-
W empik go
Historia Peru. Dzieje niepodległej republiki - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
28 sierpnia 2024
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
PDF
czytaj
na laptopie
czytaj
na tablecie
Format e-booków, który możesz odczytywać na tablecie oraz
laptopie. Pliki PDF są odczytywane również przez czytniki i smartfony,
jednakze względu na komfort czytania i brak możliwości skalowania
czcionki, czytanie plików PDF na tych urządzeniach może być męczące dla
oczu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na laptopie
Pliki PDF zabezpieczone watermarkiem możesz odczytać na dowolnym
laptopie po zainstalowaniu czytnika dokumentów PDF. Najpowszechniejszym
programem, który umożliwi odczytanie pliku PDF na laptopie, jest Adobe
Reader. W zależności od potrzeb, możesz zainstalować również inny
program - e-booki PDF pod względem sposobu odczytywania nie różnią
niczym od powszechnie stosowanych dokumentów PDF, które odczytujemy
każdego dnia.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Historia Peru. Dzieje niepodległej republiki - ebook
Seria Studia Latynoamerykańskie Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom 20
Książka jest znakomita w swoim stylu. Jest historią kraju w okresie, którego granice chronologiczne narzucają się. Jest wykładem dobrze zorganizowanym na osi czasu, z dominacją dziejów politycznych, acz uwzględniającym historię gospodarczą oraz historię kultury. Autorka opiera się na ogromnym zapleczu źródeł i opracowań przerobionych w większości poza Polską. Zna kraj swego zainteresowania. Musiała zainwestować w pisanie gigantyczną pracę. Co ważne, napisała książkę, którą dobrze się czyta, wciągającą. Małe sprawy często służą jej jako ciekawe przybliżenie wielkich.
Z recenzji prof. dr hab. Marcina Kuli
Książka jest rzetelnie przygotowanym, systematycznym wykładem dziejów niepodległego Peru pokazującym procesy polityczne, gospodarcze i społeczne zachodzące w ciągu dwustu lat historii państwa oraz ich tło. W opowieść o historii politycznej Autorka wplata wiele wątków, faktów, opowieści przybliżających czytelnikom kraj i jego specyfikę i urozmaicających narrację. Imigracja chińska, eksploatacja złóż guano, boom kauczukowy, złożone i zmieniające się relacje między ludnością rdzenną a państwem to tylko niektóre z nich. Bogactwo informacji miejscami wręcz zadziwia.
Z recenzji dr hab. Bogumiły Lisockiej-Jaegermann
Spis treści
Słowo wstępne
Rozdział 1. Niepodległość Peru, 1820–1830
1.1. Sytuacja społeczno-polityczna u progu niepodległości
1.2. Kampanie wyzwoleńcze i instytucjonalizacja państwa
1.3. Niepodległa Republika – rewolucyjna zmiana czy kontynuacja?
1.4. Społeczeństwo Republiki w początkach niepodległości
Rozdział 2. Czas caudillos, 1830–1870
2.1. Konfederacja Peruwiańsko-Boliwijska
2.2. Epoka guana
2.3. Abolicja i imigracja chińska
2.4. Jedność panregionalna i wojna z Hiszpanią
Rozdział 3. República Práctica, wojna i kryzys końca wieku, 1870–1890
3.1. Postęp i modernizacja
3.2. Przemysł saletrzany i wojna o Pacyfik
3.3. Burzliwy okres rekonstrukcji narodowej
Rozdział 4. República Aristocrática, 1890–1920
4.1. Republika oligarchów
4.2. Nowy model gospodarki: dywersyfikacja produkcji
4.3. Boom kauczukowy i kolonizacja Amazonii
4.4. Społeczeństwo Republiki na przełomie wieków
Rozdział 5. La Patria Nueva, 1920–1940
5.1. Indigenizm peruwiański
5.2. „Nowa Ojczyzna”: rządy Augusto B. Leguii
5.3. „Tylko APRA uratuje Peru”?
5.4. Peru w czasie II wojny światowej
Rozdział 6. Rządy junt wojskowych, 1940–1980
6.1. Junta Manuela A. Odrii
6.2. Okres „koegzystencji”
6.3. Rewolucja i Reforma
6.4. Społeczeństwo Republiki w połowie XX wieku
Rozdział 7. Stracone dekady, 1980–2000
7.1. Kryzys pierwszej prezydentury Alana Garcii Pereza
7.2. Peru w cieniu wojny domowej
7.3. Fujimorismo: „demokratura” i „fujishock”
7.4. „Nowe otwarcie”: prawda i pojednanie
Rozdział 8. Trudny powrót demokracji, 2000–2021
8.1. W poszukiwaniu porozumienia narodowego
8.2. Neoliberalizm i konflikty społeczno-środowiskowe
8.3. Peruwiańska telenowela: kryzys państwa na dwusetlecie niepodległości
8.4. Społeczeństwo Republiki u progu III tysiąclecia
Zakończenie
Spis prezydentów Republiki Peru 1821–2021
Kalendarium
Słownik terminów obcojęzycznych
Wybrana literatura
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6783-5 |
| Rozmiar pliku: | 12 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Słowo wstępne
Peru to kraj o bogatej, choć bolesnej i krętej historii1. Śledząc losy niepodległej Republiki, trudno nie zgodzić się z taką oceną jej dwustuletniej historii, naznaczonej sinusoidalnym wykresem wzlotów i upadków od lidera regionu pod względem gospodarczym i politycznym po pogrążanie się w otchłani krwawych konfliktów zbrojnych, przewrotów wojskowych i skandali korupcyjnych na najwyższych szczeblach władzy.
Pisząc historię Peru w Polsce, nie wkraczam na teren zupełnie dziewiczy. Od wielu lat jest to obszar zainteresowania i badań polskich latynoamerykanistów, których publikacje stanowiły dla mnie i inspirację, i źródło istotnych informacji. Mam tu na myśli klasyczne już, trzytomowe opracowanie Dzieje Ameryki Łacińskiej, które ukazało się jeszcze pod koniec XX wieku pod redakcją Tadeusza Łepkowskiego, Roberta Mroziewicza i Ryszarda Stemplowskiego, oraz współczesne prace dotyczące zagadnień migracyjnych, problemów ruchów społecznych, kształtowania systemu politycznego i charakteru zróżnicowania etniczno-kulturowego Peru autorstwa Katarzyny Górskiej, Magdaleny Krysińskiej-Kałużny, Piotra Łacińskiego, Małgorzaty Nalewajko, Aleksandra Poserna-Zielińskiego, Jarosława Spyry czy Joanny Pietraszczyk-Sękowskiej. Danuta Bartkowiak, Jerzy Mazurek, Maria Paradowska to autorzy publikacji na temat Polonii peruwiańskiej. Przez lata też pomniejsze teksty na temat Peru ukazywały się pod szyldem Centrum Studiów Latynoamerykańskich w Warszawie (słynna, nieistniejąca już niestety CESLA). Mamy wiele rozproszonych publikacji, lecz brak przekrojowej historii Peru, która ukazywałaby syntezę dziejów Republiki po uzyskaniu niepodległości. Podjęłam się więc tego zadania i oddaję w ręce Czytelnika historię kraju, który od ćwierć wieku jest obszarem moich zainteresowań naukowych, pasji podróżniczej i ciągłego zadziwienia. Opowieść tę rozpoczynam od burzliwego okresu rewolt regionalnych, które wstrząsały Wicekrólestwem Peru na przełomie XVIII i XIX wieku i które w historiografii peruwiańskiej stanowią preludium do wojen wyzwoleńczych i kształtowania się niepodległego państwa. Punktem kulminacyjnym tego procesu był zarówno rok 1821 i proklamacja niepodległości przez generała José de San Martína w Limie, jak i rok 1824, w którym na Pampa de la Quinua nieopodal Ayacucho rozegrała się ostateczna bitwa o wolność Latynoamerykanów. Kolejne dwieście lat niepodległości Republiki to okres niezwykle intensywny politycznie, dynamiczny gospodarczo i w wielu momentach dramatyczny społecznie: czterdzieści pierwszych lat niezależności minęło pod znakiem ambitnych wodzów caudillos, którzy zdominowali scenę polityczną Peru, rywalizując o władzę i przywileje; druga połowa XIX wieku to z jednej strony dążenia do modernizacji państwa i zakrojone na szeroką skalę inwestycje w bogactwa naturalne kraju (guano, kauczuk, saletrę), z drugiej – katastrofalne dla Peru konflikty zbrojne, w tym upokarzająca przegrana w wojnie o Pacyfik z Chile. Wiek XX charakteryzował się kluczowymi przemianami społecznymi (ruch indigenistyczny i kształtowanie ruchu robotniczego, powstanie partii politycznych, masowe migracje i gwałtowne procesy urbanizacji i industrializacji), lecz został naznaczony przede wszystkim traumą okrutnej przemocy, terroru i łamania praw człowieka, w której żyli Peruwiańczycy przez dwadzieścia lat konfliktu zbrojnego, działań partyzantki Świetlisty Szlak i autorytarnych rządów Alberto Fujimoriego. Trudny powrót do demokracji, który rozpoczął się w pierwszych latach XXI wieku, nie oznaczał pokonania dawnych demonów – dobrym wskaźnikom makroekonomicznym towarzyszyły nieustające konflikty społeczno-środowiskowe, pogłębiające się poczucie braku bezpieczeństwa i stabilizacji wobec wzrastającej skali przemocy (choćby w związku z rozwojem narkobiznesu) oraz, jak się wydaje, najpoważniejsza „choroba”, która paraliżuje peruwiańską politykę i przenika wszystkie sfery życia publicznego, czyli korupcja. Zdecydowałam się zatrzymać opowieść o dziejach Peru na jubileuszowym 2021 roku i wyborze 70. prezydenta niepodległej Republiki, Pedro Castillo Terronesa. Dziś już wiemy, jak potoczyły się dalsze losy jego krótkiej prezydentury – 7 grudnia 2022 roku, w wyniku nieudanego zamachu stanu i oskarżeń o korupcję Kongres usunął go ze stanowiska, uznając za niezdolnego moralnie do sprawowania władzy. Od tamtej pory przebywa w więzieniu Barbadillo w Limie. Ten rozdział historii Peru nie jest jednak jeszcze zamknięty i potrzeba dystansu, by właściwie go opisać. W książce skupiam się przede wszystkim na politycznych dziejach Republiki oraz krótkiej charakterystyce społeczeństwa peruwiańskiego u początków niepodległości, na przełomie XIX i XX wieku, w połowie ubiegłego stulecia oraz współcześnie. Peruwiańska sztuka, muzyka, kinematografia, kultura popularna, a zwłaszcza wspaniała literatura (Peru to wszak kraj noblisty!) zasługują na odrębne opracowania.
By zrozumieć historię Peru trzeba przyjrzeć się geografii i środowisku tego kraju2 – to kolejna słuszna uwaga Petera Klaréna, do której wciąż powracam podczas moich wykładów i która towarzyszyła mi w trakcie pisania książki. Niezwykle trafnie wskazuje bowiem na różnorodność geograficzną, klimatyczną i przyrodniczą terytoriów Peru jako źródło szczególnie trudnego procesu integracji narodowej i czynnik wielu utrzymujących się przez cały okres niepodległości kontrastów społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Wyraźnie wyróżniają się trzy główne regiony geograficzne: wybrzeże (costa), góry (sierra) i strefa wilgotnych lasów równikowych (selva). Obejmują one łączną powierzchnię 1 285 121 km2, do których należy doliczyć 95 km2 wysp na Oceanie Spokojnym, co czyni Peru trzecim co do wielkości krajem w Ameryce Południowej, po Brazylii i Argentynie. Na terenie Peru można wyróżnić aż 11 ekoregionów, 84 strefy życia
(ze 117 istniejących na świecie) i 28 różnych stref klimatycznych.
Costa (12% powierzchni Peru) to obszar suchy, pustynny i półpustynny; bez radykalnych zmian temperatur w ciągu roku, właściwie bez opadów deszczu, za to z bardzo wysokim wskaźnikiem wilgoci (zwłaszcza w miesiącach zimowych, kiedy Limę spowija męcząca płuca, wilgotna, ciężka mgła zwana garúa). Wydawałoby się, że niegościnne i bynajmniej nie urokliwe tereny nie mają czym przyciągać, a jednak właśnie pas wybrzeża jest już od dekad najludniej zamieszkanym obszarem kraju, przodując w statystykach zwłaszcza dzięki 10-milionowej populacji metropolitalnego obszaru stolicy kraju, Limy. „Księżycowy” krajobraz wybrzeża to zasługa zimnego prądu peruwiańskiego – wód niezwykle bogatych w tlen, a co za tym idzie, jednych z najbogatszych w plankton i fitoplankton. Rybołówstwo stanowi zatem kluczowy element gospodarki. Suchy nadmorski krajobraz przecina dwadzieścia jeden rzek spływających ze stromych zboczy pasma górskiego Andów, tworząc bujne zielone oazy, w których kwitnie intensywne rolnictwo wspomagane potężnymi systemami irygacji (plantacje bawełny, ryżu, trzciny cukrowej). Tereny sierry to obszar 30% terytorium kraju, obejmujący najdłuższy i relatywnie najwyższy łańcuch górski na świecie – rozciągającą się na ponad 9000 km kordylierę Andów z największą liczbą szczytów przekraczających 5000 i 6000 m n.p.m. Stanowi ona naturalną barierę klimatyczną, która oddziela wyraźnie strefę wybrzeża od selwy. Na terenie sierry można wyróżnić dwie pory w roku – deszczową (od listopada do marca/kwietnia) i suchą (od kwietnia do października/listopada). Ekstremalne zmiany temperatur na takich wysokościach – w dzień ponad 25 stopni, w nocy poniżej 0 – to wyzwanie dla rolników, którzy uprawiają głównie ziemniaki, kukurydzę i quinoa, oraz dla hodowców lam, alpak i owiec. Sierra kryje również całe mineralne bogactwo Peru – złoża złota, srebra, ołowiu, rudy żelaza i rtęci, miedź i gaz. Spektakularną panoramę Białej Kordyliery na północy kraju tworzą wciąż jeszcze ośnieżone i oblodzone szczyty Andów, z potężnym Huascaránem wznoszącym się na ponad 6700 m n.p.m. W południowej części kraju wysoka puna rozszerza się, tworząc rozległy płaskowyż (Altiplano) rozciągający się na wysokości około 4000 m n.p.m. od Cusco aż po terytoria Boliwii. Niskie temperatury i suche powietrze nieznacznie łagodnieją wokół jeziora Titicaca, najwyżej położonego żeglownego jeziora na świecie. Niemal 60% terytorium Peru zajmuje amazońska selva – wilgotne lasy gorącej strefy równikowej. Obejmuje przedgórskie równiny u wschodniego podnóża Andów (Montania, aż do granicy z Ekwadorem, Kolumbią, Brazylią i Boliwią) i zachodnią część Niziny Amazonki. Potężna Amazonka ma swoje źródła właśnie na terenie Peru – rodzi się w dorzeczu Ukayali i Marañón. Choć zajmuje zdecydowanie najwięcej powierzchni państwa, peruwiańska selva jest obszarem zamieszkanym przez najmniej liczebną populację (zaledwie około 12%). Jednocześnie to populacja najbardziej zróżnicowana etnicznie w skali kraju. Gęste lasy Amazonii peruwiańskiej kryją potężne zasoby naturalne, takie jak złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i fluwialne pokłady złota, a jeszcze sto lat temu spore obszary porośnięte drzewami kauczukowymi przyciągały ogarniętych „gorączką kauczukową” caucheros, którzy zbijali fortuny na pozyskiwaniu i eksporcie „białego złota”.
Przygotowania do napisania książki trwały kilka lat. Materiały zbierałam między innymi dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki, przy wsparciu finansowym Priorytetowego Obszaru Badawczego Heritage w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim oraz grantowi dydaktycznemu Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Dzięki temu możliwy był zakup książek oraz kwerendy, które realizowałam w Instytucie Studiów Peruwiańskich i w Bibliotece Narodowej w Limie, archiwum Casa de Moray i Bibliotece Amazońskiej w Iquitos, Bibliotece Municypalnej i bibliotece Centrum Studiów Bartolomé de las Casas w Cusco, oraz w bibliotece Instytutu Iberoamerykańskiego w Berlinie. W książce wykorzystałam fragmenty kilku już opublikowanych moich tekstów (na temat nacjonalizmu peruwiańskiego, imigracji polskiej i japońskiej, prezydentury Alejandro Toledo i etnopolityki peruwiańskiej), a inspiracją do pracy nad publikacją były wykłady na temat historii Peru i historii Ameryki Łacińskiej, które prowadzę dla studentów kierunku latynoamerykanistyka w Instytucie Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Wszystkim uczestnikom moich kursów składam szczególne podziękowania. Wyrazy wdzięczności kieruję do Joanny Składowskiej, Katarzyny Górskiej i Silvany Gomez za pomoc w tłumaczeniu specjalistycznych terminów z języka hiszpańskiego oraz cenne komentarze na temat prawnych i społecznych zagadnień historii Peru. Pięknie dziękuję Luisowi Lópezowi de Lermie za wykonanie grafik otwierających i zamykających tekst. Bardzo dziękuję recenzentom książki, Panu Profesorowi Marcinowi Kuli oraz Pani Profesor Bogumile Lisockiej-Jaegermann za ich życzliwą ocenę mojej pracy i wszystkie cenne sugestie. Jestem wdzięczna również śp. Panu Profesorowi Władysławowi Miodunce, który zachęcił mnie do napisania książki i jej opublikowania w ramach krakowskiej Serii Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gorące podziękowania należą się moim peruwiańskim przyjaciołom z Limy, Cusco, Arequipy, Piury, Ayacucho i Puno, którzy w sprawach drobnych, jak i tych wielkiej wagi zawsze udowadniali, że z Polski do Peru nie jest aż tak daleko, jak się wydaje, patrząc na mapę.
1 P.F. Klarén 2012, Nación y Sociedad en la historia del Perú, IEP, Lima, s. 15.
2 Ibidem, s. 23.Spis treści
Słowo wstępne
Rozdział 1. Niepodległość Peru, 1820–1830
1.1. Sytuacja społeczno-polityczna u progu niepodległości
1.2. Kampanie wyzwoleńcze i instytucjonalizacja państwa
1.3. Niepodległa Republika – rewolucyjna zmiana czy kontynuacja?
1.4. Społeczeństwo Republiki w początkach niepodległości
Rozdział 2. Czas caudillos, 1830–1870
2.1. Konfederacja Peruwiańsko-Boliwijska
2.2. Epoka guana
2.3. Abolicja i imigracja chińska
2.4. Jedność panregionalna i wojna z Hiszpanią
Rozdział 3. República Práctica, wojna i kryzys końca wieku,
1870–1890
3.1. Postęp i modernizacja
3.2. Przemysł saletrzany i wojna o Pacyfik
3.3. Burzliwy okres rekonstrukcji narodowej
Rozdział 4. República Aristocrática, 1890–1920
4.1. Republika oligarchów
4.2. Nowy model gospodarki: dywersyfikacja produkcji
4.3. Boom kauczukowy i kolonizacja Amazonii
4.4. Społeczeństwo Republiki na przełomie wieków
Rozdział 5. La Patria Nueva, 1920–1940
5.1. Indigenizm peruwiański
5.2. „Nowa Ojczyzna”: rządy Augusto B. Leguíi
5.3. „Tylko APRA uratuje Peru”?
5.4. Peru w czasie II wojny światowej
Rozdział 6. Rządy junt wojskowych, 1940–1980
6.1. Junta Manuela A. Odríi
6.2. Okres „koegzystencji”
6.3. Rewolucja i Reforma
6.4. Społeczeństwo Republiki w połowie XX wieku
Rozdział 7. Stracone dekady, 1980–2000
7.1. Kryzys pierwszej prezydentury Alana Garcíi Péreza
7.2. Peru w cieniu wojny domowej 31
7.3. Fujimorismo: „demokratura” i „fujishock”
7.4. „Nowe otwarcie”: prawda i pojednanie
Rozdział 8. Trudny powrót demokracji, 2000–2021
8.1. W poszukiwaniu porozumienia narodowego
8.2. Neoliberalizm i konflikty społeczno-środowiskowe
8.3. Peruwiańska telenowela: kryzys państwa na dwusetlecie niepodległości
8.4. Społeczeństwo Republiki u progu III tysiąclecia
Zakończenie
Spis prezydentów Republiki Peru 1821–2021
Kalendarium
Słownik terminów obcojęzycznych
Wybrana literatura
Spis ilustracji i map
Indeks osób
Peru to kraj o bogatej, choć bolesnej i krętej historii1. Śledząc losy niepodległej Republiki, trudno nie zgodzić się z taką oceną jej dwustuletniej historii, naznaczonej sinusoidalnym wykresem wzlotów i upadków od lidera regionu pod względem gospodarczym i politycznym po pogrążanie się w otchłani krwawych konfliktów zbrojnych, przewrotów wojskowych i skandali korupcyjnych na najwyższych szczeblach władzy.
Pisząc historię Peru w Polsce, nie wkraczam na teren zupełnie dziewiczy. Od wielu lat jest to obszar zainteresowania i badań polskich latynoamerykanistów, których publikacje stanowiły dla mnie i inspirację, i źródło istotnych informacji. Mam tu na myśli klasyczne już, trzytomowe opracowanie Dzieje Ameryki Łacińskiej, które ukazało się jeszcze pod koniec XX wieku pod redakcją Tadeusza Łepkowskiego, Roberta Mroziewicza i Ryszarda Stemplowskiego, oraz współczesne prace dotyczące zagadnień migracyjnych, problemów ruchów społecznych, kształtowania systemu politycznego i charakteru zróżnicowania etniczno-kulturowego Peru autorstwa Katarzyny Górskiej, Magdaleny Krysińskiej-Kałużny, Piotra Łacińskiego, Małgorzaty Nalewajko, Aleksandra Poserna-Zielińskiego, Jarosława Spyry czy Joanny Pietraszczyk-Sękowskiej. Danuta Bartkowiak, Jerzy Mazurek, Maria Paradowska to autorzy publikacji na temat Polonii peruwiańskiej. Przez lata też pomniejsze teksty na temat Peru ukazywały się pod szyldem Centrum Studiów Latynoamerykańskich w Warszawie (słynna, nieistniejąca już niestety CESLA). Mamy wiele rozproszonych publikacji, lecz brak przekrojowej historii Peru, która ukazywałaby syntezę dziejów Republiki po uzyskaniu niepodległości. Podjęłam się więc tego zadania i oddaję w ręce Czytelnika historię kraju, który od ćwierć wieku jest obszarem moich zainteresowań naukowych, pasji podróżniczej i ciągłego zadziwienia. Opowieść tę rozpoczynam od burzliwego okresu rewolt regionalnych, które wstrząsały Wicekrólestwem Peru na przełomie XVIII i XIX wieku i które w historiografii peruwiańskiej stanowią preludium do wojen wyzwoleńczych i kształtowania się niepodległego państwa. Punktem kulminacyjnym tego procesu był zarówno rok 1821 i proklamacja niepodległości przez generała José de San Martína w Limie, jak i rok 1824, w którym na Pampa de la Quinua nieopodal Ayacucho rozegrała się ostateczna bitwa o wolność Latynoamerykanów. Kolejne dwieście lat niepodległości Republiki to okres niezwykle intensywny politycznie, dynamiczny gospodarczo i w wielu momentach dramatyczny społecznie: czterdzieści pierwszych lat niezależności minęło pod znakiem ambitnych wodzów caudillos, którzy zdominowali scenę polityczną Peru, rywalizując o władzę i przywileje; druga połowa XIX wieku to z jednej strony dążenia do modernizacji państwa i zakrojone na szeroką skalę inwestycje w bogactwa naturalne kraju (guano, kauczuk, saletrę), z drugiej – katastrofalne dla Peru konflikty zbrojne, w tym upokarzająca przegrana w wojnie o Pacyfik z Chile. Wiek XX charakteryzował się kluczowymi przemianami społecznymi (ruch indigenistyczny i kształtowanie ruchu robotniczego, powstanie partii politycznych, masowe migracje i gwałtowne procesy urbanizacji i industrializacji), lecz został naznaczony przede wszystkim traumą okrutnej przemocy, terroru i łamania praw człowieka, w której żyli Peruwiańczycy przez dwadzieścia lat konfliktu zbrojnego, działań partyzantki Świetlisty Szlak i autorytarnych rządów Alberto Fujimoriego. Trudny powrót do demokracji, który rozpoczął się w pierwszych latach XXI wieku, nie oznaczał pokonania dawnych demonów – dobrym wskaźnikom makroekonomicznym towarzyszyły nieustające konflikty społeczno-środowiskowe, pogłębiające się poczucie braku bezpieczeństwa i stabilizacji wobec wzrastającej skali przemocy (choćby w związku z rozwojem narkobiznesu) oraz, jak się wydaje, najpoważniejsza „choroba”, która paraliżuje peruwiańską politykę i przenika wszystkie sfery życia publicznego, czyli korupcja. Zdecydowałam się zatrzymać opowieść o dziejach Peru na jubileuszowym 2021 roku i wyborze 70. prezydenta niepodległej Republiki, Pedro Castillo Terronesa. Dziś już wiemy, jak potoczyły się dalsze losy jego krótkiej prezydentury – 7 grudnia 2022 roku, w wyniku nieudanego zamachu stanu i oskarżeń o korupcję Kongres usunął go ze stanowiska, uznając za niezdolnego moralnie do sprawowania władzy. Od tamtej pory przebywa w więzieniu Barbadillo w Limie. Ten rozdział historii Peru nie jest jednak jeszcze zamknięty i potrzeba dystansu, by właściwie go opisać. W książce skupiam się przede wszystkim na politycznych dziejach Republiki oraz krótkiej charakterystyce społeczeństwa peruwiańskiego u początków niepodległości, na przełomie XIX i XX wieku, w połowie ubiegłego stulecia oraz współcześnie. Peruwiańska sztuka, muzyka, kinematografia, kultura popularna, a zwłaszcza wspaniała literatura (Peru to wszak kraj noblisty!) zasługują na odrębne opracowania.
By zrozumieć historię Peru trzeba przyjrzeć się geografii i środowisku tego kraju2 – to kolejna słuszna uwaga Petera Klaréna, do której wciąż powracam podczas moich wykładów i która towarzyszyła mi w trakcie pisania książki. Niezwykle trafnie wskazuje bowiem na różnorodność geograficzną, klimatyczną i przyrodniczą terytoriów Peru jako źródło szczególnie trudnego procesu integracji narodowej i czynnik wielu utrzymujących się przez cały okres niepodległości kontrastów społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Wyraźnie wyróżniają się trzy główne regiony geograficzne: wybrzeże (costa), góry (sierra) i strefa wilgotnych lasów równikowych (selva). Obejmują one łączną powierzchnię 1 285 121 km2, do których należy doliczyć 95 km2 wysp na Oceanie Spokojnym, co czyni Peru trzecim co do wielkości krajem w Ameryce Południowej, po Brazylii i Argentynie. Na terenie Peru można wyróżnić aż 11 ekoregionów, 84 strefy życia
(ze 117 istniejących na świecie) i 28 różnych stref klimatycznych.
Costa (12% powierzchni Peru) to obszar suchy, pustynny i półpustynny; bez radykalnych zmian temperatur w ciągu roku, właściwie bez opadów deszczu, za to z bardzo wysokim wskaźnikiem wilgoci (zwłaszcza w miesiącach zimowych, kiedy Limę spowija męcząca płuca, wilgotna, ciężka mgła zwana garúa). Wydawałoby się, że niegościnne i bynajmniej nie urokliwe tereny nie mają czym przyciągać, a jednak właśnie pas wybrzeża jest już od dekad najludniej zamieszkanym obszarem kraju, przodując w statystykach zwłaszcza dzięki 10-milionowej populacji metropolitalnego obszaru stolicy kraju, Limy. „Księżycowy” krajobraz wybrzeża to zasługa zimnego prądu peruwiańskiego – wód niezwykle bogatych w tlen, a co za tym idzie, jednych z najbogatszych w plankton i fitoplankton. Rybołówstwo stanowi zatem kluczowy element gospodarki. Suchy nadmorski krajobraz przecina dwadzieścia jeden rzek spływających ze stromych zboczy pasma górskiego Andów, tworząc bujne zielone oazy, w których kwitnie intensywne rolnictwo wspomagane potężnymi systemami irygacji (plantacje bawełny, ryżu, trzciny cukrowej). Tereny sierry to obszar 30% terytorium kraju, obejmujący najdłuższy i relatywnie najwyższy łańcuch górski na świecie – rozciągającą się na ponad 9000 km kordylierę Andów z największą liczbą szczytów przekraczających 5000 i 6000 m n.p.m. Stanowi ona naturalną barierę klimatyczną, która oddziela wyraźnie strefę wybrzeża od selwy. Na terenie sierry można wyróżnić dwie pory w roku – deszczową (od listopada do marca/kwietnia) i suchą (od kwietnia do października/listopada). Ekstremalne zmiany temperatur na takich wysokościach – w dzień ponad 25 stopni, w nocy poniżej 0 – to wyzwanie dla rolników, którzy uprawiają głównie ziemniaki, kukurydzę i quinoa, oraz dla hodowców lam, alpak i owiec. Sierra kryje również całe mineralne bogactwo Peru – złoża złota, srebra, ołowiu, rudy żelaza i rtęci, miedź i gaz. Spektakularną panoramę Białej Kordyliery na północy kraju tworzą wciąż jeszcze ośnieżone i oblodzone szczyty Andów, z potężnym Huascaránem wznoszącym się na ponad 6700 m n.p.m. W południowej części kraju wysoka puna rozszerza się, tworząc rozległy płaskowyż (Altiplano) rozciągający się na wysokości około 4000 m n.p.m. od Cusco aż po terytoria Boliwii. Niskie temperatury i suche powietrze nieznacznie łagodnieją wokół jeziora Titicaca, najwyżej położonego żeglownego jeziora na świecie. Niemal 60% terytorium Peru zajmuje amazońska selva – wilgotne lasy gorącej strefy równikowej. Obejmuje przedgórskie równiny u wschodniego podnóża Andów (Montania, aż do granicy z Ekwadorem, Kolumbią, Brazylią i Boliwią) i zachodnią część Niziny Amazonki. Potężna Amazonka ma swoje źródła właśnie na terenie Peru – rodzi się w dorzeczu Ukayali i Marañón. Choć zajmuje zdecydowanie najwięcej powierzchni państwa, peruwiańska selva jest obszarem zamieszkanym przez najmniej liczebną populację (zaledwie około 12%). Jednocześnie to populacja najbardziej zróżnicowana etnicznie w skali kraju. Gęste lasy Amazonii peruwiańskiej kryją potężne zasoby naturalne, takie jak złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i fluwialne pokłady złota, a jeszcze sto lat temu spore obszary porośnięte drzewami kauczukowymi przyciągały ogarniętych „gorączką kauczukową” caucheros, którzy zbijali fortuny na pozyskiwaniu i eksporcie „białego złota”.
Przygotowania do napisania książki trwały kilka lat. Materiały zbierałam między innymi dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki, przy wsparciu finansowym Priorytetowego Obszaru Badawczego Heritage w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim oraz grantowi dydaktycznemu Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Dzięki temu możliwy był zakup książek oraz kwerendy, które realizowałam w Instytucie Studiów Peruwiańskich i w Bibliotece Narodowej w Limie, archiwum Casa de Moray i Bibliotece Amazońskiej w Iquitos, Bibliotece Municypalnej i bibliotece Centrum Studiów Bartolomé de las Casas w Cusco, oraz w bibliotece Instytutu Iberoamerykańskiego w Berlinie. W książce wykorzystałam fragmenty kilku już opublikowanych moich tekstów (na temat nacjonalizmu peruwiańskiego, imigracji polskiej i japońskiej, prezydentury Alejandro Toledo i etnopolityki peruwiańskiej), a inspiracją do pracy nad publikacją były wykłady na temat historii Peru i historii Ameryki Łacińskiej, które prowadzę dla studentów kierunku latynoamerykanistyka w Instytucie Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Wszystkim uczestnikom moich kursów składam szczególne podziękowania. Wyrazy wdzięczności kieruję do Joanny Składowskiej, Katarzyny Górskiej i Silvany Gomez za pomoc w tłumaczeniu specjalistycznych terminów z języka hiszpańskiego oraz cenne komentarze na temat prawnych i społecznych zagadnień historii Peru. Pięknie dziękuję Luisowi Lópezowi de Lermie za wykonanie grafik otwierających i zamykających tekst. Bardzo dziękuję recenzentom książki, Panu Profesorowi Marcinowi Kuli oraz Pani Profesor Bogumile Lisockiej-Jaegermann za ich życzliwą ocenę mojej pracy i wszystkie cenne sugestie. Jestem wdzięczna również śp. Panu Profesorowi Władysławowi Miodunce, który zachęcił mnie do napisania książki i jej opublikowania w ramach krakowskiej Serii Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gorące podziękowania należą się moim peruwiańskim przyjaciołom z Limy, Cusco, Arequipy, Piury, Ayacucho i Puno, którzy w sprawach drobnych, jak i tych wielkiej wagi zawsze udowadniali, że z Polski do Peru nie jest aż tak daleko, jak się wydaje, patrząc na mapę.
1 P.F. Klarén 2012, Nación y Sociedad en la historia del Perú, IEP, Lima, s. 15.
2 Ibidem, s. 23.Spis treści
Słowo wstępne
Rozdział 1. Niepodległość Peru, 1820–1830
1.1. Sytuacja społeczno-polityczna u progu niepodległości
1.2. Kampanie wyzwoleńcze i instytucjonalizacja państwa
1.3. Niepodległa Republika – rewolucyjna zmiana czy kontynuacja?
1.4. Społeczeństwo Republiki w początkach niepodległości
Rozdział 2. Czas caudillos, 1830–1870
2.1. Konfederacja Peruwiańsko-Boliwijska
2.2. Epoka guana
2.3. Abolicja i imigracja chińska
2.4. Jedność panregionalna i wojna z Hiszpanią
Rozdział 3. República Práctica, wojna i kryzys końca wieku,
1870–1890
3.1. Postęp i modernizacja
3.2. Przemysł saletrzany i wojna o Pacyfik
3.3. Burzliwy okres rekonstrukcji narodowej
Rozdział 4. República Aristocrática, 1890–1920
4.1. Republika oligarchów
4.2. Nowy model gospodarki: dywersyfikacja produkcji
4.3. Boom kauczukowy i kolonizacja Amazonii
4.4. Społeczeństwo Republiki na przełomie wieków
Rozdział 5. La Patria Nueva, 1920–1940
5.1. Indigenizm peruwiański
5.2. „Nowa Ojczyzna”: rządy Augusto B. Leguíi
5.3. „Tylko APRA uratuje Peru”?
5.4. Peru w czasie II wojny światowej
Rozdział 6. Rządy junt wojskowych, 1940–1980
6.1. Junta Manuela A. Odríi
6.2. Okres „koegzystencji”
6.3. Rewolucja i Reforma
6.4. Społeczeństwo Republiki w połowie XX wieku
Rozdział 7. Stracone dekady, 1980–2000
7.1. Kryzys pierwszej prezydentury Alana Garcíi Péreza
7.2. Peru w cieniu wojny domowej 31
7.3. Fujimorismo: „demokratura” i „fujishock”
7.4. „Nowe otwarcie”: prawda i pojednanie
Rozdział 8. Trudny powrót demokracji, 2000–2021
8.1. W poszukiwaniu porozumienia narodowego
8.2. Neoliberalizm i konflikty społeczno-środowiskowe
8.3. Peruwiańska telenowela: kryzys państwa na dwusetlecie niepodległości
8.4. Społeczeństwo Republiki u progu III tysiąclecia
Zakończenie
Spis prezydentów Republiki Peru 1821–2021
Kalendarium
Słownik terminów obcojęzycznych
Wybrana literatura
Spis ilustracji i map
Indeks osób
więcej..
