Historia armii pruskiej do 1740 roku. Tom 2 - ebook

ROZDZIAŁ III
ARMIA PRUSKA W WOJNIE O SUKCESJĘ HISZPAŃSKĄ

1. ZBROJENIA PRUS. KORPUS POSIŁKOWY DLA PAŃSTW MORSKICH

2. KAMPANIA 1702 ROKU NAD DOLNYM RENEM I NAD MOZĄ

3. DZIAŁANIA WOJENNE W 1703 ROKU

4. KAMPANIA W POŁUDNIOWYCH NIEMCZECH W 1704 ROKU

5. KORPUS KSIĘCIA ANHALT-DESSAU LEOPOLDA W PÓŁNOCNYCH WŁOSZECH I W PROWANSJI W LATACH 1705-1707. CASSANO, CALCINATO, TURYN, TULON

6. PRUSKIE WOJSKA W NIDERLANDACH I NAD GÓRNYM RENEM W LATACH 1705-1707

7. KAMPANIE W NIDERLANDACH W LATACH 1708 I 1709

8. KORPUS ARNIMA W PÓŁNOCNYCH WŁOSZECH (1708-1712)

10. ARMIA BRANDENBURSKA W CHWILI ŚMIERCI KRÓLA FRYDERYKA I¹ Wilhelm III był nie tylko zięciem, ale także siostrzeńcem Jakuba II (przyp. tłum.).

² Maksymilian Henryk (1621-1688), książę Bawarii z rodu Wittelsbachów, od 1650 roku arcybiskup i elektor Kolonii (przyp. tłum.).

³ Reuniony (franc. réunion) – francuska polityka polegająca na bezkrwawej aneksji terenów należących do Rzeszy, Niderlandów i Sabaudii (przyp. tłum.).

⁴ W traktacie z 23 sierpnia 1685 roku w zamian za rezygnację Brandenburgii ze starszych roszczeń Zjednoczone Prowincje zgodziły się na zapłacenie 440 000 talarów (150 000 natychmiast, a resztę sumy w dziesięciu rocznych ratach) (zob. Th. v. Mörner, Kurbrandenburgs Staatsverträge, Berlin 1867, s. 469-470 i 500-501).

⁵ Ph. de Courcillon, Journal de marquis de Dangeau, Paris, 1854, t. 2, s. 178.

⁶ Delfin (franc. Dauphin) – tradycyjny tytuł następcy tronu Francji. W opisywanym okresie był nim najstarszy syn Ludwika XIV, Ludwik Burbon (1661-1711), który jednak nigdy nie zasiadł na tronie (przyp. tłum.).

⁷ H. Griffet, Recueil de lettres pour d’éclaircissement à l’histoire militaire du règne de Louis XIV, den Haag, 1763, t. 5, s. 159.

⁸ Ph. de Courcillon, op. cit., t. 2, s. 174.

⁹ Do tej armii należał także służący w Niderlandach brandenburski regiment księcia Brandenburgii (zob. księga trzecia, rozdz. IV, 2, przyp. 22). Fakt ten oraz podporządkowanie Schomberga rozkazom księcia Orańskiego, a także inne, niewłaściwie zrozumiane informacje spowodowały, że przyjęto, iż brandenburski korpus posiłkowy wziął udział w inwazji na Anglię (zob. C. Jany, Die brandenburgischen Hilfstruppen Wilhelms von Oraniem im Jahre 1688, „Forschungen zur brandenburgischen und preussischen Geschichte”, 1899, t. 2, s. 99).

¹⁰ Jednocześnie z porozumieniem podpisanym z Brandenburgią Zjednoczone Prowincje zawarły w Celle podobne traktaty sojusznicze z książętami Lüneburga-Celle i Brunszwiku-Wolfenbüttel, które wystawiły w sumie 4000 żołnierzy (O. Elster, Geschichte der stehenden Truppen im Herzogtum Braunschweig-Wolfenbüttel, Leipzig 1899, s. 230). Hesja-Kassel przekazała im 1200 piechoty, 540 rajtarów i 200 dragonów, a Wirtembergia 1296 rajtarów.

¹¹ P. Haake, Brandenburgische Politik und Kriegsführung in den Jahren 1688 und 1689, Kassel 1896, s. 55.

¹² Kapitulacja z 1 sierpnia 1688 roku. W regimencie tym istniała kompania kadetów, która po zakończeniu oblężenia Bonn została wcielona do batalionu Cournuauda.

¹³ W 1688 roku na ten cel przeznaczono 27 042 talary, a w 1689 roku – 50 000.

¹⁴ P.L. Müller, Wilhelm III von Oranien und Georg Friedrich von Waldeck, den Haag 1880, t. 2, s. 111.

¹⁵ B. Erdmannsdörffer, Deutsche Geschichte 1648 bis 1740, Berlin 1892, t. 2, s. 11; Geschichte des Bayerischen Heeres, München 1904, t. 2, s. 308.

¹⁶ Wbrew podpisanemu 25 czerwca 1688 roku traktatowi nie wysłano do Polski korpusu posiłkowego, do którego Prusy miały oddać osiem kompanii piechoty oraz dwie kompanie dragonów, pod dowództwem generała-majora hrabiego Karla von Schomberga. Ciekawe, że piechota miała nie zabierać ze sobą pik, lecz tylko muszkiety „albo jak najwięcej flint” oraz świńskie pióra. Flinty mieli posiadać również podoficerowie.

¹⁷ Kapitulacja z 16 maja 1688 roku.

¹⁸ Nominacja z 21 października 1688 roku (w 1806 roku pułk kirasjerów Reitzenstein nr 7).

¹⁹ Stan garnizonów w styczniu 1689 roku: margrabia Karol (Magdeburg) włącznie z kompanią Huttena – 8 primaplana, 1000 żołnierzy; Zieten (Minden) – 7 primaplana, 875 żołnierzy; Belling (Piława) – 8 primaplana, 1000 żołnierzy; Truchsess (Królewiec) – 3 primaplana, 450 żołnierzy; Friedrichsburg – 1 primaplana, 150 żołnierzy. Wszystkie kompanie pozostałych garnizonów liczyły po 125 żołnierzy.

²⁰ W 1806 roku pułk kirasjerów Quitzow nr 6. Regiment Briquemaulta w 1688 roku składał się z 10 primaplana i 400 żołnierzy. Po odejściu 6 primaplana i 300 żołnierzy na służbę holenderską pozostało 4 primaplana i 88 żołnierzy (po odliczeniu z każdej kompanii po 3 passevolantów = 12).

²¹ C. Rousset, Histoire de Louvois et de son administration politique et militaire, Paris 1862-1863, t. 4, s. 171.

²² W przedłożonym przez Akwizgran rozliczeniu za zakwaterowane tam zimą 1689-1690 dwa bataliony gwardii i regiment Heidena znajduje się dopisek: „Każda kompania posiadała dwóch dragonów”. Również w umowach kwaterunkowych z następnych lat wojny zawartych przez władze Akwizgranu często można spotkać zapis, że w etacie każdej kompanii liczącej 125 żołnierzy „jest markietanka i dwóch dragonów”. W Akwizgranie w kolejnych latach stacjonowały różne bataliony, więc podany powyżej etat musiał obowiązywać w całej armii. Dragoni byli również w kompaniach armii saskiej.

²³ Każda z trzech kompanii grands mousquetaires posiadała 32 pachołków i dlatego niektóre źródła podają, że liczyły one 87 ludzi.

²⁴ Przyboczny regiment jazdy i oba bataliony gwardii, które w 1688 roku były w armii saskiej, przezimowały we Frankonii i na wiosnę 1689 roku dołączyły do armii brandenburskiej stacjonującej w Dolnej Nadrenii.

²⁵ W 1914 roku 1. brandenburski pułk dragonów nr 2.

²⁶ Batalion regimentu księcia Kurlandii, który pomaszerował na zachód, został oddany pułkownikowi Friedrichowi von Heidenowi (rozporządzenie z 18/28 czerwca 1689 roku). W 1806 roku pułk piechoty Wedell (nr 10).

²⁷ Regiment powstały na podstawie kapitulacji z 1/11 marca 1689 roku dla pułkownika hrabiego Aleksandra von Dohny z dwóch kompanii regimentu księcia Kurlandii, jednej złożonej z żołnierzy oddelegowanych z pruskich garnizonów oraz po jednej przejętej z regimentów Briquemaulta i margrabiego Ansbach. W 1914 roku pułk grenadierów króla Fryderyka I (4. wschodniopruski) nr 5.

²⁸ K.Fr. Dieterici, Die Waldenser und Ihre Verhältnisse zu dem Brandenburg-Preussischen Staate, Berlin 1831, s. 180.

²⁹ 18 lutego 1689 roku mianował barona Gustawa Horna podpułkownikiem, „gdyż postanowiliśmy utworzyć z żołnierzy wybranych z wszystkich regimentów jeden batalion złożony z czterech kompanii, który będzie stale pilnował Naszej artylerii polowej”. Od 1690 roku Horn był komendantem brandenburskiego batalionu regimentu Jung-Holsztyn. Zginął w 1693 roku pod Belgradem.

³⁰ Schöning napisał: „Szczególnie muszę wyróżnić grands mousquetaires, którzy wykazali się wielką odwagą i uzasadnili estymę, którą łaskawie obdarza ich Wasza Elektorska Mość”. Jego relacja zaprzecza opinii zawartej we wspomnieniach hrabiego Dohny. We własnoręcznie napisanym piśmie feldmarszałek pochwalił także postawę generała-porucznika Barfusa.

³¹ Th. v. Mörner, Kurbrandenburgs Staatsverträge…, s. 516; List Eberharda von Danckelmanna do króla z 30 grudnia 1703 roku. Elektor Bawarii Maksymilian Emanuel, który w 1692 roku został następcą Gastanagi, zmusił Brandenburczyków do opuszczenia Geldern. W posiadanie Brandenburgii wróciło ono dopiero w 1703 roku.

³² W dzienniku generała-majora von Landsberga z biskupstwa Münsteru wymieniono bataliony następujących brandenburskich regimentów: gwardii przybocznej (4), następcy tronu (1), margrabiego Filipa (1), księcia Anhalt (1), Derfflingera (1), Barfusa (2), Schomberga (2) oraz dziewięciu holenderskich i pięciu z Münsteru (H. Deiters, Die Belagerung von Kaiserswerth, Düsseldorf, 1900, s. 23 i 30.

³³ C.W. Hennert, Beyträge zur brandenburgischen Kriegsgeschichte unter Kurfürst Friedrich dem Dritten nachherigem ersten König von Preussen, Berlin/Stettin 1790; K.W. v. Schöning, Generalfeldmarschall Hans Adam von Schöning, Berlin 1837; J. Dauer, Die Eroberung von Bonn, „Jahrbücher für die deutsche Armee und Marine”, t. 95 i 96.

³⁴ W akcji tej poległ podpułkownik Johann Friedrich von der Hoya z regimentu Zietena.

³⁵ Information von der bisherigen Expedition von Bonn und Seiner Churfürstlichen Durchlaucht ferner Vorhaben. Im Lager von Bonn 20/30 August 1689. Nach Berlin, Regensburg und an alle übrigen Höfe, woselbst Seiner Churfürstlichen Durchlaucht Ihre Räte und Bediente haben.

³⁶ Regiment Lüttwitza, dragoni Sonsfelda i przypuszczalnie trzy kompanie dragonów margrabiego Ansbach.

³⁷ Śmiertelnie ranny został generał-major Georg von Belling. Polegli pułkownicy Adam Friedrich von Krusemarck (holenderski batalion regimentu następcy tronu) i Felix von Schwerin (holenderski batalion regimentu Alt-Holsztyn) oraz podpułkownik Franz Sigismund von Kochanski (regiment Bellinga). Generał książę Holsztynu-Beck August i pułkownik Jakob Detlef von Arnim (dragoni Derfflingera) zmarli w trakcie oblężenia na dyzenterię.

³⁸ Chamade (franc.) – sygnał bębnem lub trąbką proponujący rozpoczęcie rokowań (przyp. tłum.).

³⁹ W swoim testamencie politycznym z 1698 roku Fryderyk III (P. Haake, Generalfeldmarschall Hans Adam von Schöning, Berlin 1910, s. 118) napisał: „Mój sukcesor musi jednak pamiętać, aby jego oficerowie nie mieli więcej władzy niż potrzeba, żeby nie spotkał go ten sam los, co mnie w sprawie Schöninga; nie może bowiem być, aby feldmarszałek albo generał sprzeciwił się swojemu władcy; cały świat wie, jak wielki ambaras sprawił mi Schöning. Ja jednak cały czas udawałem, że o niczym nie wiem. A on był zbyt pewny siebie, ponieważ miał w armii wielu zwolenników i dowodził moją gwardią, która liczyła 4000 ludzi”.

⁴⁰ Zob. księga trzecia, rozdz. V/4. Zgodnie z traktatem sojuszniczym cesarz miał w okresie pokojowym wypłacać Brandenburgii subsydia w wysokości 100 000 guldenów reńskich rocznie, a w trakcie wojny 100 000 talarów (Th. v. Mörner, Kurbrandenburgs Staatsverträge…, s. 483). Formalne przekazanie Świebodzina nastąpiło 10 stycznia 1695 roku.

⁴¹ A.F. Pribram, Österreich und Brandenburg 1688 bis 1700, Prag/Leipzig 1885, s. 46-47.

⁴² Jazda: grands mousquetaires i grenadierzy konni oraz regimenty gwardii przybocznej, księcia Anhalt, Lüttwitza, du Hamela i skwadron Lehtmate. Dragonia: regimenty Sonsfelda i margrabiego Ansbach. Piechota: gwardiia przyboczna (15 kompanii) oraz regimenty następcy tronu, margrabiego Filipa, księcia Anhalt, Spaena, Alt- i Jung-Holsztyn (po 5 kompanii), Heidena, Varenne’a i Lottuma (po 8), Briquemaulta, Zietena i Cournuauda (po 6), Brandta (dawniej Bellinga – 3), Piemontczyków (1) oraz 1 kompania minerów.

⁴³ Jazda: gwardia trabantów oraz regimenty następcy tronu, Derfflingera i księcia Henryka Saskiego. Dragonia: regimenty przyboczny, Derfflingera i Rautera. Piechota: gwardia przyboczna (11 kompanii) oraz regimenty Dönhoffa, Barfusa i Schomberga (po 10 kompanii), Derfflingera i Dohny (po 5).

⁴⁴ Kapitulacja z 21 listopada 1689 roku. Kompania ta istniała tylko do lutego 1692 roku.

⁴⁵ Ph. de Courcillon, op. cit., t. 3, s. 88 i 137-138.

⁴⁶ C. Rousset, op. cit., t. 4, s. 400-401.

⁴⁷ J. de Beaurain, Histoire militaire de Flandre, Paris 1755, t. 1, mapa 17; liczne holenderskie relacje w Europäische Mercurius 1690, t. 2, s. 11-31, i w Hollandze Mercurius 1690, s. 170 i 186; Raport marszałka Luksemburskiego w H. Griffet, op. cit., t. 6, s. 232; P.L. Müller, op. cit., t. 2, s. 74 i 232; C. v. Clausewitz, Hinterlassene Werke, Berlin 1837, t. 9, s. 233; L. Navez, les champs de bataille historiques de la Belgique, Bruxelles 1902, s. 199.

⁴⁸ Raport podpułkownika Heinricha von der Goltza z regimentu margrabiego Karola.

⁴⁹ Regiment księcia Henryka Saskiego po przyłączeniu pozostawionych wcześniej w Prusach dwóch kompanii składał się teraz, podobnie jak pozostałe regimenty, z ośmiu kompanii.

⁵⁰ Ze środkowych prowincji i z Prus nad Ren pomaszerowały: gwardia (7 kompanii), kadeci (½ kompanii) oraz regimenty Dönhoffa i Barfusa (po 8 kompanii), Dohny (6), margrabiego Karola (z Magdeburga), Derfflingera i Schomberga (po 5) oraz dwie kompanie z garnizonu Piławy, które miały uzupełnić batalion Brandta. W Berlinie pozostało osiem kompanii gwardii, na Pomorzu dwie kompanie (Barfusa), w Magdeburgu pięć (Schomberga), a w Prusach po dwie kompanie Dönhoffa i Dohny.

⁵¹ Nadliczbowe kompanie tych regimentów pozostały jako garnizony w twierdzach Westfalii i Dolnej Nadrenii.

⁵² Z relacji Schmettaua z 1 sierpnia: Brandenburg – 2900 ludzi, Münster – 6400, Palatynat – 4000, Liège – 4000.

⁵³ Raport tajnego radcy Clamora von dem Busche z 25 września 1690 roku.

⁵⁴ Autor używa określenia „państwa morskie” w odniesieniu do związanych sojuszem Anglii i Holandii, państw posiadających w tym okresie silne floty i obok Hiszpanii i Francji dominujących na morzach (przyp. tłum.).

⁵⁵ Oudenaarde – regimenty margrabiego Karola i Briquemaulta, Ath – Horna (dawniej Zietena), Mons – następcy tronu i Lottuma, Nivelles – Varenne’a, Namur – Alt-Holsztyn, Bruksela – przyboczny regiment dragonów.

⁵⁶ Regimenty jazdy: księcia Anhalt, Lüttwitza i du Hamela; dragonów: Sonsfelda i margrabiego Ansbach; piechoty (wszystkie złożone z 1 batalionu): z Liège – gwardii, Brandta, Schomberga i Jung-Holsztyn, z Visé – margrabiego Filipa, z Akwizgranu – księcia Anhalt, a z Kornelismünster – Cournuauda.

⁵⁷ Kompanie rajtarów od 1691 roku liczyły 50 żołnierzy.

⁵⁸ Th. v. Mörner, Kurbrandenburgs Staatsverträge…, s. 781.

⁵⁹ Już w lutym 1689 roku Generalny Komisariat Wojenny, pomijając pułkowników, zawarł kapitulacje bezpośrednio z dowódcami nowych kompanii jazdy, co wywołało ostry protest feldmarszałka Derfflingera.

⁶⁰ Dowodzili nimi rotmistrzowie Cormont, Ree, von Brandt, von Borck, Gosseau i von dem Borne.

⁶¹ Dla regimentu Heidena zaciągnięto tylko jedną nową kompanię. Druga, stacjonująca w Minden, pochodziła z rozwiązanego regimentu Zietena.

⁶² Podpułkownik Crone – dwie kompanie po 118 żołnierzy, major Pustar – 62 żołnierzy, kapitanowie Meinecke, Tesche, Riege sen. – po 118, Bockum i Fehr – po 100, Krockow, Rappe, Kalnein, Hahn, Friedrich, Mandelsloh – po 80, Riege jun. – 57, a porucznik Silvoldt – 30.

⁶³ W 1806 roku pułk kirasjerów Heising (nr 8).

⁶⁴ W 1806 roku pułk kirasjerów Holtzendorff (nr 9).

⁶⁵ W miejsce oddanych kompanii do regimentu przybocznego dołączono kompanię rotmistrza Ree, a do regimentu następcy tronu kompanie rotmistrzów Gosseau i von dem Borne. W regimentach księcia Anhalt i Lüttwitza nie było odtąd 9. kompanii.

⁶⁶ W 1806 roku przyboczny pułk karabinierów (nr 11).

⁶⁷ Ph. Röder v. Diersburg, Des Markgrafen Ludwig Wilhelm von Baden Feldzüge wider die Türken, Karlsruhe 1842, t. 2; M. Agneli, Die kaiserliche Armee unter dem Oberkommando des Markgrafen Ludwig von Baden in den Feldzügen gegen die Türken, „Mitteillungen des K.K. Kriegsarchiv” 1877; E. v. Müller Das brandenburgische Hilfskorps in der Schlacht bei Szlankamen 1691, „Militär-Wochenblatt” 1891, nr 72-73; L. Brock, Die Brandenburger bei Szlankamen, Rathenow 1891.

⁶⁸ W trakcie tych zmagań zginął komendant batalionu Huttena, podpułkownik Johann Friedrich von Kalckstein.

⁶⁹ Po bitwie bataliony Dönhoffa, Barfusa i Heidena miały już tylko odpowiednio 280, 240 i 208 zdolnych do walki żołnierzy.

⁷⁰ A.F. Pribram, Österreich und Brandenburg 1688 bis 1700…, s. 87.

⁷¹ Albrecht Fryderyk (1672-1731), margrabia Brandenburgii-Schwedt, syn elektora Fryderyka Wilhelma i jego drugiej żony Doroty Zofii (przyp. tłum.).

⁷² K.Fr. Dieterici, op. cit., s. 285.

⁷³ Bataliony jazdy księcia Anhalt, Lüttwitza i du Hamela oraz dragonów Sonsfelda. Zamiast batalionu Varenne’a na żołd hiszpański przeszedł batalion Spaena.

⁷⁴ Jazda: grands mousquetaires i grenadierzy konni (4 kompanie), regimenty przyboczny (9), następcy tronu (6), Derfflingera, księcia Anhalt i Flemminga (po 8), Lüttwitza (7) i du Hamela (9). Dragonia: regimenty przyboczny i Derfflingera (po 8 kompanii), Sonsfelda (7) i księcia Ansbach (6). Piechota: gwardia (3 bataliony), następcy tronu, margrabiego Filipa, margrabiego Karola, Derfflingera, księcia Anhalt, Spaena, Dönhoffa, Barfusa, Briquemaulta, Varenne’a, Lottuma, Brandta, Huttena, Horna i Jung-Holsztyn (wszystkie po 1 batalionie). Batalion Dohny stacjonował w czasie kampanii 1691 roku w Kasierswerth, Rheinbergu, Wesel i Lippstadt.

⁷⁵ Raport Flemminga z 11 czerwca 1691 roku. Europäischer Mercurius 1691 (t. 1, s. 167) wymienia regiment jazdy Lüttwitza oraz dragonów Derfflingera i Sonsfelda. Piechota składała się prawdopodobnie z batalionów Huttena, Varenne’a i Jung-Holsztyn.

⁷⁶ Theatrum Europaeum, t. 14, s. 57.

⁷⁷ J. de Beaurain, op. cit., t. 2, s. 114.

⁷⁸ Do armii głównej należała, z wyjątkiem regimentów rajtarów Flemminga i dragonów margrabiego Ansbach, cała brandenburska jazda, a także pięć batalionów piechoty (gwardii, margrabiego Filipa, księcia Anhalt, Brandta i Spaena). W „małej armii” Flemminga były pozostałe formacje brandenburskiej piechoty (z będących jeszcze do dyspozycji dziewięciu batalionów nie było tylko formacji Varenne’a) oraz wspomniane powyżej regimenty jazdy.

⁷⁹ W armii głównej pozostały dowodzone przez Spaena jego własny batalion oraz cztery regimenty jazdy (rajtarzy księcia Anhalt, Lüttwitza i du Hamela oraz dragoni Derrflingera), do których miały dołączyć oddziały należące do hiszpańskich garnizonów.

⁸⁰ Jazda: Grands mousquetaires i grenadierzy konni, regiment przyboczny (2 skwadrony), następcy tronu (2), Derfflingera (3) i Flemminga (3). Dragonia: przyboczny regiment dragonów (4 skwadrony), Sonsfelda (3) i margrabiego Ansbach (2). Piechota: gwardia (3 bataliony) oraz regimenty margrabiego Filipa, księcia Anhalt, Derfflingera, Barfusa, Lüttwitza, Heidena, Brandta, Huttena i Jung-Holsztyn (wszystkie po 1 batalionie). Ponadto do armii należało 6 batalionów i 11 skwadronów z Hesji oraz 8 skwadronów z Liège.

⁸¹ Jazda: regimenty księcia Anhalt, Lüttwitza i du Hamela. Dragonia: regiment Derfflingera. Piechota: regimenty następcy tronu, margrabiego Karola, Spaena, Lottuma, Briquemaulta, Horna i Alt-Holsztyn.

⁸² Kapitulacja z 20 grudnia 1691 roku. Formacja ta stanowiła później trzon brandenburskiego regimentu kirasjerów nr 6.

⁸³ Nominacja z 16 listopada 1691 roku dla kapitana Nicolasa de Roota. Drugą kompanię wolontariuszy zorganizowaną w 1692 roku przez rotmistrza Töpfera rozwiązano w sierpniu 1694 roku.

⁸⁴ Kompanie kapitanów Krockowa i Riegego z Kołobrzegu, Mandelslohego i Bornstedta (dawnej Hahna) z Magdeburga, dwie kompanie podpułkownika Cronego z Lippstadt, 30 ludzi poruczników Silvoldta z Dorsten, Bockuma i Kalneina z Kłajpedy, Rappa z Królewca oraz Schacka z Piławy.

⁸⁵ Regiment jazdy następcy tronu w międzyczasie został powiększony do ośmiu kompanii.

⁸⁶ Maksymilian II Emanuel w 1685 roku poślubił arcyksiężniczkę Marię Antoniną, jedyne dziecko cesarza Leopolda z pierwszego małżeństwa z dziedziczką Hiszpanii Małgorzatą Teresą Habsburg . Zgodnie z traktatem małżeńskim po wygaśnięciu hiszpańskiej linii Habsburgów miał otrzymać Niderlandy Hiszpańskie (K. v. Landmann, Wilhelm III von England und Max Emanuel von Bayern im niederländischen Kriege 1692 bis 1697, München 1901).

⁸⁷ Cała armia francuska składała się z 82 batalionów i 268 skwadronów (J. de Beaurain, op. cit., t. 3, tabl. 10; Ph. de Courcillon, op. cit., t. 4, s. 89).

⁸⁸ Jak wynika z relacji Heidena z 4 czerwca, zebrana pod Louvain armia składała się ze 104 batalionów, 180 skwadronów rajtarów i 14 regimentów dragonów.

⁸⁹ Raport wysłanego po powrocie z Węgier do sojuszniczej armii generała Barfusa z 15 czerwca 1692 roku.

⁹⁰ Raport marszałka Luksemburskiego (J. de Beaurain, op. cit.). Zob. też Ph. de Courcillon, op. cit., t. 4, s. 141; K. v. Landmann, op. cit., s. 19. Przygotowujący się do odparcia ataku francuscy oficerowie nie mieli czasu na uporządkowanie swojego ubrania. Po bitwie nastała moda na noszenie niedbale zawiązanego halsztuku „à la Steenkerke”.

⁹¹ Europäischer Mercurius 1692, t. 2, s. 94-95.

⁹² Oba bataliony straciły około 400 ludzi, w tym 16 oficerów. Księciu Anhalt-Zerbst Antoniemu kula strzaskała lewe ramię (P.L. Müller, op. cit., t. 2, s. 238; A. v. Mach, Geschichte des Königlich Preußischen 2. Infanterie-Regiments, Berlin/Posen/Bromberg 1843, s. 404-405).

⁹³ Miejsce dragonów Derfflingera zajął w tym korpusie regiment dragonów margrabiego Ansbach, a batalionu następcy tronu – batalion Varenne’a.

⁹⁴ Filip Wilhelm (1669-1711) i Chrystian Ludwik (1677-1734) byli synami elektora Fryderyka Wilhelma z drugiego małżeństwa z Dorotą Zofią (przyp. tłum.).

⁹⁵ Th. v. Mörner, Kurbrandenburgs Staatsverträge…, s. 584; A.F. Pribram, Österreich und Brandenburg 1688 bis 1700…, s. 101.

⁹⁶ Ta zorganizowana w grudniu 1690 roku przez pułkownika von Cloeta kompania (kapitan Johann Moritz Meinecke) została przydzielona do batalionu Briquemaulta po usamodzielnieniu należącej do niego kompanii pułkownika von Cloeta, która stacjonowała w zamku Sparenberg (dowódcy: od 7 listopada 1696 roku pułkownik Heinrich Wilhelm von Danckelmann, od 8 maja 1697 roku pułkownik Johann von Peucker).

⁹⁷ Do batalionu Barfusa należała także zorganizowana w grudniu 1690 roku kompania kapitana Karla Friedricha Fehra z Osterwiek.

⁹⁸ Do batalionu Lottuma przydzielono ponadto kompanię zorganizowaną w grudniu 1690 roku przez majora von Pustara i należącą od sierpnia 1692 roku do majora Friedricha Jakoba von Götze. Jej dowódcą był kapitan Johann Friedrich von Ilten. Do tego batalionu włączono też kompanie kapitanów de Gravelotte’a i le Blanca z regimentu Varenne’a.

⁹⁹ Artyleria w sierpniu 1694 roku wróciła do Brandenburgii.

¹⁰⁰ Straty brandenburskie wyniosły 15 oficerów i 200 żołnierzy. Wśród poległych był dowodzący batalionem Barfusa pułkownik Christian Henning von Blanckensee. Komendant batalionu Jung-Holsztyn, pułkownik Gustav Heinrich von Horn, został śmiertelnie ranny.

¹⁰¹ Od 1697 roku król Polski jako August II Mocny (przyp. tłum.).

¹⁰² Th. v. Mörner, Kurbrandenburgs Staatsverträge…, s. 164; Feldzüge des Prinzen Eugen von Savoyen, wyd. Königlich-kaiserliches Kriegsarchiv, Wien 1876, t. 2, s. 400.

¹⁰³ Pułkownik von Sydow otrzymał batalion Lottuma w marcu 1695 roku podczas kampanii na Węgrzech. W 1806 roku pułk piechoty Treskow (nr 17).

¹⁰⁴ A. v. Arneth, Prinz Eugen von Savoyen, Gera 1888, t. 1.

¹⁰⁵ Feldzüge des Prinzen Eugen…, t. 1, tab. 13, t. 2, s. 145 i suplement s. 52 (raport księcia Sabaudzkiego). List cesarza z podziękowaniami do generała-majora von Schlaberndorffa w A.B. König, Biografisches Lexikon aller Helden und Militairpersonen, welche sich in Preußischen Diensten berühmt gemacht haben, Berlin 1788, t. 3, s. 367-368.

¹⁰⁶ Jazda: regimenty przyboczny, Derfflingera i Flemminga. Dragonia: regiment przyboczny. Piechota: bataliony gwardii (3), księcia Anhalt, Brandta i Huttena. Do tych formacji miały jeszcze dołączyć z Akwizgranu bataliony następcy tronu, margrabiego Filipa i Heidena. W sumie: trzy regimenty jazdy, regiment dragonów i dziewięć batalionów piechoty.

¹⁰⁷ Jazda: regiment następcy tronu. Dragonia: regimenty Derfflingera i cztery kompanie Sonsfelda. Piechota: bataliony Derfflingera, Dönhoffa i Barfusa. Do nich dołączyły z Księstwa Kleve i hrabstwa Ravensberg grands mousquetaires, grenadierzy, gensdarmes i trzy kompanie regimentu Sonsfelda.

¹⁰⁸ J. de Beaurain, op. cit., t. 4, tabl. 1; Ph. de Courcillon, op. cit., t. 4, s. 269 i 292.

¹⁰⁹ J. de Beaurain, op. cit., t. 4, tabl. 5.

¹¹⁰ Jazda: regimenty księcia Anhalt, Lüttwitza i du Hamela. Dragonia: regiment margrabiego Ansbach. Piechota: bataliony margrabiego Karola, margrabiego Chrystiana Ludwika (poprzednio Spaena), Lottuma, Horna, Varenne’a i Buysa (poprzednio Briquemaulta). W sumie: trzy regimenty jazdy, regiment dragonów i siedem batalionów piechoty.

¹¹¹ Generał-porucznik Heiden miał do dyspozycji tylko osiem batalionów z powodu pozostawienia batalionu następcy tronu w Akwizgranie, gdzie osłaniał on ściąganie kontrybucji i korpuśną kasę. Później udał się on do Maastricht. W sierpniu do korpusu dołączył z Wesel batalion Dohny. Zamiast niego do nadreńskiej twierdzy udał się wtedy batalion Brandta.

¹¹² Raporty generała-majora Tilly’ego i pułkownika Joachima Friedricha von Wreecha z przybocznego regimentu dragonów.

¹¹³ Do korpusu miały dołączyć również trzy regimenty jazdy z korpusu Heidena, ale ostatecznie zostały przy głównej armii.

¹¹⁴ Nad Skaldą, w połowie drogi między Tournai a Kortrijk.

¹¹⁵ W bitwie wzięły udział następujące oddziały brandenburskie: piechota – bataliony margrabiego Karola, margrabiego Chrystiana Ludwika, Lottuma, Horna, Varenne’a i Buysa; jazda – regimenty przyboczny, Derfflingera, Flemminga, księcia Anhalt, Lüttwitza i du Hamela; dragonia – regiment margrabiego Ansbach. W sumie sześć batalionów, sześć regimentów jazdy i regiment dragonów. Poza nimi ordre de bataille wymienia będące w służbie holenderskiej: regiment jazdy margrabiego Filipa (poprzednio Briquemaulta) oraz bataliony następcy tronu i księcia Anhalt-Zerbst.

¹¹⁶ Raport podpułkownika Caspara Christopha Langermanna z regimentu jazdy księcia Anhalt z 30 lipca 1693 roku.

¹¹⁷ Raport marszałka Luksemburskiego w Ph. de Courcillon, op. cit., t. 4, s. 420; raport króla Anglii dla Zjednoczonych Prowincji w Theatrum Europaeum, t. 14, s. 464; J. de Beaurain, op. cit., t. 4; J. Dauer, Die Schlacht bei Neerwinden, „Darstellungen aus der Bayerischen Kriegs- und Heeresgeschichte”, zesz. 3, München 1894.

¹¹⁸ Pułkownicy Anton Sigismund de Buys i Paul d’Ausson Villarnoul (regiment du Hamela) oraz podpułkownik Georg Reinhard von Syburg (batalion margrabiego Chrystiana Ludwika).

¹¹⁹ Król Wilhelm III zażądał od generała-majora Heidena przyjścia twierdzy z pomocą na czele jego korpusu wzmocnionego przez 15 batalionów holenderskich i kawalerię z Liège – w sumie 23 bataliony, 4 regimenty dragonów i 1 regiment jazdy. Brandenburski dowódca uznał jednak, że akcja ta nie ma szans na powodzenie.

¹²⁰ Jan Jerzy IV (1668-1694), starszy brat Augusta II Mocnego i jego poprzednik na tronie Księstwa Saksonii (1691-1694) (przyp. tłum.).

¹²¹ Grands mousquetaires, gensdarmes i grenadierzy (3 skwadrony), regimenty jazdy następcy tronu (3), dragonów Derfflingera (4) i Sonsfelda (3) oraz cztery bataliony piechoty (przypuszczalnie następcy tronu, Derfflingera, Dönhoffa i Barfusa) (A. Schulte, Markgraf Ludwig Wilhelm von Baden und der Reichskrieg gegen Frankreich 1693-1697, Karlsruhe, 1892, t. 2, s. 81).

¹²² Pułkownik du Rosey, komendant regimentu jazdy następcy tronu, bardzo niepochlebnie wyraził się na temat dyscypliny i przydatności w walce większości oddziałów armii Rzeszy.

¹²³ G. Überhorst, Der sachsen-lauenburgische Erbfolgestreit bis zum Bombardement Ratzeburgs 1689-1693, Berlin 1915.

¹²⁴ Urkundliche Beiträge…, zesz. 7, s. 106.

¹²⁵ J. P. Erman/P. Chr. Reclam, Mémoires pour servir à l’histoires des Réfugiés francais dans le États du Roi, Berlin 1782, t. 1.

¹²⁶ Według Ph. de Courcillon, op. cit., t. 4, s. 376, sojusznicy dysponowali 45 batalionami i 80 skwadronami, a Francuzi 48 batalionami i 75 batalionami. Zob. też raport Catinata (ibidem, s. 423). Szyk bojowy armii koalicyjnej w J. Dumont, Histoire militaire du prince Eugène de Savoye, Haag 1729, t. 1, s. 34.

¹²⁷ Właściwie Garde écossais (gwardia szkocka), powstała w 1418 roku formacja przyboczna władców Francji (przyp. tłum.).

¹²⁸ Z batalionu Huttena w pole wymaszerowały tylko cztery kompanie, które jeszcze w Magdeburgu uzupełniono piątą z regimentu margrabiego Karola, zmarłego podpułkownika Andreasa Balthasara Sachse, którą teraz dowodził kapitan von Bellin. Zorganizował ją w grudniu 1690 roku kapitan Gideon Erdmann Friederich. W Magdeburgu pozostała jedna kompania z batalionu Huttena, do której dołączyły dwie kompanie gwardii przeniesione z Berlina. W stolicy Marchii Brandenburskiej ich miejsce zajęły ściągnięte w 1694 roku z Prus (z Kłajpedy) dwie kompanie regimentu Dönhoffa. W październiku 1696 roku wróciły one do Prus, a do Magdeburga udały się trzy kompanie batalionu pruskiej gwardii, które właśnie wróciły z Węgier (dwie pozostałe zostały zakwaterowane w Berlinie).

¹²⁹ Karol Filip (1673-1695), margrabia Brandenburgii-Schwedt, syn elektora Fryderyka Wilhelma i jego drugiej żony Doroty Zofii (przyp. tłum.).

¹³⁰ W Asti margrabiego odwiedził młody książę Anhalt-Dessau Leopold. Po tej wizycie margrabia napisał w swojej relacji z 6 listopada 1694 roku: „Ponieważ widziałem u Waszej Wielmożności wielką ochotę do wojny, kazałem w Waszej obecności przez wszystkie dni musztrować jeden z batalionów, co, jak mi się wydaje, bardzo się Waszej Książęcej Mości podobało”.

¹³¹ E. Friedländer, Markgraf Karl Philipp von Brandenburg und die Gräfin Salmour, Berlin 1881.

¹³² Ph. de Courcillon, op. cit., t. 5, s. 425.

¹³³ A. Schulte, op. cit., t. 1, s. 385-386.

¹³⁴ Brandenburczycy byli najpierw transportowani statkami, a potem wozami (A. Schulte, op. cit., t. 1, s. 462).

¹³⁵ Franz von Sickingen (1481-1523), zwolennik Reformacji, przywódca nadreńskiego i szwabskiego rycerstwa podczas powstania przeciwko arcybiskupowi Trewiru (przyp. tłum.).

¹³⁶ A. Schulte, op. cit., t. 1, s. 465.

¹³⁷ Pismo z 23 listopada 1693 roku do posła brandenburskiego w Wiedniu Nicolausa Bartholomäusa von Danckelmana.

¹³⁸ Regimenty przyboczny, następcy tronu, Derfflingera i du Hamela (wszystkie po 9 kompanii), Flemminga i Schlippenbacha (po 8) i Lüttwitza (7). W Prusach aż do końca wojny stacjonowały dwie kompanie z regimentów Flemminga i Lüttwitza.

¹³⁹ Regimenty przyboczny i Derfflingera (po 8 kompanii), Sonsfelda (7) oraz margrabiego Ansbach (6). Po śmierci pułkownika Rautera kompanie jego skwadronu w styczniu 1694 roku zostały podzielone: dwie przydzielono do regimentu margrabiego Ansbach, a jedną do regimentu Sonsfelda. Trzy kompanie stacjonowały nadal w Prusach, a jedna, oddana marszałkowi dworu generałowi-porucznikowi Karlowi Philippowi von Wylich, była przy elektorskim dworze.

¹⁴⁰ J. de Beaurain, op. cit., t. 5, s. 332.

¹⁴¹ 16 czerwca król Wilhelm III szacował załogę Liège na 33 bataliony i 1500-1600 koni (A. Schulte, op. cit., t. 2, s. 118). Zob. też J.W. v. Sypesteyn, Geschiedtkundige bijdragen, den Haag 1865, t. 3, s. 109.

¹⁴² Trzy skwadrony formacji przybocznych, pięć regimentów po trzy skwadrony i jeden złożony z dwóch skwadronów. Każdy skwadron tworzyły trzy kompanie.

¹⁴³ Raporty generała-porucznika Dewitza z 22 i 26 lipca. Według J. de Beaurain, op. cit., t. 8, tabl. 7, sojuszniczą armię tworzyły wówczas 83 bataliony, 255 skwadronów i 132 działa.

¹⁴⁴ W celu osłonięcia Księstwa Kleve przed nieprzyjacielskimi zagonami Heiden wysłał tam na początku września po dwie kompanie dragonów z regimentu przybocznego i margrabiego Ansbach dowodzone przez podpułkownika Johanna Philippa von Seckendorffa.

¹⁴⁵ J.W. v. Sypesteyn, op. cit., t. 3, s. 47 i 123; A. v. Mach, op. cit., s. 407.

¹⁴⁶ Regimenty przyboczny, du Hamela oraz dwie kompanie Flemminga do Księstwa Meklemburskiego i Halberstadt, a przyboczny regiment dragonów do Starej Marchii.

¹⁴⁷ Batalion Lottuma przez cały ten rok pozostał w Huy. Jazda składała się z trzech skwadronów przybocznych i siedmiu regimentów po trzy skwadrony każdy. Przyboczny regiment dragonów i Derfflingera miały po cztery skwadrony, a Sonsfelda i margrabiego Ansbach po trzy.

¹⁴⁸ J. Tronchin du Breuil, Relation de la campagne de Flandre et du siège de Namur en l’année 1695, A la Haye 1696; J.W. v. Sypesteyn, op. cit., t. 3, s. 280.

¹⁴⁹ J. Tronchin du Breuil, op. cit., tabl. 3.

¹⁵⁰ 18 lipca podczas wypadu załogi zginął komendant batalionu Dohny pułkownik Paul Thévenin des Glaireaux.

¹⁵¹ Jak wynika z raportu Flemminga z 5 września, składała się ona ze 123 batalionów i 249 skwadronów. Według J. Tronchin du Breuil, op. cit., s. 60, liczyła 120 000 ludzi.

¹⁵² Raport Flemminga z 17 września. W szturmie wzięło udział także 2000 grenadierów z armii osłonowej. Było wśród nich 220 żołnierzy dowodzonych przez pułkownika hrabiego Dönhoffa z należących do armii dziesięciu brandenburskich batalionów. Grenadierzy ci szturmowali Namur na bawarskim odcinku oblężenia.

¹⁵³ Akwizgrański kantor przechowywujący kontrybucje, pilnowany przez wartę pozostawioną tam po wyjściu na wiosnę zakwaterowanych w mieście trzech batalionów, liczącą jedynie 60 ludzi, został 9 lipca 1695 roku obrabowany przez francuski podjazd przy biernej akceptacji miejscowego magistratu. W 1710 roku Akwizgran wypłacił za to Prusom odszkodowanie w wysokości 10 000 talarów.

¹⁵⁴ Następcy tronu do Halberstadt, Thyme’a do Magdeburga, a dragoni Marwitza do Starej Marchii.

¹⁵⁵ Quincy, op. cit., t. 3, s. 209.

¹⁵⁶ Te same formacje jak w 1695 roku. Regiment jazdy Thyme’a pozostał w Roermond i Erkelenz w celu osłony Księstwa Kleve przez nieprzyjacielskimi podjazdami. Batalion Dohny do 5 sierpnia przebywał w Akwizgranie i dołączył później do armii.

¹⁵⁷ Regiment przyboczny i następcy tronu w Magdeburgu i Halberstadt, a regimenty Heynego i dragonów przybocznych w Marchii Brandenburskiej.

¹⁵⁸ R. Knötel, Uniformkunde, Rathenow 1896, t. 14, tabl. 21 i t. 17, tabl. 11.

¹⁵⁹ Były to te same formacje, które brały udział w kampanii 1695 roku. Regimenty dragonów Sonsfelda i margrabiego Ansbach pozostały pod dowództwem pułkownika de Veyne w księstwach Kleve i Geldern, aby osłaniać je przed napadami francuskich podjazdów. W poprzednim roku w tym samym celu stacjonował tam regiment jazdy Thyme’a.

¹⁶⁰ Dowodzona przez kapitana Gariela Kühle artyleria polowa składała się w kwietniu tego roku ze 156 ludzi (w tym 6 ogniomistrzów, 1 petardnik i 30 puszkarzy) i posiadała 166 koni.

¹⁶¹ W odróżnieniu od pruskiego regimentu następcy tronu (nr 6), zwanego Prince Royal de Prusse, formacja ta w niektórych ordre d’bataille hiszpańskiej wojny o sukcesję jest nazywana Prince Royal hollandais. Nie należy go mylić z holenderskim regimentem margrabiego Ludwika, później Albrechta Brandenburskiego (zob. księga trzecia, rozdz. IV/2, przyp. 22).

¹⁶² Ch.B. v. Breysig, Der Prozess gegen Eberhard Danckelmann, Leipzig 1889; R. Koser, Sophie Charlotte, die erste preussische Königin, Stuttgart/Berlin 1921.

¹⁶³ W 1700 roku otrzymał on tytuł hrabiego Rzeszy. Zmarł 28 lutego 1706 roku w wieku 74 lat w Buckow.