Historia literatury łotewskiej i łatgalskiej - ebook

Autors sirsnīgi pateicas Starptautiskajai rakstnieku un tulkotāju mājai Ventspilī par piešķirto radošo stipendiju un teicamiem darba apstākļiem 2009. gadā.

Autor serdecznie dziękuję Międzynarodowemu Domowi Pisarzy i Tłumaczy w Windawie za stypendium twórcze i doskonałe warunki do pracy w roku 2009.

Autor dziękuje Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego za pomoc finansową, która umożliwiła zebranie i opracowanie materiałów wykorzystanych do napisania tej książki.

Szczególne podziękowania autor składa panom Maciejowi Klimczakowi i Adamowi Ochwanowskiemu.

Autor dziękuje także Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Świętokrzyskiego w Kielcach za pomoc w realizacji edycji niniejszej książki.

Tadeusz Zubiński1. Łotwa przedstawia się

Pisząc, w miarę chronologicznie, szkice o literaturze Łotwy, o jej dziełach i losach, prezentując najciekawszych i najistotniejszych protagonistów, napotykamy trudności warsztatowe szczególnego rodzaju. Z uwagi na specyfikę dwujęzyczności tej literatury musimy prowadzić narrację dwutorowo i równolegle jednocześnie. Stąd wywód wydać się może nieco zaciemniony, ale te obie wody płynące obok siebie i nawzajem się zasilające: główny nurt to rzeka bardziej zasobna i wytrwała: język łotewski (dolno-łotewski/bałtycko-łotewski) i meandrujący strumyk; język łatgalski (górno-łotewski). Oczywiście nie jest to zjawisko tak zupełnie unikalne, na podobne trudności z nadmiarem bogactwa cierpią np. badacze literatury czterojęzykowej Szwajcarii.

Najpierw odnoszę się do etymologii samej nazwy Łotwa. Najpopularniejszym wytłumaczeniem jest wywód, że dawne ziemie dzisiejszej Łotwy nazywano Latviešu zeme - Ziemia Łotyszów. Dzisiejsza nazwa Latvija jest analogią/kalką nazwy łacińskiej Lettia. Latvija wywodzi się od rdzenia lat lub lot, co oznacza równinę lub/i ziemię orną, nasuwa się podobieństwo z naszym polem, więc Latvija bałtycka Polską?

Ale rdzeń tak lubiany prze Łotyszy: lat, lāt lub lot z kolei łączy się z łacińskim latus - szeroki, obszerny - łotewski plašs, jak otwarta odpowiednia do orki równina, ziemia przyjazna. Najprawdopodobniej samo pojęcie szerokiego/otwartego pola było znane plemionom starołotewskim już w epoce żelaza. Rdzeń lat jest pochodzenia praaryskiego, bezpośrednio z sanskrytu, i mógł oznaczać czynności obejmowania czegoś w posiadanie, użytkowanie, stąd dzisiejsze „władcze” łotewskie czasowniki sagrābt, sanemt - zbierać, zagarniać np. siano, osaczać, owładnąć, o/za-panować. Nazwa latvietis¹ - Łotysz pojawia się już około roku 1000, najstarszą formą nazwy kraju jest Latuva, z czasem przybiera dzisiejszą postać Latvija, analogicznie jak pierwotna Lietava przechodzi w Lietuva/Litwa. Istnieje też wersja, że współczesna nazwa Łotwy - Latvija wywodzi się od nazwy bliżej terytorialnie nie sprecyzowanej rzeki o nazwie Latava albo Latuva, co jest kolejną analogią do pochodzenie nazwy Litwy.

Osobną sprawą jest terminologia i pisownia nazw łotewskich. Pojęcie „Stare Inflanty”- stosowane przez badaczy niemieckich - odnosi się do obszarów zajmowanych obecnie przez dwa państwa: Łotwa i Estonia sprzed sekularyzacji zakonu Inflanckiego, zaś „Gubernie Inflanckie” są to gubernie cesarstwa rosyjskiego: inflancka, kurlandzka, (częściowo) witebska, estońska. Łotewski Daugavpils po polsku nazywał się Dyneburg lub Dynembork, natomiast nazwa Dźwińsk, chociaż jest rusycyzmem, jest do dziś powszechnie stosowana w Łatgalii. Dla ścisłości przez pewien czas Dyneburg nosił nazwę Borysglebowsk. Daugava nosi polską nazwę Dźwina, ale ja wolę pozostać przy bardziej malowniczym łotewskim oryginale. Również obecnie zalecana łotewska nazwa Selija to po polsku archaiczna Zelonia, a Selowie to Zeloni.

Geograficznie Łotwa jest małym, ale bardzo malowniczym krajem o obszarze obecnie 64.500 km², do 1940 obszar Łotwy obejmował 65.790 km². Ogólna długość granic państwa łotewskiego liczy około 1900 km, z czego 500 km granicy morskiej. Obecnie Łotwa graniczy z Estonią, Rosją, Białorusią i Litwą. Łotwa to kraina nizin i łagodnych wzgórz licznych jezior i rzek, największa rzeka Łotwy to majestatyczna Daugava - Dźwina, duma i symbol bursztynowego kraju, jakim dla pięknoduchów jawi się Łotwa.

Łotysze są nielicznym, co wcale nie oznacza że małym, narodem z rodziny bałtyckiej grupy językowej. Współcześnie zachowały się dwa narody bałtyckie: Litwini i Łotysze, przy czym naród łotewski dzieli się na Łotyszy właściwych inaczej bałtyckich, tych większościowych, historycznie ukształtowanych na korzeniu protestanckim i odłam mniejszościowy Łatgalczyków, których religią jest katolicyzm. Przy czym o ile Łatgalczycy w znacznej mierze trwają nadal przy wierze katolickiej, u Łotyszy bałtyckich znaczne spustoszenie dokonał ateizm i sekty, a po zmianie reżimu zaimportowany z zachodu konsumpcjonizm.

Pierwszym podstawowym źródłem odnoszącym się do etnogenezy Bałtów jest datowana na 98 r. n.e. praca rzymskiego historyka Tacyta (ok. 55-120 r. n.e.) - De origine et situ Germanorum, opisująca kontynentalne ludy germańskie i bałtyckie, a także bałtycko-fińskie wprowadza nazwę Aisciów łac. Aesti. Znajduje się w niej też kilka ustępów o ich religii. Termin języki bałtyckie wprowadził do obiegu w roku 1845 niemiecki językoznawca profesor z Królewca Ferdynand G. Nesselmann zamiast poprzednio używanego terminu sztucznego: litewsko-łotewskie. Kim są Bałtowie? Najkrócej rzecz ujmując - dziś narody bałtyckie należą do indoeuropejskiej rodziny językowej, zamieszkują południowo-wschodnie wybrzeże Bałtyku, nazywanego przez Łotyszy Bursztynowym. Najczęściej samą nazwę Bałtyk wywodzi się z łacińskiego balteum - pas, wstęga, stąd Mare Balticum. Warto odnotować, że Pliniusz w swej Historii Naturalnej używa nazwy Baltia, ale na określenie Skandynawii. Badacze litewscy przyjmują, że przodkowie dzisiejszych Bałtów wkroczyli na te tereny około 2500 p.n.e., zaś okres od wieków VI p.n.e. do V n.e. przyjmują, jako czas formowania się plemion bałtyckich w takiej postaci, w jakiej wkroczyły na pisaną arenę dziejów. W wieku XIII tym rozstrzygającym dla dalszych losów Bałtów, plemiona które później utworzyły naród łotewski, tak zwani starołotysze, łot. senlatvieši to jest Łatgalowie (letgaļi), Selowie (sēļi) Zemgalowie (zemgaļi), i częściowo Kurowie² (kurši) liczące w sumie około 150 tysięcy zajmowały obszar ca 58 tysięcy km², Litwini wraz Żmudzinami - obliczani na 170 tysięcy głów - obszar w ich posiadaniu mieścił się w rozmiarach zbliżonych do powyższego, zaś plemiona Pruskie - też szacowane na około 170 tysięcy ludzi- obejmowały terytorium w przybliżeniu też 42 tysiące km2. Współcześni Bałtowie zwłaszcza Litwini są bardzo dumni ze swych języków, słusznie utrzymując, że są takie starożytne, skomplikowane, dźwięczne, i starsze od eposów Homera, bardzo bliskie w swej szlachetnej starożytności sakralnemu sanskrytowi.

Do Bałtów zaliczamy współczesnych Litwinów i Łotyszy, następnie wybitych lub zniemczonych ostatecznie na początku XVIII wieku Prusów, kolejno złotewszczonych bądź zlitewszczonych w XIV wieku Selów, podobnie jak Kurów i Zemgalów w wieku XVI oraz Jadźwingów, też albo wybitych albo spolszczonych lub zlitewszczonych definitywnie w drugiej połowie XIII wieku. W przeszłości do Prusów zaliczano plemiona: Galindów, Nadrowów, Skaldów, Warmiów, Pogezanów, Natangów, Bartów, Sambów i Pomezanów. Co do Jadźwingów to nawet przypuszczalnych danych: obszaru i liczby ludności nie posiadamy, choć przyjmuje się, że to właśnie Jaćwież w XIII wieku była na drodze ku utworzeniu własnej państwowości. Jadźwingów³ zmasakrowały kolejne najazdy polskie, ruskie, litewskie i krzyżackie. Przyjmuje się rok 1283 jako ostateczną datę, po której Jadźwingowie schodzą z areny dziejów. Zaś rok 1710 to czas, który przyjmuje się jako cezurę, iż wtedy Prusowie znikają, gdyż zostali albo zgermanizowani albo wyniszczeni. Przed podbojem niemieckim gęstość zaludnienia na obszarach łotewskich i estońskich wynosiła 3 osoby na km², na Litwie nieco więcej bo 4 osoby na 1 km².

Powracając do historii kształtowania się narodu łotewskiego, gdy Niemcy w XIII wieku dokonali podbojów obecnego terytorium Łotwy nazwali go od ugrofińskich Liwów Liwlandią - Livland. Obszar obecnej Łatgalii zdobyli nieco później, stąd do końca XV wieku spotykamy się z nazwą łączną Livonia et Letthia. To żywioł łatgalski jako najbardziej ekspansywny zdominował Liwów, a do końca XVI zasymilował Kurów, Zemgalów i Selów, na północnej rubieży także Estów tworząc podwaliny pod naród łotewski, dając ostatecznie nazwą tak krajowi jak i narodowi.

Dzisiejszy język łotewski rozdziela się na 3 dialekty. Oczywiście wszystkie te dialekty rozdzielają się na szereg gwar lokalnych. Te dialekty to - licząc od morza w głąb lądu: pierwszy - nazwany liwońskim, którym posługuje się ludność osiadła wokół Zatoki Ryskiej, inaczej lībiskais - liwski lub jak się przyjęło w językoznawstwie niemieckim: liwoński, którym występuje w północno-zachodniej części Vidzeme i w Kurlandii na północ od Kuldigi, drugi - środkowy - vidus - w centrum kraju, który stał się podstawą języka literackiego i posługuje się nim na co dzień zdecydowana większość Łotyszy, i dialekt czy już język; łatgalski. Te dwa jako pierwsze wymienione noszą nazwę dialektu dolnołotewskiego i są stosunkowo sobie bliskie np. fonetycznie. Trzeci dialekt, który wyraźnie odróżnia się o dwóch omówionych, ten który nas interesuje, to niegdyś zespół gwar Augšzemnieku - inaczej dialektu górnołotewskiego. Oczywiście dialekty dzielą się na gwary lokalne, w dzisiejszej łotewszczyźnie doliczono się więcej niż 300 gwar. To i tak mniej niż w chwili proklamowania Pierwszego Niepodległego Państwa Łotewskiego, w latach 1918-1920 kiedy to doliczono się ponad 600 gwar, do tego gwary środowiskowe, slang uliczny i koszarowy, prawdziwe monstrum lingwistyczne plus opóźnienia cywilizacyjne, brak rodzimej terminologii np. medycznej i naukowej

Oczywiście do pewnego czasu można mówić o jednym „języku łotewskim”, mocno zróżnicowanych na gwary, to dopiero czasy kontrreformacji przynoszą ożywanie i pobudzenie języka łatgalskiego, jako mowy ludu katolickich Polskich Inflant. Obszary Łotwy tylko lenne wobec Rzeczypospolitej jak Kurlandia, i terytoria we władaniu szwedzkim przyjmują religię luterańską i tę drugą formę języka, tę bardziej nasączona germanizmami. Jest to częściowo osobne zagadnienie.

Okrutnie dziwne, że my Polacy wciąż tak mało wiemy o tej krainie, dawnych Polskich Inflantach.

Łatgalia. Łatgalia - Latgale, b. Livonia Polonica, prześwietna kraina tysiąca szmaragdowych jezior, i milionów białych brzóz, falistych łąk od których się ciągnie zapach siana, ciemnozielonych borów przesiąkniętych aromatem grzybów i poziomek, kapliczek przydrożnych, ojczyzna prostych serdecznych ludzi, ziemia Panny Marii, ale tej życzliwej ludziom spoglądającej z przydrożnych kapliczek, kraina 1000 błękitnych jezior, ta trzecia umiłowana gwiazda⁴ w herbie Łotwy, taka bliska jakby nasza, a wciąż niestety coś jest na rzeczy, od czasu gdy w latach 60-tych XIX szlachetny „Przyjaciel Łotyszy” szlachetny na sarmacką modłę, ale zbytnio zadufany na tamtym gruncie w polską doskonałość Gustaw baron Manteuffel-Szoege (1832-1916) gorzko napominał ignorantów-rodaków konstatacją iż „Polacy mniej wiedzą o Inflantach niż o Sumatrze czy Borneo”, a od siebie dodam, iż o języku łatgalskim, to już kompletnie nic, a o roli jezuitów w kodyfikacji tegoż to już totalne zero, chociaż ostatnio... ale jedna jaskółka nie czyni wiosny... W dużym stopniu jeszcze współczesny literacki język łotewski - ukształtowany w połowie XIX wieku - ale tym nie mniej pozostał do dziś językiem gwar i dialektów i pod tym względem nie da się go porównać ze zwartym językiem polskim, choć telewizja, prasa, szkoły i urzędy robią w tej mierze znaczne postępy. Dlatego tak się działo?

Odpowiedź jest prosta: wskutek zaszłości historycznych i składu narodowościowego Łotwy. Każda z dzielnic Łotwy posiada swoje specyficzne językowe odmienności, tak czytelne, że nawet dla osoby mało wprowadzonej w temat są łatwo zauważalne. Dzisiejsi Łatgalczycy (latgalieši) wywodzą się od jednego z czterech plemion bałtyckich⁵ , które zlały się w naród łotewski. W wieku XIII to plemię nazywane było wymiennie jako: Łetgalowie bądź Łatgalowie (letgaļi), zasiedlało wschodnią część dzisiejszej Łotwy, położoną na prawym brzegu Dźwiny. Właśnie to plemię najliczniejsze, a zarazem najbitniejsze, skolonizowało region dziś nazywany Vidzeme, a następnie zasymilowało przeważającą część Liwów, i wchłonęło pozostałe trzy plemiona starołotewskie, tworząc w konsekwencji współczesny naród łotewski, i dało nazwę krajowi - Latvija. Język łatgalski zanim został podniesiony do rangi języka literackiego, a był to długowiekowy i b. żmudny proces, był przede wszystkim mową potoczną, instrumentem porozumiewania się tych potomków Łatgalów, którzy pozostali na pierwotnym wyjściowym terytorium, co więcej wytrwali przy religii katolickiej, a jednocześnie etapami łagodnie ulegali wpływom sąsiednich kultur i języków słowiańskich.

Reasumując język łatgalski jest swoiście udanym melanżem bałtycko-słowiańskim. Aby ukształtował się język literacki musi być ku temu żyzna gleba - mowa potoczna. Ta z zasady nie pisana, i używana przez mieszkańców jednego niewielkiego obszaru nosi nazwę gwary. Historycznie łotewskie gwary kształtowały się w okresie pańszczyzny, kiedy przodkowie obecnych Łotyszy nie mieli prawa zmieniać swojego miejsca pobytu wedle własnej woli lub własnych potrzeb. Chłopi-Łotysze przez całe pokolenia mieszkali w jednym ściśle określonym miejscu, przykuci pańszczyzną przez całe życie na ściśle określonym obszarze, dodajmy przez pana, zwykle to był Niemiec, Szwed, Rosjanin, a w Łatgalii Polak, lub częściej spolszczony Niemiec, ale zawsze ktoś obcy, zawsze ciemiężyciel.

We współczesnym językoznawstwie za gwarę uważa się język, używany przez określoną terytorialnie ludność, połączoną jakąś formą organizacyjno-ekonomiczną taką jak parafia, majątek ziemski, itp. na określonym obszarze, różniącym się od języka używanego przez mieszkańców np. z sąsiedniej wsi, powiatu itp. Zwykle granicą gwar stawały się lasy, bagna, rzeki lub jeziora, pomijając oczywiście granice państwowe. Podobne gwary, który łączą się noszą nazwę dialektu. Obszar jego występowania to Latgale (łatgalskie: Lotygola⁶ , dawniej Letgale, lub Livonia Australis - Liwonia Południowa, od roku 1660 do 1772 Inflanty Polskie, najpierw jako województwo, a od roku 1677 jako księstwo inflanckie), wschodnią część Zemgale, noszącą właśnie nazwę Augšzemē⁷ , północno-wschodnie krańce Vidzeme. Z tego dialektu wyrósł język literacki łatgalski, który jest obecnie literackim językiem Łatgalii, w pewnym uproszczeniu dawnych Polskich Inflant. Najdalej idący w swym językowym separatyzmie Valdis Zeps⁸ utrzymywał, że różnica pomiędzy literackim językiem łotewskim, a dialektem/językiem łatgalskim jest większa niż, na przykład pomiędzy językami norweskim, a duńskim lub czeskim, a słowackim, a przecież nikt nie neguje istnienia języka słowackiego, dajmy na to. Jednak moim zdaniem język słowacki jest bliższy polskiemu niż czeskiemu. Dialekt do niedawna, a dziś język łatgalski, wyrosły na podłożu dialektu górno-łotewskiego z mocnymi pożyczkami z języków słowiańskich, i litewskiego charakteryzuje pewnymi archaizmami nie występującymi w języku literackim łotewskim np. jys, jei zamiast viņš, viņa- on/ona, zmianą mocnego ī z ie, ei z ī, ō z ā, o z a, ā lub ē z ē , yu(iu) z ū etc.⁹ Stąd łotewski gospodarz - saimnieks po łatgalsku będzie saiminīks, zaś wiara dolnołotewska ticība staje się łatgalską ticeiba. Inne istotniejsze różnice to dyftonizacja wąskich o i e w u o, palatalizacja (zmiękczenie spółgłosek - wpływ sąsiedztwa słowiańskiego np. guś - krowa i jeszcze kilka bardzo istotnych rozbieżności. Największą różnicą są liczne pożyczki z języków słowiańskich występujące w łatgalskim, nic dziwnego, gdyż wpływ polskiej kultury i języka w latach 1629-1917 był na tych ziemiach ogromny i wszechstronny, zwłaszcza w leksyce odnoszącej się do sfery kościelnej, a szerzej duchowej. Na wpływy polskie nałożyły się naleciałości rosyjskie, białoruskie.W łotewskim i litewskim nazwy narodowości piszemy z małej litery.

Kurowie częściowo zasymilowali się ze Żmudzinami i - peryferyjnie - z Prusami.

Mamy, my Polacy, kłopot z nazewnictwem Jaćwingów, z literaturze polskiej spotyka się Jaćwingowie, Jadźwingowie. U Litwinów to sudoviai, yotvingiai.

Ukochana gwiazdeczka Latgalīte, z wiersza J.Rainis’a „Trīs zvaigznes”- narodowego wieszcza Łotyszy.

Starołotyszy, przypominam łot. senlatvieši to jest Łatgalów (letgaļi), Selów(sēļi) Zemgalów(zemgaļi), Kurów(kurši).

Jako pierwszy terminów: Latgola-Lotygola, i latgali - użył F. Kemps w roku 1900.

Augšzemē zatem Wyższa (Wysoka) Ziemia. Jednak bardziej uzasadnione byłoby nazywanie tego obszaru Łotwy historyczną nazwą Selia, łot. Sēlija, za czym wypowiadają się ostatnio uczeni łotewscy.

Łatgalski językoznawca, pisarz (1932-1996), emigrant polityczny, zmarł w USA.

Często w literaturze przedmiotu sami Łatgalczycy określają Łotyszy, mówiących dialektem dolnołotewskim (językiem łotewskim) jako Łotyszy bałtyckich. Jednak nie mogę być w tej mierze tak do końca konsekwentny. Otóż ksiądz, a późniejszy biskup P. Strods zalecał: Łotwa po łatgalsku identycznie jak po łotewsku Latvija, zaś w nowszych tekstach łatgalskich napotyka się na Latveja, u księdza P. Strods’a stoi: Polska to Pūlija, zaś ostatnio jest dopuszczona i Pūleja.