Historia Persji. Tom III - ebook

ROZDZIAŁ I

POCZĄTKI PAŃSTWA SAFAWIDÓW

Ród Safi ad-Dina i zakon safawijje

W końcu XV w. Persja była w stanie pełnego politycznego rozkładu. Na zachodzie kraju panowały politycznie słabo rozwinięte państwa tworzone przez federacje plemion turkmeńskich, Kara Kojunlu i Ak Kojunlu, na wschodzie egzystowały niedobitki timurydzkiego imperium. W ostatnich latach tego stulecia państwo Ak Kojunlu było rozpołowione. Część północna obejmowała Azerbejdżan i Armenię. Tu władcą był Murad. Część południowa obejmowała środek zachodniego Iranu (Irak Perski). Na południe od tego obszaru, w Farsie, Kermanie i Jazdzie, a także w Iraku właściwym, arabskim, panowali turkmeńscy książęta niezależni od emira Murada. Odrębne państwa istniały m.in. w Chozestanie, Sistanie, a na północy – w Kaszanie. Drobniejsze księstewka podzieliły między siebie ziemie nad Morzem Kaspijskim: Mazanderan, Gilan, Talesz. Niewielki Gilan dzieliły między siebie aż dwa emiraty irańskie z centrami w Lachidżanie i w Raszcie, noszące odpowiednio miana: Bije Pisz i Bije Pas. Leżący najbardziej na północy Talesz podlegał odrębnemu chanatowi.

Nieco lepiej przedstawiała się sytuacja po drugiej stronie wielkich irańskich pustyń. We wschodniej Persji nadal utrzymywały się resztki posttimurydzkiego emiratu rządzonego przez wnuka wielkiego Timura, Husajna Bajkara, który utrzymał się u władzy do 1506 r. Stolicą jego włości był Herat, a podlegał mu, prócz Chorasanu, właściwie cały dzisiejszy zachodni Afganistan. Państwo to przeżywało poważne trudności wewnętrzne, które stały się przyczyną wielkiego powstania w Heracie uśmierzonego przez emira Husajna na drodze negocjacji ze zbuntowanymi mieszkańcami stolicy, które prowadził wybitny poeta, późniejszy wezyr u Szajbanidów, Ali Szer Nawoi.

Badacze tego okresu dzielą panujące w tamtych latach dynastie na dwie kategorie. Jedną tworzą dynastie będące pozostałością po rządach Turków i Mongołów, drugą zaś te, dla których polityczną bazą były wszelkiego autoramentu ruchy szyickie, które zdobyły znaczenie na fali antyfeudalnych ruchów plebejskich wybuchających w XIV i XV stuleciu. Plebejskie nastroje zaznaczały się silniej na zachodzie, tam bowiem żywsze były kontakty polityczne i wynikające z nich polityczne animozje. Początkowo głównym oponentem irańskich sił politycznych był mamelucki Egipt, później pojawili się Turcy Osmańscy. Stworzony przez nich sułtanat, aczkolwiek był polityczną konsekwencją najazdu Seldżuków i tych plemion tureckich, które szły ich śladem, przedstawiał sobą nową jakość. Nie tworzył go niestabilny konglomerat wielu plemion, jak to miało miejsce u Ak Kojunlu i Kara Kojunlu. Nie był także państwem rozpadającym się pod działaniem odśrodkowych sił reprezentowanych przez lokalnych feudałów, co obserwowaliśmy w Persji pod władzą Seldżuków i Ilchanów. Jego ustrój, zdecydowanie odróżniający się od emiratów tureckich sąsiadów, stał się wzorem dla nowego państwa tworzącego się w XVI w. na terytorium późniejszej Persji. Dowodzą tego przeprowadzane wówczas w sułtanacie reformy. Obecność Turcji Osmańskiej jest o tyle istotna dla dziejów państwowości perskiej, że na styku strefy wpływów sułtanatu tureckiego ze strefą perską rozwijała działalność i kształtowała się ideologicznie religijna i zarazem wojskowa formacja znana w historii pod nazwą Kyzyłbaszy.

Zakon Kyzyłbaszy

Na czele tej organizacji, która z czasem przekształciła się w radykalny suficki zakon, stał wpływowy ród Safawidów. Przywódcy zakonu w swojej działalności skoncentrowali się na dwóch zasadniczych kwestiach: na ugruntowaniu w najbliższym otoczeniu głoszonej przez nich doktryny będącej odmianą islamu i na umacnianiu więzi wojskowej kilkunastu plemion tureckich koczujących na terytorium opanowywanym przez zakon. Dzieje tego rodu swymi początkami sięgają XIII w. W tym stuleciu w zachodnim Iranie doszło do znacznego rozwoju sufickiego kierunku w islamie, czemu towarzyszył liczebny wzrost zakonów derwiszowskich mających niekiedy charakter organizacji i ruchów plebejskich. Dotyczyło to przede wszystkim pogranicza, gdzie siły feudałów w sposób naturalny były ograniczane przez warunki terenowe i polityczne. W tej grupie sufickich organizacji znalazł się zakon Safawidów.

Na jego czele, podobnie jak w innych zakonach, stał naczelnik tytułowany starcem, mistrzem (ar. šajẖ, pers. pīr) lub przywódcą (ar. muršid). Z czasem funkcja ta przekształciła się w godność dziedziczną, a znajdowała się ona w rękach rodu Safawidów już w XIII w., pod panowaniem Ilchanów. Założycielem zakonu (tak przynajmniej głosiła rodowa tradycja) był Safi ad-Din Ishaq (zm. 1334) uważany przez uczniów i naśladowców za postać świętą. Safi wywodził się z grona bliskich uczniów Zahida (właść. Tadż ad-Din Ibrahim Gilani, zm. około 1300), derwisza, którego podobnie jak jego sławnego ucznia także uznawano za świętego. Safi tak doskonale się prezentował, że Zahid wydał za niego za mąż swoją córkę.

Jeszcze za życia Zahida dochodziło do konfliktów między zakonem i jego założycielem z jednej strony, a lokalnymi feudałami z drugiej. Najsilniejszym władcą w tym rejonie był szirwanszah, władający miastem i okręgiem Szirwan ciągnącym się na północ od Azerbejdżanu wzdłuż brzegów Morza Kaspijskiego. Plebejski charakter zakonów derwiszowskich sprawiał, że organizacje te w sposób naturalny stawały po stronie chłopów odmawiających wypełniania ich feudalnych powinności, jak również obok rzemieślników wówczas też sytuowanych na dole drabiny społecznej. Z biegiem czasu jednak, w miarę jak stabilizowała się pozycja szejchów i umacniała majątkowa zasobność zakonu i jego przywódców^(), co jednak zajęło kilkadziesiąt lat, do głosu doszli przedstawiciele warstw bogatszych, którzy w coraz większej liczbie zaczęli wstępować do bractw, początkowo zadowalając się pozycją szeregowego członka (murida, z ar. murid, dosł. ‘podporządkowany, uczeń’). Te zmiany w społecznym składzie bractw doprowadziły do przesunięcia się organizacji na prawo, w stronę feudałów i lokalnych władców, i utraty pierwotnego plebejskiego charakteru noszącego znamiona tak zwanego przez wybranych badaczy islamu ludowego, muzułmańskiego folkloru, który łączył w sobie dwa główne odłamy tej religii, szyitów i sunnitów. Do kategorii muridów zaliczali się podobno mongolski władca Abu Said, ilchanidzki wezyr Raszid ad-Din i jego syn Ghijas ad-Din.

Teoretyczna działalność szejcha Safiego mieściła się w nurcie islamu ludowego, o zdecydowanie uproszczonej teologii. Pod tym względem nurt suficki (jeśli chodzi o doktrynę, w tym ruchu znalazł się Safi ze swoimi zwolennikami) koncentrował się na powierzchownej pobożności i ascezie, cechach odpowiadających wszelkim ruchom religijnym, w których brali udział członkowie warstw biedniejszych. Wielkość szejcha jako przywódcy polegała na tym, że wyzwolił się z pęt prymitywnego religianctwa i dodał do swojego programu punkty mówiące o konieczności rozpoczęcia działalności wojskowej. Kult pracy, jaki dostrzegamy w jego naukach, nie był czymś oryginalnym, ponieważ inne zakony też głosiły konieczność prowadzenia „pracy organicznej”, przez co rozumiano przede wszystkim uprawę roli.

Zdobywszy już znaczną popularność jako mąż świątobliwy, gdy do jego skromnej siedziby ciągnęły tłumy wiernych jak do świętego, Safi oddzielił się od bractwa Zahida i około 1300 r. założył własny zakon działający w okolicach Ardabilu, miasta leżącego w północnym Azerbejdżanie. Nowo powstały zakon zaczęto nazywać safawijje (ṣafawijje) od imienia jego założyciela. Początkowo bractwo stało po stronie ubogich, dając prześladowanym schronienie. Jako człowiek zamożny Safi pomagał stronnikom, a mając na celu poszerzenie swoich wpływów, zaczął rozbudowywać sieć agitatorów (delegatów, misjonarzy, propagatorów, ar. halifa) na terytorium prawie całej Persji. W ten sposób umacniał swoją popularność i zdobywał trwałą pozycję jako polityk, początkowo lokalnej rangi. Podobno jego wpływy sięgnęły Azji Środkowej, ale wolno nam ten przekaz zakwestionować, wziąwszy pod rozwagę późniejsze dzieje dynastii Safawidów, których ani pozycja polityczna, ani wpływy doktrynalne w tym regionie nie były znaczące^().

Zakon i jego naczelnik przechodzili doktrynalne metamorfozy. Początkowo, co wiemy od niedawna, Safi ad-Din był sunnitą, ale też zwolennikiem szafiickiej szkoły interpretacji prawa. Ten kierunek muzułmańskiej jurysprudencji był najbliższy szyizmowi, jednak to nie zapowiadało jeszcze przejścia safawijje na pozycje szyickie. Kiedy dokładnie dokonała się ta doktrynalna rewolucja polegająca na porzuceniu sunnizmu, dokładnie nie wiadomo. Są sygnały, że przesunięcie w tym kierunku miało miejsce już pod rządami syna Safi ad-Dina szejcha Sadr ad-Dina, jednak nie jest to pewne. Dokładniejsze dane na ten temat pochodzą z XV w. Kierujący w początkach tego stulecia zakonem szejch Chwadża Ali (zm. 1429) najprawdopodobniej był szyitą, ale prawnuk Safi ad-Dina, Dżunajd, był na pewno wyznawcą tego kierunku (informacja pochodzi z połowy XV w.).

Chociaż Kyzyłbasze byli Turkami, szyizm, jaki głosili, był szyizmem w wydaniu perskim. Podobno doszło wówczas do powtórzenia wydarzeń, jakie miały miejsce za życia Alego, kiedy to jeden z jego najbliższych wyznawców chciał ogłosić go Bogiem, na co oczywiście Ali nie przystał i gorliwego wyznawcę, czciciela, którego imię znamy, wykluczył z najbliższego otoczenia. Teraz również część członków zakonu wystąpiła z tezą, by Dżunajda ogłosić po śmierci Bogiem, a jego syna i następcę, Hajdara, synem Boga^().

Tak znaczna przemiana mogła być spowodowana względami politycznymi, odmianą politycznego oportunizmu, jaki wyznawał nowy zwierzchnik bractwa, ponieważ szyizm zapanował w północno-zachodniej części Iranu, zdobywając przewagę wśród prostych ludzi. Dokonane wtedy przejście na pozycję alidów (imamitów) umożliwiało wprowadzenie pewnej korekty w hagiografii. Pojawił się mianowicie przekaz głoszący genealogiczne powiązania Safi ad-Dina z dynastią imamów. Skoligacono go z wywodzącym się od wnuka Muhammada siódmym imamem Musą Kazimem, od którego Safi ad-Dina miało dzielić dwadzieścia pokoleń.

Przewagę wojskowych cech w zakonie obserwujemy, poczynając od czasów Dżunajda, który przypuszczalnie był pierwszym jego przywódcą organizującym na dużą skalę podboje i napady. W tych warunkach uformowana w zakonie doktryna walki za wiarę, której uczestnicy nazywali siebie „wojownikami za wiarę” (ghazī^()) łączyła się na zasadzie sprzężenia zwrotnego z sufizmem (tasawwuf), którego zwolennicy eo ipso stawali się bojownikami za wiarę, a jako tacy byli sufi. Taki punkt wyjścia przesądził o nietolerancyjnej postawie członków zakonu wobec nienależących do federacji Kyzyłbaszy nie-Turków, nieszyitów i niemuzułmanów. Odżyła u Kyzyłbaszy idea dżihadu – świętej wojny. Mogli ją bez trudu realizować, mając za sąsiadów Gruzję i postgreckie państewko w Trapezuncie.

Rozpoczynający polityczną karierę szejchowie safawijje początkowo działali tylko w Ardabilu, prowadząc stąd misyjną działalność za pośrednictwem wysłanników. Największe sukcesy odnotowywali w Anatolii, na pograniczu wpływów rosnącego w siłę sułtanatu Turków Osmańskich. Szczególnie ostra dyferencjacja społeczna występowała wśród plemion koczujących we wschodniej Anatolii, na późniejszym pograniczu sułtanatu osmańskiego i perskiego. Środowisko, któremu po tureckiej stronie granicy odpowiadały hasła nadchodzące ze strony perskiej, tworzyli rzemieślnicy, chłopi i uboższa część koczowników. Członkowie tej ostatniej warstwy służyli jako pasterze, strzegący stad bogatszych elit plemienia.

Safawidzi byli z pochodzenia Turkami, wywodzili się z Azerbejdżanu, ich ojczystym językiem był używany tam lokalny język turecki, azeri (azerbejdżański), z grupy zachodniotureckiej, bliski językowi osmańskiemu. Mimo to byli zdecydowanie antyosmańscy z dwóch powodów: z racji różnic doktrynalnych (Osmanowie byli sunnitami) i klasowych. Osmanowie stali po stronie bogatych, zaś zakon początkowo wyrażał w swoim programie interesy warstw biednych.

Jednak w połowie XV w. zakon był już potężnym feudałem rządzącym w Ardabilu i jego okolicy. Podstawę militarną nowej organizacji tworzyły tureckie (turkmeńskie/azerbejdżańskie) plemiona koczujące w tamtej okolicy, posługujące się językiem azeri, ale wywodzące się z różnych regionów. Część pochodziła z Azji Mniejszej, część z Persji. Przystąpienie pierwszych plemion do safawidzkiego zakonu było spowodowane ich wrogą postawą wobec Osmanów. Federacja safawidzka początkowo liczyła siedem plemion. Były to Tekelu, Ustadżlu, Szamlu, Rumlu, Zulkadar, Afszarowie oraz najbardziej znani z poźniejszych dziejów Persji, założyciele przedostatniej dynastii irańskiej, Kadżarowie^(). Początkowo tworzyli oni luźny związek plemion; Safawidom ściśle podlegali tylko Szamlu i Rumlu. Sto lat później, w XVII w., plemion należących do federacji było więcej. Oprócz wymienionych zaliczały się do nich Turkeman, Asirlu, Karadalu, Bajjat, Alpat, Dżagirlu, Kazahlu, Bajburdlu i jedyna nieturecka narodowość, Taleszowie^(). Cechą stroju, która wyróżniała członków tych plemion, były czerwone turbany^() ozdobione dwunastoma frędzlami będącymi oznaką ich kultu dla dwunastu imamów. Poza tym przypominali wyglądem Kozaków: mieli ogolone brody, długie wąsy i podgoloną głowę z kępą włosów pozostawionych na czubku. Byli to ludzie nawykli do wojaczki; odznaczali się dzielnością, a nawet fanatycznym oddaniem szyickiej idei.

Na tym etapie konsolidacji związku Kyzyłbaszy zakon safawijje przechodził metamorfozę, tracąc pierwotny charakter stowarzyszenia sufickiego, kontemplacyjnego, jakim był w wieku XIV, a stając się organizacją polityczną, nieco później wojskową. Naczelnicy poszczególnych plemion, noszący tytuły emirów, przekształcili się w feudalnych wasali szefa zakonu. Na płaszczyźnie religijnej między emirami i szejchem zakonu wytworzyła się relacja uczeń–mistrz (murid–pir), w której bez zastrzeżeń uznawali oni jego zwierzchnictwo.

Polityczna próżnia, jaka panowała w zachodniej Persji, pozwalała zakonowi swobodnie się rozwijać. Urządzane przez Kyzyłbaszy napady na sąsiadów praktycznie nie napotykały na odpowiedź w ramach retorsji. Propagandowo safawijje uzasadniali najazdy koniecznością walki o szerzenie wiary. Obiektem ich agresywnych poczynań były rejony opanowane przez niemuzułmanów, tj. pogan żyjących na Kaukazie (np. Czerkiesów, mieszkańców Dagestanu), państwa chrześcijańskie (Gruzja na Zakaukaziu) i małoazjatycki, grecki Trapezunt. Głównym ich przeciwnikiem byli sunniccy szirwanszahowie pozostający w sojuszu z Gruzją, którzy ustawiali się na pozycji gwarantów pokoju na Kaukazie i dlatego starali się zapobiegać najazdom Kyzyłbaszy. Niekiedy ich interwencje okazywały się skuteczne. W czasie napadów na sąsiadów, kiedy w obronie zaatakowanych stawał szirwanszah, Kyzyłbasze na pewno dwukrotnie doznali dotkliwych porażek. Polegli wówczas dwaj szejchowie safawijje, Dżunajd w 1459 r. i Hajdar w 1488 roku.

Druga klęska zatrzymała na pewien czas ekspansję zakonu. Nie możemy kwestionować, iż Kyzyłbaszom nie przyświecał szczytny cel krzewienia islamu, ale równocześnie propagowaniu wiary na pewno towarzyszyła zwykła żądza łupu. Prócz satysfakcji czysto moralnej wojownicy mieli także wymierne i niemałe korzyści materialne, wywożąc z najeżdżanych ziem najcenniejsze dla koczowników dobra, takie jak konie, zwierzęta hodowlane i niewolników. W Ardabilu istniał targ tych ostatnich. Rabunek stanowił bez wątpienia pierwotne źrodło bogactwa zakonu i jego członków.

Po śmierci szejcha Hajdara jego następca i syn, Ismail, do śmierci swojego brata Sultana Alego w 1494 r. był zarządcą Ardabilu, ale z powodu słabości zakonu musiał opuścić rodzinny okręg i ukrywać się kilka lat w Gilanie, skąd powrócił do Ardabilu w 1499 r. Wtedy nastąpiło odnowienie organizacji, co stało się możliwe dlatego, że najsilniejsi jej przeciwnicy, Ak Kojunlu i szirwanszahowie, przeżywali wewnętrze rozdarcie i nie byli zdolni w tym momencie stawić skutecznego oporu Safawidom. Ismail, stanąwszy na czele zakonu, najpierw uderzył na Szirwan (1500 r.), zabił jego władcę, zdobył i ograbił miasto, ale nie miał dość sił, aby anektować państwo szirwanszahów. W drugiej kolejności, w tym samym lub następnym roku, zaatakował Ak Kojunlu, pokonał ich i opanował południowy Azerbejdżan z Tabrizem, gdzie ustanowił stolicę. Było to znaczące zwycięstwo, pierwszy krok do utworzenia państwa na rozległym obszarze północno-zachodniej Persji. W 1501 r. Ismail zaczął się tytułować szahinszahem, przywracając do życia staroperski tytuł nieużywany od kilkuset lat. Kolejne lata to okres walk Ismaila o poszerzenie terytorium państwa i ustabilizowanie jego władzy.

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------Seria

• Farhad Daftary, Ismailici. Zarys historii, Warszawa 2008

• Konrad Seitz, Chiny. Powrót olbrzyma, Warszawa 2008

• Hassan Ali Jamsheer, Współczesna historia Iraku, Warszawa 2007

• Mieczysław Jerzy Künstler, Pierwsze wieki cesarstwa chińskiego, Warszawa 2007

• Bogdan Składanek, Historia Persji, Tom III. Od Safawidów do II wojny światowej, Warszawa 2007

• Marek M. Dziekan, Historia Iraku, Warszawa 2007

• Barbara Stępniewska-Holzer, Jerzy Holzer, Egipt. Stulecie przemian, Warszawa 2006

• Janusz Żebrowski, Dzieje Syrii, Warszawa 2006

• Hugh Kennedy, Dwór Kalifów. Powstanie i upadek najpotężniejszej dynastii świata muzułmańskiego, Warszawa 2006

• Krzysztof Dębnicki, Konflikt i przemoc w systemie politycznym niepodległych Indii, Warszawa 2006

• Georges Roux, Mezopotamia, Warszawa 2006

• Baabar, Dzieje Mongolii, Warszawa 2005

• Joanna P. Rurarz, Historia Korei, Warszawa 2005

• Krzysztof Dębnicki, Współczesna historia Królestwa Nepalu, Warszawa 2005

• Henry Corbin, Historia filozofii muzułmańskiej, Warszawa 2005

• Piotr Szlanta, Persja w polityce Niemiec w latach 1906–1914 na tle rywalizacji rosyjsko-brytyjskiej, Warszawa 2005

• Historia nauki arabskiej. Tom III. Technika, alchemia, nauki przyrodnicze i medycyna, Praca zbiorowa pod red. Roshdiego Rasheda, Warszawa 2005

• Curtis Andressen, Krótka historia Japonii. Od samurajów do Sony, Warszawa 2004

• Bogdan Składanek, Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów, Warszawa 2004

• Bogdan Składanek, Historia Persji. Tom II. Od najazdu Arabów do końca XV wieku, Warszawa 2003

• Henryk Zins, Historia Zimbabwe, Warszawa 2003

• Historia nauki arabskiej. Tom II. Nauki matematyczne i fizyka, Praca zbiorowa pod red. Roshdiego Rasheda, Warszawa 2001

• Henryk Zins, Afryka i Europa, Od piramid egipskich do Polaków w Afryce Wschodniej, Warszawa 2001

• Robert Piętek, Wojna w dziejach Dahomeju od XVII do XIX wieku, Warszawa 2001

• Historia nauki arabskiej. Tom I. Astronomia teoretyczna i stosowana, Praca zbiorowa pod red. Roshdiego Rasheda, Warszawa 2000

• Aleksander Bułatowicz, Z wojskami Menelika II. Zapiski z podróży do Etiopii, Warszawa 2000

• Marek Pawełczak, Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku, Warszawa 2000

• Ahmad Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9th–11th centuries), Warszawa 1998

• Abul Fazl Bajhaki, Historia Sułtana Masuda, Warszawa 1996Wydawnictwo Akademickie

DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów
i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy
i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej
i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219

tel.: +48 22 620 32 11, +48 22 654 01 49

e-mail: [email protected]

Biuro handlowe : 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: +48 22 620 87 03

e-mail: [email protected]

www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

------------------------- -----------------------------------
• Języki Orientalne • Mądrość Orientu
• Języki Azji i Afryki • Współczesna Afryka i Azja
• Literatury Orientalne • Vicus. Studia Agraria
• Skarby Orientu • Orientalia Polona
• Teatr Orientu • Philologia Orientalis
• Życie po Japońsku • Literatura Okresu Transformacji
• Sztuka Orientu • Literatura Frankofońska
• Dzieje Orientu • Być Kobietą
• Podróże−Kraje−Ludzie • Temat Dnia
• Świat Orientu • Wieczory z Nauką
• Historia/Polityka • Życie Codzienne w...
------------------------- -----------------------------------

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową