Historia królów elekcyjnych – od Zygmunta III do Stanisława Augusta - ebook

Wprowadzenie

Historja ta królów elekcyjnych, napisaną została przez Ignacego Potockiego i z rękopisu jego ręką skreślonego, — przepisana. Nie tyle nowych spostrzeżeń, badań, przyczyn i skutków tychże w tej zwięzłej a treściwej pracy poszukiwać należy, jak jędrności i oryginalnych na cały tok dziejów poglądów. Ocenią ludzie światli, jak biegłym aż do wirtuozostwa być trzeba w znajomości dziejów krajowych, by je tak dokładnym obrazem w te ciasne móc ująć ramy. Praca ta wreszcie (ile się zdaje z listów, jako elementarna dla Komisji Edukacyjnej skromnie podjęta) przede wszystkim jest cenną i ciekawą jako spuścizna literacka takiego wielkiego męża stanu a patrioty znakomitego, jakim był Ignacy Potocki, a co najmniej ciekawe, to i sąd, jaki o epoce współczesnej sobie wydał.

Cześć jego pamięci!

W. T.Zygmunt III

Nie pozostawił dzieci. Batory, dociągniony do ślubu z Anną królewną, przeszło pięćdziesięcioletnią. Bezkrólewie po nim stało się tem samem trudniejsze, a przyczyny zawziętości Zborowskich z Zamojskim, swawolniejsze. Chęć Zborowskich przywrócenia swojej przewagi, zburzenia dekretów na nich wypadłych, upokorzenia Zamojskiego, a z tego powodu poniżenia władzy hetmańskiej, zastąpiły publiczne Rzeczpospolitej sprawy na konwokacyjnym sejmie. Więcej na następującej elekcji znaczyły wojska stron przeciwnych, jak senat i stan rycerski, Równie na dwie części podzielony. Podawali się do korony. Ernest, Mateusz i Maksymilian książęta austriaccy, bracia Rudolfa II cesarza, także Fiedor car moskiewski, nadto Zygmunt syn Jana króla szwedzkiego, a po matce wnuk Zygmunta I. Za nim była Anna królowa wdowa – wszyscy Zborowscy przeciwni, a na ich czele, a na ich czele Zamojski, który zwycięskim mieczem króla Polsce nadał. Po próżnych prymasa Karnkowskiego do ugody staraniach, ogłoszony został królem Zygmunt przez przez prymasa w Warszawie, naznaczony zjazd w Wiślicy, gdzie spisawszy pacta conventa z posłami szwedzkimi w tymże duchu co i z poprzednimi królami, warując zawsze pokój i wolność różnowiercom, Zamojski powtórnie Zygmunta królem polskim potwierdził.

I Zborowskich strona z Maksymilianem układała pacta conventa; wszakże Maksymilian..............Władysław IV

Po śmierci Zygmunta II obrano Władysława królem z niepospolitą bezkrólewiom łatwością. Znany już był Władysław za życia ojca w wyprawach wojennych, szanowano potomstwo Zygmunta III, bracia jego młodsi nie tylko nie na przeszkodzie, ale owszem pomocą mu byli do obrania go za króla.

Wszczęły się jednakowoż spory na sejmie konwokacyjnym z przyczyny pokoju między różnowiercami, któremu opierało się duchowieństwo, tudzież żądania wpływu do elekcji księcia pruskiego, osobno i Kozaków domagających się należeć do wyboru króla. Także i na elekcyjnym sejmie, Grochowski biskup łucki, zaprzeczający akatolikom ich swobody, o mało nie stał się przyczyną domowej wojny. Zgodzono się wszelako na to, aby Władysław paktami konwentami utwierdził pokój w wierze na konwokacyjnym sejmie uchwalony. Pacta conventa pierwszy raz polskim językiem przepisane Władysławowi zostały, na które.....................Jan Kazimierz

W czasie Władysława IV zgonu, powstał bunt kozacki, podniesiony przez Bohdana Chmielnickiego, który gdy poskromić usiłował Szczepan Potocki hetman wielki koronny, wraz z Marcinem Kalinowskim, wojskiem od Kozaków otoczony i pojmany został.

Wetowaniem tej klęski i zaspokojeniem burzy zatrudniały się sejmiki przedkonwokacyjne, także prymas z senatem, trzech wodzów w równą władzą – Władysława na Ostrogu, Mikołaja Ostroroga i Aleksandra Koniecpolskiego przeciw Kozakom wyznaczywszy. Przyłączył się do nich z własnem wojskiem Jeremiasz Wiśniowiecki, wojewoda ruski – dwa razy wprzód Kozakom pomyślny dając odpór. Połączeni wodzowie, w chęci uprzedzenia bitwą Chmielnickiego, nim by się z Tatarami połączył, ku Białocerkwi zbliżyli się, ale wnet opuszczając zamysł zbawienny, nagłą przerażeni trwogą, a co pewniejsza, nieładem z rządu nad wojskiem o kilku wodzach pochodzącym, cofnęli się ku Konstantynowi, gdzie bez potyczki porzucili obóz ze wszystkiemi wojennemi potrzebami, które w zdobyczy Chmielnickiemu dostały się. Pustoszył on zaraz Ruś Czerwoną, pieniężne opłaty ze Lwowa...................Michał Wiśniowiecki

Po złożeniu korony przez Jana Kazimierza, Prażmowski sejm konwokacji zwołał, po którym wkrótce sejm pod laską Szczęsnego Potockiego nastąpił. Z postronnych kandydatów byli Filip Wilhelm książę Neuburgski i Karol Lotaryński. Kondeusza od Prymasa wspieranego, stan rycerski nie chciał mieć nawet w liczbie ubiegających się do korony podanego. Panowie a szlachta za nimi na rozmaite strony dzieliła się. Stąd zwłoka czasu, która sprzykrzywszy się mniej majętnym, do tego ich przywiodła, że szopę i okop senatu oblegli. Nastąpiły napaści osobiste, rany i zabójstwa kilku osób. Olszewski podkanclerzy zręcznem pismem wielu umysły uprzedził przeciw zagranicznym kandydatom.............Jan Sobieski

Po zgonie Michała wielu książąt zagranicznych, liczniej jak w przeszłych bezkrólewiach do korony oświadczało się; dwie wszelako celniejsze uważano strony: Kondeusza, którą na pozór wspierał Jan Sobieski, i książęca Lotaryńskiego, któremu sprzyjała Eleonora, królowa wdowa, z Florjanem Czartoryskim prymasem. Ten zwyczajem sejm konwokacyjny zwołał, po którym wkrótce elekcyjny oznaczono. Przypadek nagłej śmierci prymasa w ciągu sejmu elekcji, przewagę dał stronie Kondeusza mianowicie, pod której zasłoną ukrywał się Jan Sobieski, męstwem, kredytem i dostatkami znakomity. Gdy w dzień wyboru króla przyszło do zbierania głosów, Jabłonowski wojewoda ruski pierwszy Sobieskiego królem okrzyknął, acz wzbraniał się ów przyjęcia korony, za Kondeuszem niby obstając. Przykład województwa ruskiego pociągnął za sobą inne koronne województwa, ale za usilnem samego Sobieskiego naleganiem...............August II

Okoliczności bezkrólewia po śmierci Jana Sobieskiego mocno się do zamieszania Polski zbiegały. Trwały kłótnie między królową wdową a królewiczem Jakubem. W Litwie panowały niezgody z przyczyny Sapiehów przemocy, której opierała się szlachta. Wojska na koniec koronne i litewskie niepłatne robiły związki, wypowiadały posłuszeństwo hetmanom, pokój obywatelom, same sobie żołd wybierając. Prymas Radziejowski uraziwszy stan rycerski próżnością i dumą swoją, starał się o ułagodzenie umysłów, by króla Polsce narzucił, ale Horodyński poseł czernichowski pierwszym w Rzeczypospolitej przykładem sejm konwokacyjny za sromotnem przekupstwem zerwał. Potrzeba sejmujących do tego przywiodła, że czas następnej elekcji bez sejmu wyznaczyli, intryga zaś zuchwała, że rodaków od podawania się do tronu, pod karami, jako nieprzyjaciół ojczyzny, oddalili. Po sejmie konwokacyjnym zerwanym, a przecie samowolnie czynnym, rozwiązały się związki wojskowe i żołnierz pod zwyczajną poszedł władzę. Zbliżył się sejm elekcji, na którym po obraniu za marszałka Bielińskiego, powstała szlachta litewska na doświadczony ucisk od Sapiehów, domagając się aby urzędy tudzież ministeria litewskie................August III

Po śmierci Augusta II było powszechne w Polsce żądanie mieć Stanisława Leszczyńskiego królem polskim.

Syn zmarłego króla Augusta II obojętnym się względem tronu polskiego pokazywał, ale po namowie Marii Józefy żony swojej, córki cesarza Józefa, po układach względem sukcesji domu austriackiego, umową, która się sankcją pragmatyczną zowie, po obietnicach i posiłkach od Anny, imperatorowej rosyjskiej, i on do korony polskiej z usilnością ubiegać się przedsięwziął.

Teodor Potocki, prymas, sejm konwokacji naznaczył, na którym dysydentów od urzędów i funkcji poselskiej oddalono, czas bliskiej elekcji wyznaczono i uroczystą przysięgą obranie Piasta, przecinając do elekcji Augustowi drogę, warowano.

Ledwo się zaczął sejm elekcji, mała liczba panów, a na ich czele książę Michał Wiśniowiecki, kanclerz i regimentarz wielkiego księstwa litewskiego, mając obiecaną pomoc wojska moskiewskiego, wojska i pieniędzy saskich, wsparcia na koniec domu austriackiego, dla rozdwojenia elekcji z pola elekcyjnego ustąpiła przenosząc się na Pragę. Stamtąd oni mieniąc się narodem, pomocy imperatorowej do poparcia ich zamysłu elekcji wzywali, tem pewniej, że takowa pomoc już dawniej umówiona pod komendą jenerała Lascy w Litwę wkroczywszy, ku Warszawie zbliżała się. Stanisław też Leszczyński wsparty polecającym go do korony listem od Ludwika XV, zięcia swego, kilku dniami przed elekcją zjechał był do Warszawy. W dzień elekcji zwyczajnym obrządkiem..................Stanisław August

Po śmierci Augusta III, Fryderyk, elektor saski, syn jego, i od Polaków i od ościennych mocarstw do korony żądany, raptowną zgasł śmiercią.

Wtedy Katarzyna II Stanisława Poniatowskiego, stolnika litewskiego, nieco pierwej posła u dworu petersburskiego, w dowód powziętej ku niemu miłości, mniemając go swym politycznym zamysłom dogodnym, królem mieć chciała i królem utrzymała. Do powiększenia mu wziętości w kraju, wiele się przyczynił dom Czartoryskich, z którego krwi on po matce rodził się. Do umorzenia zaś przeciwnych zamysłów i rozruchów, użyte zostało wojsko moskiewskie, a jak na elekcjach bywa, postrachy i obietnice.

Strona przeciwna, a na ich czele Klemens Branicki, hetman wielki koronny..................