dojrzałych mężczyzn z małoletnimi chłopcami. Miało to na celu zabezpieczenie chłopców od pedofilii. Dzięki Mowom, Ajschinesa wiemy również, że homoseksualna przeszłość była przedmiotem kompromitacji.