Historia Peru. Dzieje niepodległej republiki - ebook

Słowo wstępne

Peru to kraj o bogatej, choć bolesnej i krętej historii1. Śledząc losy niepodległej Republiki, trudno nie zgodzić się z taką oceną jej dwustuletniej historii, naznaczonej sinusoidalnym wykresem wzlotów i upadków od lidera regionu pod względem gospodarczym i politycznym po pogrążanie się w otchłani krwawych konfliktów zbrojnych, przewrotów wojskowych i skandali korupcyjnych na najwyższych szczeblach władzy.

Pisząc historię Peru w Polsce, nie wkraczam na teren zupełnie dziewiczy. Od wielu lat jest to obszar zainteresowania i badań polskich latynoamerykanistów, których publikacje stanowiły dla mnie i inspirację, i źródło istotnych informacji. Mam tu na myśli klasyczne już, trzytomowe opracowanie Dzieje Ameryki Łacińskiej, które ukazało się jeszcze pod koniec XX wieku pod redakcją Tadeusza Łepkowskiego, Roberta Mroziewicza i Ryszarda Stemplowskiego, oraz współczesne prace dotyczące zagadnień migracyjnych, problemów ruchów społecznych, kształtowania systemu politycznego i charakteru zróżnicowania etniczno-kulturowego Peru autorstwa Katarzyny Górskiej, Magdaleny Krysińskiej-Kałużny, Piotra Łacińskiego, Małgorzaty Nalewajko, Aleksandra Poserna-Zielińskiego, Jarosława Spyry czy Joanny Pietraszczyk-Sękowskiej. Danuta Bartkowiak, Jerzy Mazurek, Maria Paradowska to autorzy publikacji na temat Polonii peruwiańskiej. Przez lata też pomniejsze teksty na temat Peru ukazywały się pod szyldem Centrum Studiów Latynoamerykańskich w Warszawie (słynna, nieistniejąca już niestety CESLA). Mamy wiele rozproszonych publikacji, lecz brak przekrojowej historii Peru, która ukazywałaby syntezę dziejów Republiki po uzyskaniu niepodległości. Podjęłam się więc tego zadania i oddaję w ręce Czytelnika historię kraju, który od ćwierć wieku jest obszarem moich zainteresowań naukowych, pasji podróżniczej i ciągłego zadziwienia. Opowieść tę rozpoczynam od burzliwego okresu rewolt regionalnych, które wstrząsały Wicekrólestwem Peru na przełomie XVIII i XIX wieku i które w historiografii peruwiańskiej stanowią preludium do wojen wyzwoleńczych i kształtowania się niepodległego państwa. Punktem kulminacyjnym tego procesu był zarówno rok 1821 i proklamacja niepodległości przez generała José de San Martína w Limie, jak i rok 1824, w którym na Pampa de la Quinua nieopodal Ayacucho rozegrała się ostateczna bitwa o wolność Latynoamerykanów. Kolejne dwieście lat niepodległości Republiki to okres niezwykle intensywny politycznie, dynamiczny gospodarczo i w wielu momentach dramatyczny społecznie: czterdzieści pierwszych lat niezależności minęło pod znakiem ambitnych wodzów caudillos, którzy zdominowali scenę polityczną Peru, rywalizując o władzę i przywileje; druga połowa XIX wieku to z jednej strony dążenia do modernizacji państwa i zakrojone na szeroką skalę inwestycje w bogactwa naturalne kraju (guano, kauczuk, saletrę), z drugiej – katastrofalne dla Peru konflikty zbrojne, w tym upokarzająca przegrana w wojnie o Pacyfik z Chile. Wiek XX charakteryzował się kluczowymi przemianami społecznymi (ruch indigenistyczny i kształtowanie ruchu robotniczego, powstanie partii politycznych, masowe migracje i gwałtowne procesy urbanizacji i industrializacji), lecz został naznaczony przede wszystkim traumą okrutnej przemocy, terroru i łamania praw człowieka, w której żyli Peruwiańczycy przez dwadzieścia lat konfliktu zbrojnego, działań partyzantki Świetlisty Szlak i autorytarnych rządów Alberto Fujimoriego. Trudny powrót do demokracji, który rozpoczął się w pierwszych latach XXI wieku, nie oznaczał pokonania dawnych demonów – dobrym wskaźnikom makroekonomicznym towarzyszyły nieustające konflikty społeczno-środowiskowe, pogłębiające się poczucie braku bezpieczeństwa i stabilizacji wobec wzrastającej skali przemocy (choćby w związku z rozwojem narkobiznesu) oraz, jak się wydaje, najpoważniejsza „choroba”, która paraliżuje peruwiańską politykę i przenika wszystkie sfery życia publicznego, czyli korupcja. Zdecydowałam się zatrzymać opowieść o dziejach Peru na jubileuszowym 2021 roku i wyborze 70. prezydenta niepodległej Republiki, Pedro Castillo Terronesa. Dziś już wiemy, jak potoczyły się dalsze losy jego krótkiej prezydentury – 7 grudnia 2022 roku, w wyniku nieudanego zamachu stanu i oskarżeń o korupcję Kongres usunął go ze stanowiska, uznając za niezdolnego moralnie do sprawowania władzy. Od tamtej pory przebywa w więzieniu Barbadillo w Limie. Ten rozdział historii Peru nie jest jednak jeszcze zamknięty i potrzeba dystansu, by właściwie go opisać. W książce skupiam się przede wszystkim na politycznych dziejach Republiki oraz krótkiej charakterystyce społeczeństwa peruwiańskiego u początków niepodległości, na przełomie XIX i XX wieku, w połowie ubiegłego stulecia oraz współcześnie. Peruwiańska sztuka, muzyka, kinematografia, kultura popularna, a zwłaszcza wspaniała literatura (Peru to wszak kraj noblisty!) zasługują na odrębne opracowania.

By zrozumieć historię Peru trzeba przyjrzeć się geografii i środowisku tego kraju2 – to kolejna słuszna uwaga Petera Klaréna, do której wciąż powracam podczas moich wykładów i która towarzyszyła mi w trakcie pisania książki. Niezwykle trafnie wskazuje bowiem na różnorodność geograficzną, klimatyczną i przyrodniczą terytoriów Peru jako źródło szczególnie trudnego procesu integracji narodowej i czynnik wielu utrzymujących się przez cały okres niepodległości kontrastów społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Wyraźnie wyróżniają się trzy główne regiony geograficzne: wybrzeże (costa), góry (sierra) i strefa wilgotnych lasów równikowych (selva). Obejmują one łączną powierzchnię 1 285 121 km2, do których należy doliczyć 95 km2 wysp na Oceanie Spokojnym, co czyni Peru trzecim co do wielkości krajem w Ameryce Południowej, po Brazylii i Argentynie. Na terenie Peru można wyróżnić aż 11 ekoregionów, 84 strefy życia
(ze 117 istniejących na świecie) i 28 różnych stref klimatycznych.

Costa (12% powierzchni Peru) to obszar suchy, pustynny i półpustynny; bez radykalnych zmian temperatur w ciągu roku, właściwie bez opadów deszczu, za to z bardzo wysokim wskaźnikiem wilgoci (zwłaszcza w miesiącach zimowych, kiedy Limę spowija męcząca płuca, wilgotna, ciężka mgła zwana garúa). Wydawałoby się, że niegościnne i bynajmniej nie urokliwe tereny nie mają czym przyciągać, a jednak właśnie pas wybrzeża jest już od dekad najludniej zamieszkanym obszarem kraju, przodując w statystykach zwłaszcza dzięki 10-milionowej populacji metropolitalnego obszaru stolicy kraju, Limy. „Księżycowy” krajobraz wybrzeża to zasługa zimnego prądu peruwiańskiego – wód niezwykle bogatych w tlen, a co za tym idzie, jednych z najbogatszych w plankton i fitoplankton. Rybołówstwo stanowi zatem kluczowy element gospodarki. Suchy nadmorski krajobraz przecina dwadzieścia jeden rzek spływających ze stromych zboczy pasma górskiego Andów, tworząc bujne zielone oazy, w których kwitnie intensywne rolnictwo wspomagane potężnymi systemami irygacji (plantacje bawełny, ryżu, trzciny cukrowej). Tereny sierry to obszar 30% terytorium kraju, obejmujący najdłuższy i relatywnie najwyższy łańcuch górski na świecie – rozciągającą się na ponad 9000 km kordylierę Andów z największą liczbą szczytów przekraczających 5000 i 6000 m n.p.m. Stanowi ona naturalną barierę klimatyczną, która oddziela wyraźnie strefę wybrzeża od selwy. Na terenie sierry można wyróżnić dwie pory w roku – deszczową (od listopada do marca/kwietnia) i suchą (od kwietnia do października/listopada). Ekstremalne zmiany temperatur na takich wysokościach – w dzień ponad 25 stopni, w nocy poniżej 0 – to wyzwanie dla rolników, którzy uprawiają głównie ziemniaki, kukurydzę i quinoa, oraz dla hodowców lam, alpak i owiec. Sierra kryje również całe mineralne bogactwo Peru – złoża złota, srebra, ołowiu, rudy żelaza i rtęci, miedź i gaz. Spektakularną panoramę Białej Kordyliery na północy kraju tworzą wciąż jeszcze ośnieżone i oblodzone szczyty Andów, z potężnym Huascaránem wznoszącym się na ponad 6700 m n.p.m. W południowej części kraju wysoka puna rozszerza się, tworząc rozległy płaskowyż (Altiplano) rozciągający się na wysokości około 4000 m n.p.m. od Cusco aż po terytoria Boliwii. Niskie temperatury i suche powietrze nieznacznie łagodnieją wokół jeziora Titicaca, najwyżej położonego żeglownego jeziora na świecie. Niemal 60% terytorium Peru zajmuje amazońska selva – wilgotne lasy gorącej strefy równikowej. Obejmuje przedgórskie równiny u wschodniego podnóża Andów (Montania, aż do granicy z Ekwadorem, Kolumbią, Brazylią i Boliwią) i zachodnią część Niziny Amazonki. Potężna Amazonka ma swoje źródła właśnie na terenie Peru – rodzi się w dorzeczu Ukayali i Marañón. Choć zajmuje zdecydowanie najwięcej powierzchni państwa, peruwiańska selva jest obszarem zamieszkanym przez najmniej liczebną populację (zaledwie około 12%). Jednocześnie to populacja najbardziej zróżnicowana etnicznie w skali kraju. Gęste lasy Amazonii peruwiańskiej kryją potężne zasoby naturalne, takie jak złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i fluwialne pokłady złota, a jeszcze sto lat temu spore obszary porośnięte drzewami kauczukowymi przyciągały ogarniętych „gorączką kauczukową” caucheros, którzy zbijali fortuny na pozyskiwaniu i eksporcie „białego złota”.

Przygotowania do napisania książki trwały kilka lat. Materiały zbierałam między innymi dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki, przy wsparciu finansowym Priorytetowego Obszaru Badawczego Heritage w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim oraz grantowi dydaktycznemu Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Dzięki temu możliwy był zakup książek oraz kwerendy, które realizowałam w Instytucie Studiów Peruwiańskich i w Bibliotece Narodowej w Limie, archiwum Casa de Moray i Bibliotece Amazońskiej w Iquitos, Bibliotece Municypalnej i bibliotece Centrum Studiów Bartolomé de las Casas w Cusco, oraz w bibliotece Instytutu Iberoamerykańskiego w Berlinie. W książce wykorzystałam fragmenty kilku już opublikowanych moich tekstów (na temat nacjonalizmu peruwiańskiego, imigracji polskiej i japońskiej, prezydentury Alejandro Toledo i etnopolityki peruwiańskiej), a inspiracją do pracy nad publikacją były wykłady na temat historii Peru i historii Ameryki Łacińskiej, które prowadzę dla studentów kierunku latynoamerykanistyka w Instytucie Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Wszystkim uczestnikom moich kursów składam szczególne podziękowania. Wyrazy wdzięczności kieruję do Joanny Składowskiej, Katarzyny Górskiej i Silvany Gomez za pomoc w tłumaczeniu specjalistycznych terminów z języka hiszpańskiego oraz cenne komentarze na temat prawnych i społecznych zagadnień historii Peru. Pięknie dziękuję Luisowi Lópezowi de Lermie za wykonanie grafik otwierających i zamykających tekst. Bardzo dziękuję recenzentom książki, Panu Profesorowi Marcinowi Kuli oraz Pani Profesor Bogumile Lisockiej-Jaegermann za ich życzliwą ocenę mojej pracy i wszystkie cenne sugestie. Jestem wdzięczna również śp. Panu Profesorowi Władysławowi Miodunce, który zachęcił mnie do napisania książki i jej opublikowania w ramach krakowskiej Serii Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Gorące podziękowania należą się moim peruwiańskim przyjaciołom z Limy, Cusco, Arequipy, Piury, Ayacucho i Puno, którzy w sprawach drobnych, jak i tych wielkiej wagi zawsze udowadniali, że z Polski do Peru nie jest aż tak daleko, jak się wydaje, patrząc na mapę.

1 P.F. Klarén 2012, Nación y Sociedad en la historia del Perú, IEP, Lima, s. 15.

2 Ibidem, s. 23.Spis treści

Słowo wstępne

Rozdział 1. Niepodległość Peru, 1820–1830

1.1. Sytuacja społeczno-polityczna u progu niepodległości

1.2. Kampanie wyzwoleńcze i instytucjonalizacja państwa

1.3. Niepodległa Republika – rewolucyjna zmiana czy kontynuacja?

1.4. Społeczeństwo Republiki w początkach niepodległości

Rozdział 2. Czas caudillos, 1830–1870

2.1. Konfederacja Peruwiańsko-Boliwijska

2.2. Epoka guana

2.3. Abolicja i imigracja chińska

2.4. Jedność panregionalna i wojna z Hiszpanią

Rozdział 3. República Práctica, wojna i kryzys końca wieku,
1870–1890

3.1. Postęp i modernizacja

3.2. Przemysł saletrzany i wojna o Pacyfik

3.3. Burzliwy okres rekonstrukcji narodowej

Rozdział 4. República Aristocrática, 1890–1920

4.1. Republika oligarchów

4.2. Nowy model gospodarki: dywersyfikacja produkcji

4.3. Boom kauczukowy i kolonizacja Amazonii

4.4. Społeczeństwo Republiki na przełomie wieków

Rozdział 5. La Patria Nueva, 1920–1940

5.1. Indigenizm peruwiański

5.2. „Nowa Ojczyzna”: rządy Augusto B. Leguíi

5.3. „Tylko APRA uratuje Peru”?

5.4. Peru w czasie II wojny światowej

Rozdział 6. Rządy junt wojskowych, 1940–1980

6.1. Junta Manuela A. Odríi

6.2. Okres „koegzystencji”

6.3. Rewolucja i Reforma

6.4. Społeczeństwo Republiki w połowie XX wieku

Rozdział 7. Stracone dekady, 1980–2000

7.1. Kryzys pierwszej prezydentury Alana Garcíi Péreza

7.2. Peru w cieniu wojny domowej 31

7.3. Fujimorismo: „demokratura” i „fujishock”

7.4. „Nowe otwarcie”: prawda i pojednanie

Rozdział 8. Trudny powrót demokracji, 2000–2021

8.1. W poszukiwaniu porozumienia narodowego

8.2. Neoliberalizm i konflikty społeczno-środowiskowe

8.3. Peruwiańska telenowela: kryzys państwa na dwusetlecie niepodległości

8.4. Społeczeństwo Republiki u progu III tysiąclecia

Zakończenie

Spis prezydentów Republiki Peru 1821–2021

Kalendarium

Słownik terminów obcojęzycznych

Wybrana literatura

Spis ilustracji i map

Indeks osób