Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1607–2024 - ebook

WSTĘP

Histo­ria Sta­nów Zjed­no­czo­nych tym różni się od histo­rii innych państw, że można ją przed­sta­wić w postaci pro­stej linii pną­cej się na osi czasu ku górze, prak­tycz­nie bez spad­ków czy zaha­mo­wań. Od mniej­szej powierzchni do więk­szej, od mniej­szej liczby lud­no­ści do więk­szej, od skrom­nych środ­ków do olbrzy­miego bogac­twa, a wresz­cie od jed­nej czy dru­giej nie­wiel­kiej osady na wybrzeżu Atlan­tyku do super­mo­car­stwa, a wszystko to w ciągu nie wię­cej niż czte­rech stu­leci.

Nie zna­czy to oczy­wi­ście, i w niniej­szym opra­co­wa­niu nie sta­wia się takiej tezy, by wszyst­kie wyda­rze­nia z histo­rii Sta­nów Zjed­no­czo­nych zasłu­gi­wały na uzna­nie. Nie­mniej nawet naj­więk­szy kry­tyk Ame­ryki nie może nie dostrzec, jak szybko i sku­tecz­nie kraj ten wyko­rzy­stał nie tylko posia­dane zasoby natu­ralne, lecz także poten­cjał nie­zli­czo­nych rzesz imi­gran­tów, któ­rym stwa­rzał i stwa­rza wyjąt­kowe moż­li­wo­ści roz­woju. Stany Zjed­no­czone są pań­stwem, w któ­rym domi­nuje kon­cep­cja indy­wi­du­ali­zmu poj­mo­wa­nego jako mini­ma­li­zo­wa­nie inge­ren­cji pań­stwa w przed­się­wzię­cia biz­ne­sowe poszcze­gól­nych oby­wa­teli. To orga­nizm poli­tyczny zbu­do­wany na fun­da­men­cie rów­no­ści wobec prawa, Ame­ry­ka­nie zaś to spo­łecz­ność wyzna­jąca regułę dawa­nia powtór­nej, a nawet kolej­nej szansy tym, któ­rym się nie powio­dło. Można oczy­wi­ście zna­leźć przy­kłady zaprze­cza­jące tym tezom, ale sta­no­wią one zni­komą mniej­szość.

Gdyby nato­miast wska­zać, co sta­nowi źró­dło nie­wąt­pli­wego suk­cesu tak mło­dego narodu, to naj­le­piej się­gnąć do ame­ry­kań­skiej Dekla­ra­cji Nie­pod­le­gło­ści z 1776 r., doku­mentu zna­nego każ­demu uczniowi ame­ry­kań­skiemu i eks­po­no­wa­nemu na ścia­nach wszyst­kich ame­ry­kań­skich szkół. Znaj­duje się w nim stwier­dze­nie, że Stwórca wypo­sa­żył ludzi „w pewne nie­zby­walne prawa, wśród któ­rych znaj­dują się Życie, Wol­ność i Dąże­nie do Szczę­ścia”. Sfor­mu­ło­wa­nie to jest trans­po­zy­cją tezy angiel­skiego filo­zofa Johna Locke’a, która odno­siła się ludz­ko­ści jako takiej, ale która tylko przez naród ame­ry­kań­ski uznana została za godną umiesz­cze­nia w swoim doku­men­cie for­ma­tyw­nym. I żadna inna spo­łecz­ność nie mówi kolej­nym mło­dym poko­le­niom, że ich pod­sta­wo­wym pra­wem jest dąże­nie do szczę­ścia, a więc i osią­ga­nie go.

Opra­co­wa­nia histo­rii Sta­nów Zjed­no­czo­nych akcen­tują takie kwe­stie jak, dostęp­ność ziemi na kon­ty­nen­cie, bogac­two surow­ców natu­ral­nych, zro­zu­mie­nie potrzeby indu­stria­li­za­cji, ale ele­menty te same w sobie nie czy­nią Ame­ryki wyjąt­kową. Dopiero ich połą­cze­nie z poczu­ciem wol­no­ści, spra­wie­dli­wo­ści i osią­gal­no­ści szczę­ścia spra­wiło, że czte­ry­sta lat po dopły­nię­ciu pierw­szych osad­ni­ków do wybrzeży Ame­ryki Pół­noc­nej powstałe tam pań­stwo stało się potęgą pod każ­dym nie­mal wzglę­dem.

Kie­dyś być może ten nie­ustanny roz­wój zosta­nie zakłó­cony czy zatrzy­many, ale obec­nie Stany Zjed­no­czone domi­nują w każ­dym z obsza­rów cha­rak­te­ry­zu­ją­cych mocar­stwo: poli­tyki glo­bal­nej, siły mili­tar­nej, gospo­darki, tech­no­lo­gii, kul­tury i nauki. Droga roz­woju tego kraju i narodu to fascy­nu­jący pro­ces, któ­rego nie spo­sób w pełni uka­zać w jed­nym śred­niej wiel­ko­ści tomie. Warto jed­nak prze­śle­dzić przy­naj­mniej naj­waż­niej­sze momenty kształ­to­wa­nia się wyjąt­ko­wego orga­ni­zmu pań­stwo­wego ery nowo­cze­snej, jakim są Stany Zjed­no­czone Ame­ryki.

Niniej­szy tom sta­nowi pierw­szą pre­zen­ta­cję całej histo­rii tego pań­stwa napi­saną przez pol­skiego bada­cza. Nie jest to jedy­nie wzgląd for­malny. Dostępne w języku pol­skim tłu­ma­cze­nia opra­co­wań dzie­jów Sta­nów Zjed­no­czo­nych prze­zna­czone były dla czy­tel­nika ame­ry­kań­skiego, który pozna­wał histo­rię swego kraju od lat szkol­nych. Ma on już wie­dzę o naj­waż­niej­szych wyda­rze­niach i ocze­kuje bar­dziej szcze­gó­ło­wych infor­ma­cji o ich prze­biegu czy też uka­za­nia mniej zna­nych postaci, które rów­nież wpły­nęły na bieg histo­rii, ale które pomija się w jej ogól­nych pre­zen­ta­cjach.

Czy­tel­nik z innego kręgu kul­tu­ro­wego, w tym i z Pol­ski, może nato­miast nie mieć wie­dzy o histo­rii innego pań­stwa, takiego jak Stany Zjed­no­czone, lub mieć ją tylko w nie­wiel­kim stop­niu. Tom niniej­szy ma na celu zaspo­ko­je­nie cie­ka­wo­ści takiego wła­śnie odbiorcy ‒ bez pomi­ja­nia istot­nych momen­tów dzie­jów ame­ry­kań­skich, ale też bez szcze­gó­łów, które sta­no­wią wpraw­dzie ele­ment histo­rii, ale cie­ka­wią jedy­nie spe­cja­li­stów.

Czy­tel­nik, który poszu­kuje szer­szej pre­zen­ta­cji histo­rii Sta­nów Zjed­no­czo­nych, a także roz­wi­nię­cia pro­ble­ma­tyki poli­tyki zagra­nicz­nej, gospo­darki czy kul­tury może się­gnąć po pię­cio­to­mową _Histo­rię cywi­li­za­cji ame­ry­kań­skiej_ rów­nież mojego autor­stwa. Niniej­szy tom spełni nato­miast swoje zada­nie, jeśli czy­tel­nik uzna, że nie zostały w nim pomi­nięte żadne istotne ele­menty dzie­jów Sta­nów Zjed­no­czo­nych, a uwzględ­nione kwe­stie zostały uka­zane dokład­nie, a zara­zem bez zbęd­nej pedan­te­rii.

***

Przy­jęte w języku pol­skim, a tłu­ma­czone z języka angiel­skiego słow­nic­two w wielu przy­pad­kach nasuwa istotne wąt­pli­wo­ści, które jed­nak trudno spro­sto­wać wobec utrwa­le­nia się w pol­sz­czyź­nie błęd­nych ter­mi­nów wyni­ka­ją­cych naj­czę­ściej z posłu­że­nia się swego czasu pierw­szym tłu­ma­cze­niem słow­ni­ko­wym. Naj­bar­dziej ude­rza­ją­cym tego przy­kła­dem jest słowo _nation_, nie­zmien­nie odda­wane jako „naród”, a w isto­cie ozna­cza­jące przede wszyst­kim „pań­stwo”. W rezul­ta­cie _Uni­ted Nations Orga­ni­za­tion_ odda­wana jest po pol­sku jako „Orga­ni­za­cja Naro­dów Zjed­no­czo­nych”, choć prze­cież w jej skład wcho­dzą nie narody, lecz pań­stwa.

Kolejny błąd doty­czy tłu­ma­cze­nia ter­minu _amend­ment_ jako „poprawka” (kon­sty­tu­cyjna). Zgod­nie z obo­wią­zu­ją­cymi w Pol­sce zasa­dami tech­niki pra­wo­daw­czej poprawki wnosi się do pro­jektu aktu praw­nego, nato­miast już ist­nie­ją­cego doku­mentu nie popra­wia się, lecz nowe­li­zuje. Dla­tego w niniej­szym opra­co­wa­niu używa się kon­se­kwent­nie wła­ści­wego ter­minu „nowela”.

Poważ­niej­szy pro­blem mery­to­ryczny doty­czy pojęć _Dec­la­ra­tion of Inde­pen­dence_ oraz _War of Inde­pen­dence_. W rze­czy­wi­sto­ści miesz­kańcy bry­tyj­skich kolo­nii w Ame­ryce sami byli pod­da­nymi Korony, a nie sko­lo­ni­zo­wa­nymi tubyl­cami i wal­czyli nie o „nie­pod­le­głość” lecz o „nie­za­leż­ność”. Nie spo­sób jed­nak bez obawy o poważne nie­po­ro­zu­mie­nia odejść o utrwa­lo­nego, choć błęd­nego tłu­ma­cze­nia tych ter­mi­nów.

Mniej­szy pro­blem nasuwa nato­miast odda­nie po pol­sku ter­minu _Pil­grims_, tłu­ma­czo­nego dość bez­re­flek­syj­nie jako „Piel­grzymi”. A prze­cież sepa­ra­ty­ści angiel­scy nie piel­grzy­mo­wali do świę­tego miej­sca, lecz prze­miesz­czali się z Anglii do Holan­dii, a stam­tąd do Ame­ryki w poszu­ki­wa­niu lep­szego życia i swo­body prak­ty­ko­wa­nia swo­jej reli­gii. Dla­tego w niniej­szym opra­co­wa­niu używa się poję­cia „Wędrowcy”.

A wresz­cie zna­cze­nie nazwy pań­stwa _Uni­ted Sta­tes of Ame­rica_. Nie tylko ory­gi­nalna nazwa angiel­ska, lecz także więk­szość jej tłu­ma­czeń jed­no­znacz­nie przy­po­mina, że mamy do czy­nie­nia z „pań­stwami zjed­no­czo­nymi”: _Les États-Unis_, _Vere­inigte Sta­aten_, _Esta­dos Uni­dos de América_. W XVIII-wiecz­nej pol­sz­czyź­nie ter­min „stan” nie ozna­czał spe­cy­ficz­nej jed­nostki admi­ni­stra­cyj­nej, lecz był bar­dziej dostoj­nym i uro­czy­stym syno­ni­mem poję­cia „pań­stwo”: według słow­nika Lin­dego stan to „pań­stwo, kraj ze swoim rzą­dem, pospo­lita rzecz”. W tym przy­padku nie­ści­słość tłu­ma­cze­niowa prze­sła­nia bar­dzo istotny fakt, że mamy do czy­nie­nia z unią nie­mal suwe­ren­nych państw, a nie z kra­jem podzie­lo­nym na jed­nostki admi­ni­stra­cyjne. Jak zauwa­żył już Ale­xis de Tocqu­eville, „suwe­ren­ność sta­nowa jest nama­calna, łatwo zro­zu­miała, zawsze widoczna”.

Ame­ryka prze­cho­dzi obec­nie okres sil­nej pola­ry­za­cji poli­tycz­nej, a jeden z zasad­ni­czych spo­rów doty­czy kwe­stii języ­ko­wych. Trudno z per­spek­tywy innej kul­tury oce­niać rze­czy­wi­stą kono­ta­cję róż­nych ter­mi­nów okre­śla­ją­cych współ­cze­snych potom­ków nie­gdy­siej­szych nie­wol­ni­ków. Odrębną kwe­stią jest jed­nak mecha­niczne trans­po­no­wa­nie tych okre­śleń do wła­snego języka. Kalka, jaką sta­nowi okre­śle­nie „Afro­ame­ry­ka­nin”, nie tylko brzmi nie­na­tu­ral­nie w pol­sz­czyź­nie, lecz także fał­szy­wie suge­ruje podział oby­wa­teli Sta­nów Zjed­no­czo­nych na Ame­rykanów i „Afro­ame­ry­ka­nów”. Co wię­cej, rodzi pokusę two­rze­nia kolej­nych neo­lo­gi­zmów, takich jak cho­ciażby „Polo­ame­ry­ka­nin” w odnie­sie­niu do pol­skich imi­gran­tów i ich potom­ków.

W niniej­szym opra­co­wa­niu poja­wiają się ter­miny „czarny”, sto­so­wany zarówno rze­czow­ni­kowo, jak i przy­miot­ni­kowo, oraz rzadko „Murzyn” i „murzyń­ski”. Okre­śle­nia te bywają uży­wane pejo­ra­tyw­nie, ale prze­cież nie rezy­gnu­jemy w pol­sz­czyź­nie cho­ciażby z ter­minu „Żyd” (i pokrew­nych) tylko dla­tego, że nie­któ­rzy sto­sują go jako okre­śle­nie obraź­liwe.

A wresz­cie sprawa tech­niczna. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych iden­tyczne nazwy insty­tu­cji poli­tycz­nych wystę­pują zarówno na pozio­mie fede­ral­nym, jak i na pozio­mie sta­no­wym. Dla unik­nię­cia nie­po­ro­zu­mień okre­śle­nia takie w odnie­sie­niu do insty­tu­cji fede­ral­nych są poda­wane wielką literą (Kon­sty­tu­cja, Sąd Naj­wyż­szy), nato­miast ich sta­nowe odpo­wied­niki małą literą (kon­sty­tu­cja, sąd naj­wyż­szy).

Wszyst­kie odwo­ła­nia do źró­deł inter­ne­to­wych zostały spraw­dzone 1 lipca 2024 r., co eli­mi­nuje potrzebę poda­wa­nia w każ­dym przy­padku daty odczy­ta­nia strony WWW.

Obory, 10 sierp­nia 2024 r.Jest wiele momen­tów, od któ­rych można roz­po­cząć histo­rię Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Może to być powsta­nie osady Caho­kia na pogra­ni­czu dzi­siej­szych sta­nów Illi­nois i Mis­so­uri. Opusz­czono ją jed­nak mię­dzy X a XIII wie­kiem i dziś pozo­stały po niej tylko ogromne kon­struk­cje ziemne, a kul­tura Caho­kii w żad­nej mie­rze nie wzbo­ga­ciła ufor­mo­wa­nych znacz­nie póź­niej Sta­nów Zjed­no­czo­nych.

Inni auto­rzy roz­po­czy­nają histo­rię pań­stwa od wyprawy Kolumba z 1492 r., choć i on nie zapo­cząt­ko­wał pro­cesu two­rze­nia nowej struk­tury poli­tyczno-spo­łecz­nej. Nie miały na to wpływu także coroczne wyprawy rybac­kie z Europy, które korzy­stały z obfi­to­ści dor­sza u wybrzeży Ame­ryki Pół­noc­nej i cza­sami musiały zimo­wać na tym kon­ty­nen­cie. Podob­nie poza bie­giem głów­nych wyda­rzeń należy umie­ścić wyprawę Juana Ponce de Leóna w 1513 r., guber­na­tora Kuby Her­nando de Soto w 1539 r., czy Fran­ci­sco Vásqueza de Coro­nado, który poszu­ku­jąc złota, w latach 1540–1542 prze­mie­rzył na czele ponad 300 _conqu­ista­do­res_ obszar dzi­siej­szych sta­nów: Tek­sas, Okla­homa, Ari­zona, Nowy Mek­syk i Kan­sas. Hisz­pa­nie zało­żyli też w 1565 r. osadę St. Augu­stine na Flo­ry­dzie, pierw­sze, a dzi­siaj naj­star­sze mia­sto w Ame­ryce Pół­noc­nej. Z kolei Fran­cuzi już w I poło­wie XVI w. zakła­dali fak­to­rie na obsza­rze Kanady w celu pozy­ski­wa­nia od Indian skór i futer dzi­kich zwie­rząt, odsprze­da­wa­nych następ­nie w Euro­pie z wiel­kim zyskiem. Żadne z tych zda­rzeń nie wzbo­ga­ciło jed­nak histo­rii Sta­nów Zjed­no­czo­nych.

Także epi­zody z wcze­snej fazy eks­pan­sji angiel­skiej miały cha­rak­ter aneg­do­tyczny. Do pierw­szych celo­wych wypraw doszło za pano­wa­nia Elż­biety I. Zor­ga­ni­zo­wał je w 1584 i 1585 r. sir Wal­ter Rale­igh (Ralegh), kie­ru­jąc statki na obszar nazwany Vir­gi­nia, co wów­czas odno­siło się do całej Ame­ryki Pół­noc­nej. Powstała wów­czas osada Roanoke. Zało­żyło ją w 1587 r. 117 męż­czyzn, kobiet i dzieci na wyspie w pobliżu dzi­siej­szej Karo­liny Pół­noc­nej. Bez­sku­tecz­nie ocze­ki­wali oni jed­nak na dostar­cze­nie kolej­nej tran­szy nie­zbęd­nego zaopa­trze­nia gdyż Korona zajęta była wojną z Hisz­pa­nią. Gdy statki angiel­skie przy­były osta­tecz­nie do Ame­ryki w 1590 r., kolo­ni­stów na wyspie nie było i nie wia­domo, co się z nimi stało. Co pewien czas kolejny badacz odkrywa w jed­nym z języ­ków indiań­skich słowo, które może mieć angiel­ską ety­mo­lo­gię i buduje na tej pod­sta­wie teo­rię o porwa­niu osad­ni­ków z Roanoke i zin­te­gro­wa­niu się ich z takim czy innym ple­mie­niem indiań­skim. Jak­kol­wiek sprawy się miały, w chwili śmierci Elż­biety w 1603 r. w Ame­ryce Pół­noc­nej nie było ani jed­nego kolo­ni­sty angiel­skiego.

W 1605 r. król Jakub I utwo­rzył przed­się­wzię­cie akcyjne Vir­gi­nia Com­pany, podzie­lone na dwie czę­ści nazwane Lon­don Com­pany i Ply­mo­uth Com­pany, któ­rych zada­niem było two­rze­nie osad w Ame­ryce Pół­noc­nej w celu poszu­ki­wa­nia złota i zwięk­sza­nia w ten spo­sób potęgi pań­stwa. Pod­stawą obo­wią­zu­ją­cej wów­czas kon­cep­cji mer­kan­ty­li­zmu było bowiem prze­ko­na­nie, że miarą siły pań­stwa jest ilość złota w skarbcu.

6 maja 1607 r. do Wir­gi­nii przy­była na pokła­dzie trzech stat­ków pierw­sza wyprawa zor­ga­ni­zo­wana przez Vir­gi­nia Com­pany. Zało­żona wów­czas osada Jame­stown nie była jed­nak przed­się­wzię­ciem migra­cyj­nym, a przy­by­sze z Anglii najęli się jedy­nie do poszu­ki­wa­nia złota. Nie było go i nie ma na wybrzeżu atlan­tyc­kim, a Anglicy nie mieli poję­cia o upra­wie roli ani o poło­wie ryb. Skłó­cili się też z miej­sco­wymi India­nami i zmu­szeni do prze­by­wa­nia na ogro­dzo­nym tere­nie cier­pieli głód tak dotkliwy, że tylko 38 ze 104 przy­by­łych prze­żyło pierw­szą zimę, a doszło też do przy­pad­ków kani­ba­li­zmu.

Nie­wiele pomo­gły wysiłki nad wyraz barw­nej postaci, kapi­tana Johna Smi­tha, spraw­nego i rzut­kiego przy­wódcy osady, który nie mógł jed­nak prze­zwy­cię­żyć mara­zmu swo­ich ziom­ków. Nawią­zał dobre rela­cje z India­nami, choć nie spo­sób dać wiary kol­por­to­wa­nej prze­zeń opo­wie­ści, jakoby współ­pracę zapo­cząt­ko­wało oca­le­nie go przez Poca­hon­tas, mło­dziutką córkę wodza indiań­skiego. Nie­mniej opo­wieść stała się istot­nym ele­men­tem legendy wcze­snej Ame­ryki, a sam Smith zde­cy­do­wał się w 1609 r. na powrót do Anglii.

Losy Jame­stown odmie­niły się dia­me­tral­nie, gdy John Rolfe, skąd­inąd mąż Poca­hon­tas, sku­tecz­nie skrzy­żo­wał różne szczepy tyto­niu. Otrzy­many pro­dukt zaczął w 1617 r. eks­por­to­wać do Anglii, odno­sząc wielki suk­ces komer­cyjny. Tyto­niowi przy­pi­sy­wano wów­czas nie­zwy­kłe wła­sno­ści lecz­ni­cze: „Pomaga na tra­wie­nie, poda­grę, ból zębów, chroni przed zaka­że­niem opa­rami, leczy zazię­bie­nia i nad­mierne poce­nie się, syci głód, oży­wia ducha, czy­ści żołą­dek, zabija wszy i pchły”. Inni kolo­ni­ści pod­chwy­cili pomysł i ska­zana na nie­byt osada Jame­stown roz­wi­nęła się w kolo­nię Wir­gi­nia¹. O ile w 1619 r. do Anglii sprze­da­wano 20 tys. fun­tów tyto­niu po trzy szy­lingi za funt, to dwa­dzie­ścia lat póź­niej było to już pół­tora miliona fun­tów, choć w dwu­na­sto­krot­nie niż­szej cenie trzech pen­sów za funt.

Uprawą tyto­niu zaj­mo­wali się przede wszyst­kim przy­by­wa­jący z Anglii przy­pi­sani słu­żący, _inden­tu­red servants_. Był to sys­tem wzo­ro­wany na cze­lad­nic­twie, ale zara­zem bli­ski nie­wol­nic­twu. Koszty podróży takich słu­żą­cych pokry­wali kolo­ni­ści, a przy­byli musieli w zamian pra­co­wać u nich przez okre­ślony czas, po czym uzy­ski­wali wol­ność. Wśród przy­by­łych w ten spo­sób znaj­do­wali się zarówno ochot­nicy, jak i skie­ro­wani przez sądy ska­zańcy, a także osoby porwane w mia­stach por­to­wych w celu prze­wie­zie­nia ich do Ame­ryki.

W 1634 r. po sąsiedzku z Wir­gi­nią powstała nad Zatoką Che­sa­pe­ake kolo­nia Mary­land. Została tak nazwana ta cześć angiel­skiej kró­lo­wej Hen­rietty Marii, choć wielu koja­rzyło nazwę ze świętą Marią, gdyż w kolo­nii tej, jako jedy­nej, tole­ro­wano kato­li­ków, prze­śla­do­wa­nych zarówno w Anglii, jak i w pozo­sta­łych kolo­niach. Ogó­łem mię­dzy 1607 r. a dekadą lat 60. XVII w. do Wir­gi­nii przy­było ok. 14 tys. angiel­skich kolo­ni­stów.

Póź­niej­sze poko­le­nia Ame­ry­ka­nów nie były jed­nak skłonne akcep­to­wać wer­sji, według któ­rej histo­ria ich pań­stwa roz­po­czyna się od pro­stac­kich poszu­ki­wa­czy nie­ist­nie­ją­cego kruszcu, dopusz­cza­ją­cych się roz­ma­itych występ­ków. I z tego mię­dzy innymi powodu za pra­po­czą­tek histo­rii Sta­nów Zjed­no­czo­nych uznaje się czę­sto rok 1620, gdy do wybrzeży dzi­siej­szego stanu Mas­sa­chu­setts dopły­nął sta­tek _May­flo­wer_ ze 102 pasa­że­rami na pokła­dzie. Także i w tym przy­padku część z nich była poszu­ki­wa­czami przy­gód, ale o spe­cy­fice wyprawy sta­no­wiła licząca 50 osób grupa dysy­den­tów reli­gij­nych. Byli człon­kami nie­wiel­kiej sekty sepa­ra­ty­stów i dążyli do „oczysz­cze­nia” chrze­ści­jań­stwa z ele­men­tów nie­znaj­du­ją­cych opar­cia w Biblii. Pra­gnęli powrotu do ery apo­stol­skiej i odrzu­cali wszyst­kie póź­niej­sze nale­cia­ło­ści, wsku­tek czego róż­nice dzie­lące ich od ofi­cjal­nego Kościoła były nie do prze­zwy­cię­że­nia i konieczna była sepa­ra­cja. W latach 1607–1608 sepa­ra­ty­ści wyemi­gro­wali do Holan­dii, gdzie spę­dzili następne dwa­na­ście lat. W efek­cie kolej­nych spo­rów dok­try­nal­nych i utrud­nień, jakich dozna­wali ze strony miej­sco­wej lud­no­ści, część z nich pod­jęła w 1620 r. rady­kalną decy­zję roz­po­czę­cia nowej egzy­sten­cji w Ame­ryce.

Lon­don Com­pany uzy­skała zgodę króla na osie­dle­nie się sepa­ra­ty­stów na jej tere­nie i utwo­rzyła celową spółkę akcyjną. Koszty zwią­zane z zało­że­niem osady ponie­śli inwe­sto­rzy, a każdy z nie­ma­jęt­nych człon­ków wyprawy otrzy­mał jedną akcję, do spła­ce­nia sied­mioma latami pracy. Podróż na pokła­dzie, a wła­ści­wie pod pokła­dem, statku _May­flo­wer_ trwała ponad dwa mie­siące, a jej szcze­góły, a także opis początku pobytu sepa­ra­ty­stów w Ame­ryce znamy dzięki Wil­lia­mowi Brad­for­dowi (1590‒1657) i jego histo­rii zaty­tu­ło­wa­nej _Of Ply­mo­uth Plan­ta­tion_ (O osa­dzie Ply­mo­uth), uwa­ża­nej za moż­li­wie wier­nie odda­jącą prze­bieg wyda­rzeń. Wszy­scy pasa­że­ro­wie _May­flo­wer_ znani są jako _Pil­grim Fathers_, Ojco­wie-Wędrowcy, a posia­da­nie któ­re­goś z nich wśród przod­ków uwa­żane jest za nobi­li­tu­jące i pozwala zali­czyć się do grona „naj­praw­dziw­szych Ame­ry­ka­nów”.

Wędrowcy mieli przy­bić do brzegu na wyspie Man­hat­tan, ale 11 listo­pada 1620 r. zeszli na ląd znacz­nie bar­dziej na pół­noc, bo w oko­li­cach dzi­siej­szego Bostonu. Tere­nem tym zarzą­dzała jed­nak Vir­gi­nia Com­pany, z którą nie wią­zało ich żadne poro­zu­mie­nie. W efek­cie po wyj­ściu na brzeg przy­by­szów nie obo­wią­zy­wa­łyby żadne prze­pisy regu­lu­jące tryb admi­ni­stro­wa­nia zakła­daną osadą. By zapo­biec cha­osowi, Wędrowcy stwo­rzyli i pod­pi­sali doku­ment okre­śla­jący zasad­ni­cze reguły postę­po­wa­nia, czyli _May­flo­wer Com­pact_, Umowę z May­flo­wer. Liczy ona 199 słów i okre­śla, że celem nad­rzęd­nym jest zało­że­nie „oby­wa­tel­skiego orga­ni­zmu poli­tycz­nego” (_civil body poli­tick_), zaś two­rzące go osoby będą uchwa­lać prze­pisy i reguły, któ­rym wszy­scy się pod­po­rząd­kują.

Doku­ment ten bywa nazy­wany pierw­szą kon­sty­tu­cją ame­ry­kań­ską, ale poję­cia tego nie należy rozu­mieć dosłow­nie. _May­flo­wer Com­pact_ była jedy­nie zobo­wią­za­niem do prze­strze­ga­nia wspól­nie przy­ję­tych praw, co czyni ją nie tyle kon­sty­tu­cją, ile rodza­jem umowy zaak­cep­to­wa­nej przez two­rzącą się spo­łecz­ność, w któ­rej usta­no­wiono dwie pod­sta­wowe zasady do dziś uwa­żane za fun­da­ment ustroju ame­ry­kań­skiego: że rządy będą oparte na zgo­dzie rzą­dzo­nych, oraz że wszy­scy będą równi wobec prawa. Nato­miast do rangi sym­bolu ura­sta fakt, iż histo­ria pań­stwa ame­ry­kań­skiego roz­po­czyna się od doku­mentu.

Egzy­sten­cja nie­wiel­kiej osady nazwa­nej Ply­mo­uth Plan­ta­tion długo stała pod zna­kiem zapy­ta­nia. Osad­nicy nie umieli polo­wać ani łowić ryb, nie znali się na upra­wie zboża i było ich nie­wielu, gdyż pod­czas pierw­szej zimy zmarła pra­wie połowa z przy­by­łych. W chwili naj­więk­szego kry­zysu, w marcu 1621 r. do ich osady przy­szedł jed­nak mówiący po angiel­sku India­nin o imie­niu Squ­anto. Naj­praw­do­po­dob­niej kil­ka­na­ście lat wcze­śniej został upro­wa­dzony do Anglii przez ryba­ków i powró­cił w 1619 r. Wędru­jąc samot­nie wzdłuż wybrzeża, natknął się na angiel­skich osad­ni­ków, dla któ­rych sta­no­wił, jak pisze Brad­ford, „spe­cjalny instru­ment zesłany od Boga ponad ich spo­dzie­wa­nie”. Nauczył Wędrow­ców zdo­by­wać poży­wie­nie, a także dopro­wa­dził do zawar­cia wie­lo­let­niego poro­zu­mie­nia z oko­licz­nymi ple­mio­nami indiań­skimi.

Przy­by­cie Wędrow­ców miało cha­rak­ter per­ma­nent­nego pobytu, a nie krót­ko­trwa­łej wyprawy komer­cyj­nej. Naj­wy­raź­niej świad­czy o tym pod­ję­cie przez nich trudu przy­sto­so­wy­wa­nia ziemi do uprawy, czego nie czy­nili wcze­śniej ani najem­nicy w Jame­stown, ani Hisz­pa­nie czy Fran­cuzi. Jak pisze histo­ryk, „Złoto, han­del i uprawa roli to trzy etapy histo­rii, a naj­więk­szy z nich sta­nowi uprawa roli, bo zasad­ni­czo ozna­cza trwa­łość”².

Miesz­kań­ców Ply­mo­uth w żad­nym momen­cie nie było wię­cej niż sie­dem tysięcy i Wędrowcy zapewne popa­dliby w zapo­mnie­nie, gdyby nie wielka imi­gra­cja pury­tań­ska, która roz­po­częła się w 1630 r. Bez­po­śred­nim impul­sem do niej były angiel­skie spory reli­gijne. Pury­ta­nie byli prze­ko­nani, że Refor­ma­cja nie została prze­pro­wa­dzona wystar­cza­jąco kon­se­kwent­nie i, podob­nie jak sepa­ra­ty­ści, dążyli do oczysz­cze­nia chrze­ści­jań­stwa z nie­bi­blij­nych nale­cia­ło­ści, ale w prze­ci­wień­stwie do nich nie dążyli do sepa­ra­cji od Kościoła Anglii, lecz do zre­for­mo­wa­nia go. Z tego powodu wła­dze odbie­rały ich dzia­łal­ność w kate­go­riach poli­tycz­nych, co skut­ko­wało prze­śla­do­wa­niami pury­ta­nów, a w kon­se­kwen­cji pod­ję­ciem przez nich decy­zji o opusz­cze­niu wyspy.

Pury­ta­nie sta­no­wili naj­licz­niej­szą, naj­le­piej wykształ­coną i naj­wszech­stron­niej przy­go­to­waną grupę migra­cyjną całego okresu kolo­nial­nego. Przed ich przy­by­ciem do Ame­ryki dotarły statki z pio­nie­rami, któ­rzy przy­wieźli zwie­rzęta hodow­lane, zasiali kuku­ry­dzę i wybu­do­wali pierw­sze domo­stwa. Następ­nie w marcu 1630 r., wypły­nęła z Anglii wyprawa, na którą skła­dało się pięt­na­ście stat­ków z ponad tysią­cem pury­ta­nów, któ­rzy zało­żyli kolo­nię Zatoki Mas­sa­chu­setts, Mas­sa­chu­setts Bay Colony. W trak­cie rejsu przy­wódca wyprawy John Win­th­rop wygło­sił fun­da­men­talne kaza­nie _A Modell of Chri­stian Cha­rity_, które wyra­ziło i utrwa­liło duchowe prze­sła­nie powsta­ją­cej w Ame­ryce Nowej Anglii.

Ogó­łem w trak­cie Wiel­kiej Migra­cji z lat 1630–1643 do Nowej Anglii udało się ok. 20 tys. pury­ta­nów. Wśród kolo­ni­stów pury­tań­skich znaj­do­wało się ponad stu absol­wen­tów Oks­fordu i Cam­bridge, w tym pięć­dzie­się­ciu dok­to­rów i sze­ściu wykła­dow­ców, któ­rzy doce­niali zna­cze­nie zarówno samej wie­dzy, jak i instruk­tażu reli­gij­nego. W efek­cie już w 1636 r. powstał New Col­lege, prze­mia­no­wany dwa lata póź­niej na Harvard Col­lege w uzna­niu zasług Johna Harvarda (1607‒1638), który prze­ka­zał nowej insty­tu­cji połowę swego znacz­nego majątku i biblio­tekę. W pierw­szym roku ist­nie­nia uczel­nia miała tylko jed­nego wykła­dowcę i dzie­wię­ciu stu­den­tów, ale szybko się roz­wi­jała, a warun­kiem przy­ję­cia na stu­dia była umie­jęt­ność posłu­gi­wa­nia się łaciną w piśmie i mowie, a także zna­jo­mość gra­ma­tyki grec­kiej. Nato­miast nazwa Harvard Uni­ver­sity poja­wiła się dopiero w 1780 r., gdyż w Wiel­kiej Bry­ta­nii okre­śle­nie takie było wów­czas zare­zer­wo­wane dla Oks­fordu i Cam­bridge.

Pury­ta­nie przy­by­wali do Ame­ryki z celem stwo­rze­nia ide­al­nej spo­łecz­no­ści reli­gij­nej, goto­wej na przy­ję­cie Syna Bożego, gdy ten ponow­nie zstąpi na Zie­mię. Zara­zem jed­nak Ame­ryka ofe­ro­wała wiele moż­li­wo­ści wzbo­ga­ca­nia się, a suk­ces finan­sowy trak­to­wano jako prze­jaw łaski Boga. W rezul­ta­cie, wbrew nadzie­jom pierw­szego poko­le­nia kolo­ni­stów, reli­gij­ność ich potom­ków szybko malała, nawet jeśli prze­strze­gali pod­sta­wo­wych naka­zów wiary. Coraz mniej miesz­kań­ców kolo­nii wypeł­niało powin­ność dozna­nia doj­ścia do Chry­stusa, co okre­ślano mia­nem kon­wer­sji i co było wymo­giem uzy­ska­nia peł­nego człon­ko­stwa Kościoła oraz dopusz­cze­nia do komu­nii. Coraz wię­cej kolo­ni­stów chciało nato­miast „jedy­nie łowić ryby”, czyli zająć się osią­ga­niem dobro­bytu.

Zacho­wy­wano jed­nak sztywne normy zewnętrzne. W nie­dzielę nie wolno było podró­żo­wać, cho­dzić po ulicy bez waż­nego powodu ani nawet goto­wać, sprzą­tać czy słać łóżek, a doko­nany w nie­dzielę rabu­nek karano dodat­kowo odcię­ciem ucha. Nato­miast współ­cze­sne wyobra­że­nie o życiu w kolo­nii pury­tań­skiej zostało w dużej mie­rze ukształ­to­wane przez powieść _Szkar­łatna litera_ Natha­niela Haw­thorne’a (1804‒1864) z 1850 r. Pisarz nie miał jed­nak dostępu do wielu mate­ria­łów z epoki i jego opisy tylko w czę­ści odpo­wia­dają temu, co obec­nie wiemy o spo­łecz­no­ści pury­tań­skiej.

Rów­no­le­gle z nor­mami reli­gij­nymi zaczęły się poja­wiać pod­sta­wowe normy prawne. W stycz­niu 1639 r. osada Con­nec­ti­cut przy­jęła _Fun­da­men­tal Orders_ (Roz­po­rzą­dze­nia pod­sta­wowe), powszech­nie uwa­żane za pierw­szy na kon­ty­nen­cie ame­ry­kań­skim doku­ment mający cechy kon­sty­tu­cji. Składa się on z jede­na­stu roz­dzia­łów, okre­śla­ją­cych funk­cjo­no­wa­nie władz kolo­nii, w tym spo­sób ich wyboru, a także reguły nakła­da­nia podatku. Pół roku póź­niej bar­dzo zbli­żony doku­ment został przy­jęty przez osadę New Haven jako _Fun­da­men­tal Agre­ement_, a kolejne ure­gu­lo­wa­nie kon­sty­tu­cyjne, _Body of Liber­ties_ (Zwód swo­bód), przy­jęła w 1641 r. kolo­nia Mas­sa­chu­setts. Doku­menty takie powsta­wały stop­niowo i w kolej­nych kolo­niach, przy czym nie­mal wszyst­kie z nich okre­ślały też reli­gię obo­wią­zu­jącą na danym obsza­rze.

Choć z obu stron docho­dziło do poje­dyn­czych aktów agre­sji, rela­cje pierw­szych osad­ni­ków z India­nami ukła­dały się dobrze, przy­naj­mniej do lat 70. XVII w., gdy doszło do wojny króla Filipa. Pod­sta­wo­wym pro­ble­mem we wza­jem­nych rela­cjach był sto­su­nek do ziemi. India­nie nie znali poję­cia wła­sno­ści indy­wi­du­al­nej, a ple­miona uzgad­niały upraw­nie­nia do polo­wa­nia na okre­ślo­nym obsza­rze. India­nie rów­nież rozu­mieli poro­zu­mie­nia zawie­rane z bia­łymi jako uzna­nie ich prawa do korzy­sta­nia z ziemi. Osad­nicy nato­miast przy­wieźli ze sobą normy euro­pej­skie i w prze­ko­na­niu, że kupują prawo wła­sno­ści do ziemi, gro­dzili pozy­skane tereny i zaka­zy­wali innym wstępu na nie, co pro­wa­dziło do kon­flik­tów. Biali nie chcieli też rozu­mieć, że myśliwy potrze­bo­wał śred­nio dwa­dzie­ścia razy więk­szego obszaru niż rol­nik i nie akcep­to­wali pozo­sta­wia­nia dużych tere­nów w wła­da­niu Indian.

W inny spo­sób powstała nato­miast kolejna kolo­nia, Pen­syl­wa­nia. Jej zało­ży­cie­lem był Wil­liam Penn (1644‒1718), któ­rego karierę w Anglii zatrzy­mało przy­łą­cze­nie się do Reli­gij­nego Towa­rzy­stwa Przy­ja­ciół, czyli kwa­krów. Była to powstała w poło­wie XVII w. sekta pro­te­stancka, która cha­rak­te­ry­zo­wała się pełną tole­ran­cją, uzna­wała rów­no­upraw­nie­nie wszyst­kich wyznaw­ców bez względu na płeć i nie akcep­to­wała form wywyż­sza­ją­cych kogo­kol­wiek. Kwa­krzy odma­wiali posłu­gi­wa­nia się wyma­ga­nymi for­mami zwra­ca­nia się do króla czy ary­sto­kra­tów, uży­wali jedy­nie zwrotu „przy­ja­cielu” i nie uzna­wali hie­rar­chii kościel­nej. Nie było też kazno­dzie­jów, gdyż każdy, i każda, jest „oświe­cany świę­tym Świa­tłem Chry­stusa” i może zabie­rać głos w trak­cie spo­tkań reli­gij­nych. Z powodu takich prze­ko­nań byli prze­śla­do­wani zarówno przez wła­dze świec­kie, jak i duchowne, a wię­ziono ich także za odmowę nosze­nia broni.

Król Karol II nadał Pen­nowi ogromny obszar w Ame­ryce Pół­noc­nej jako zwrot długu zacią­gnię­tego wcze­śniej przez Koronę, co ten wyko­rzy­stał w 1682 r. dla zało­że­nie kolo­nii nazwa­nej Pen­n­sy­lva­nia, las Penna. Miała ona sta­no­wić „święty eks­pe­ry­ment”, w któ­rym dopusz­cza się pełną tole­ran­cję reli­gijną i prak­ty­kuje rów­ność wszyst­kich ludzi. Do Pen­syl­wa­nii zaczęli przy­by­wać nie tylko kwa­krzy z Anglii, lecz także prze­śla­do­wani człon­ko­wie grup reli­gij­nych z obsza­rów nie­miec­ko­ję­zycz­nych, w tym ist­nie­jący po dziś dzień ami­sze i men­no­nici.

Poza gwa­ran­cją wol­no­ści wyzna­nia dodat­ko­wym argu­men­tem prze­ma­wia­ją­cym za osie­dla­niem się w Pen­syl­wa­nii była dostęp­ność bar­dzo żyznej i taniej ziemi, dzięki któ­rej kolo­nia stała się zbo­żo­wym zagłę­biem Ame­ryki, eks­por­tu­ją­cym znaczne nad­wyżki plo­nów do Europy. Kolo­nia nie miała nato­miast dostępu do morza i chcąc wysy­łać plony, musiała korzy­stać z por­tów leżą­cych na tere­nie kolo­nii Dela­ware, a także kolo­nii Nowa Nider­lan­dia, powsta­łej wokół poło­żo­nej na wyspie Man­hat­tan osady Nowy Amster­dam. Jego zało­ży­cie­lem i pierw­szym wła­ści­cie­lem była Holen­der­ska Kom­pa­nia Zachod­nio­in­dyj­ska. Holen­drzy usta­no­wili na połu­dniu Man­hat­tanu fort obronny, a bieg ota­cza­ją­cej go pali­sady prze­trwał w postaci pół­ko­li­stej ulicy Wall Street. Nato­miast w 1664 r. Karol II wysłał cztery fre­gaty i Anglicy bez walki ode­brali Holen­drom Nową Nider­lan­dię. Król prze­ka­zał te zie­mie swemu bratu, czyli księ­ciu Yorku, po czym zarówno mia­sto, jak i cała kolo­nia zostały prze­mia­no­wane na New York.

Bar­dziej na połu­dnie powstała kolo­nia Caro­line, z któ­rej wykształ­ciły się Karo­lina Pół­nocna i Karo­lina Połu­dniowa. Na uwagę zasłu­guje też tryb powsta­nia kolo­nii Geo­r­gia w 1732 r. Sta­no­wiła ona przed­się­wzię­cie dobro­czynne, finan­so­wane przez rząd bry­tyj­ski z zamia­rem prze­wie­zie­nia do Ame­ryki moż­li­wie wielu lon­dyń­skich bie­da­ków i żebra­ków. Część kolo­ni­stów sta­no­wili też dłuż­nicy, ofiary obo­wią­zu­ją­cego wów­czas sys­temu wię­zie­nia za długi, któ­rzy mieli zaro­bio­nymi kwo­tami spła­cać długi. W Anglii tego okresu ska­zany dłuż­nik tra­fiał do aresztu, w któ­rym musiał prze­by­wać do spłaty zadłu­że­nia, co jed­nak było nie­mal nie­moż­liwe przy pozba­wie­niu go wol­no­ści.

W latach 30. XVIII w. na wybrzeżu Atlan­tyku funk­cjo­no­wało wszyst­kie trzy­na­ście kolo­nii, które utwo­rzyły póź­niej Stany Zjed­no­czone. Nato­miast w całej Ame­ryce Pół­noc­nej ist­niało łącz­nie ponad 20 bry­tyj­skich osad i kolo­nii kon­ty­nen­tal­nych, z któ­rych kilka weszło następ­nie w skład Kanady, oraz kil­ka­na­ście kolo­nii poło­żo­nych na wyspach Morza Kara­ib­skiego. Miesz­kańcy wszyst­kich kolo­nii byli jak na ówcze­sne sto­sunki dobrze sytu­owani. Na euro­pej­skich podróż­ni­kach szcze­gólne wra­że­nie czy­nił fakt codzien­nego poda­wa­nia do stołu róż­nych gatun­ków mięsa, co wyni­kało z dużej liczby zwie­rzyny żyją­cej w prze­past­nych lasach ówcze­snej Ame­ryki.

Gospo­darka poszcze­gól­nych kolo­nii oparta była na okre­ślo­nym pro­duk­cie. Naj­bar­dziej na pół­noc leżały kolo­nie Nowej Anglii czyli: Mas­sa­chu­setts, Con­nec­ti­cut, New Hamp­shire, Rhode Island wraz z Pro­vi­dence oraz Ply­mo­uth do czasu wchło­nię­cia jej przez Mas­sa­chu­setts w 1691 r. Głów­nym źró­dłem utrzy­ma­nia tam były przede wszyst­kim połów i eks­port dor­sza oraz dostar­cza­nie drewna do budowy stat­ków. Leżące na połu­dnie od niej tzw. kolo­nie środ­kowe, czyli Pen­syl­wa­nia wraz _quasi_-auto­no­micz­nym Dela­ware, Nowy Jork oraz New Jer­sey utrzy­my­wały się z uprawy psze­nicy oraz innych zbóż. Dalej na połu­dnie ulo­ko­wały się kolo­nie: Zatoki Che­sa­pe­ake, Wir­gi­nia i Mary­land, któ­rych funk­cjo­no­wa­nie opie­rało się na upra­wie i eks­por­cie tyto­niu. Nato­miast tzw. kolo­nie połu­dniowe, czyli Karo­lina Pół­nocna i Karo­lina Połu­dniowa oraz Geo­r­gia dość długo poszu­ki­wały swo­jej bazy eko­no­micz­nej, aż wresz­cie stał się nią ryż, nie mniej pożą­dany przy zaopa­try­wa­niu okrę­tów euro­pej­skich niż dorsz.

Przy­by­sze otrzy­my­wali nadział 20 ha ziemi, _headri­ght_, ale osad­nik, który otrzy­my­wał prawo do ziemi, musiał sam zna­leźć odpo­wia­da­jący mu teren, a następ­nie zago­spo­da­ro­wać go, co obej­mo­wało zarówno wykar­czo­wa­nie potęż­nych na ogół drzew, jak i zbu­do­wa­nie przy­naj­mniej domu z bier­wion. Konieczne było posia­da­nie takich umie­jęt­no­ści jak polo­wa­nie, łowie­nie ryb, sto­larka i wszel­kie prace w gospo­dar­stwie. Poszcze­gólne gospo­dar­stwa dzie­liła od sie­bie duża odle­głość i wszyst­kie prace trzeba było wyko­ny­wać samemu, z pomocą jedy­nie człon­ków wła­snej rodziny. Nie wszy­scy odnie­śli suk­ces, ale ci, któ­rzy prze­trwali, dali począ­tek pod­sta­wo­wej kon­cep­cji ame­ry­kań­skiego indy­wi­du­ali­zmu.

W odróż­nie­niu od sto­sun­ków ziem­skich w Euro­pie, wcho­dząc w posia­da­nie ziemi kolo­ni­sta sta­wał się jej peł­no­praw­nym wła­ści­cie­lem bez jakich­kol­wiek ogra­ni­czeń. Taka for­muła, okre­ślana ter­mi­nem _fee sim­ple_, sta­no­wiła pod­stawę wyjąt­kowo szyb­kiego roz­woju gospo­dar­czego Ame­ryki. Kolo­ni­sta otrzy­my­wał mają­tek, któ­rym mógł swo­bod­nie dys­po­no­wać, na przy­kład sprze­da­jąc zie­mię i inwe­stu­jąc środki w inne przed­się­wzię­cia. Pod­czas gdy w Euro­pie władca jedy­nie udo­stęp­niał teren wybra­nym pod­da­nym, a ci pusz­czali go w dzier­żawę, w Ame­ryce upra­wia­jący zie­mię był jej wła­ści­cie­lem, a jego praw nikt i nic nie ogra­ni­czało.

Stop­niowo wykształ­cał się też sys­tem zarzą­dza­nia kolo­nią, nie­mal iden­tyczny we wszyst­kich z nich. Kolo­nia mogła być wła­sno­ścią Korony albo spółki akcyj­nej lub kon­kret­nego ary­sto­kraty będą­cego bene­fi­cjen­tem nada­nia kró­lew­skiego. W każ­dym z tych przy­pad­ków w prak­tyce zarzą­dzał nią mia­no­wany przez wła­ści­ciela guber­na­tor, gdyż on sam nie widział powodu, by opusz­czać cywi­li­zo­wany Lon­dyn na rzecz dzi­kiej Ame­ryki. Obok guber­na­tora funk­cjo­no­wała też dwu­izbowa z reguły legi­sla­tura. Jej wyż­szą izbę, czyli Radę, powo­ły­wał guber­na­tor, nato­miast izba niż­sza, zwana naj­czę­ściej Zgro­ma­dze­niem, była wybie­rana przez kolo­ni­stów o okre­ślo­nym sta­tu­sie mająt­ko­wym, przy czym czynne prawo wybor­cze posia­dało od 50% do 80% bia­łych męż­czyzn, a na nie­któ­rych obsza­rach prak­tycz­nie wszy­scy. Dla porów­na­nia, w Wiel­kiej Bry­ta­nii odse­tek ten w poło­wie XVIII w. wyno­sił około 2%, a w żad­nym momen­cie nie prze­kro­czył 10%. Nie było odręb­nej wła­dzy sądow­ni­czej, a w poszcze­gól­nych kolo­niach ist­niały różne ciała wyda­jące orze­cze­nia w spra­wach kar­nych i cywil­nych, pod­le­ga­jące osta­tecz­nej decy­zji guber­na­tora.

Kolo­ni­ści, podob­nie jak wszy­scy w tym cza­sie, wie­rzyli w Boga i nie wyobra­żali sobie innej moż­li­wo­ści, ale w więk­szo­ści przy­pad­ków była to wiara powierz­chowna. Ide­ały pury­tań­skich osad­ni­ków odcho­dziły w nie­pa­mięć, choć pro­ces ten pró­bo­wał jesz­cze w latach 40. i 50. XVIII w. powstrzy­mać ruch ewan­ge­li­za­cyjny zwany Great Awa­ke­ning, Wiel­kim Prze­bu­dze­niem. Jego naj­bar­dziej zna­nymi posta­ciami byli Geo­rge Whi­te­field (1714‒1770) oraz Jona­than Edwards (1703‒1758).

Już jako mło­dzie­niec Edwards prze­ja­wiał wyjąt­kowe zdol­no­ści i z cza­sem zasłu­żył na miano „naj­wy­bit­niej­szego umy­słu, jaki naro­dził się w Ame­ryce”. Kwe­stią teo­lo­giczną, którą zain­te­re­so­wał się bar­dzo wcze­śnie, była kon­cep­cja pre­de­sty­na­cji, fun­da­men­talna dla kal­wi­ni­zmu, w tym i dla pury­ta­ni­zmu. Gło­siła ona, że Bóg zde­cy­do­wał o zba­wie­niu lub potę­pie­niu kon­kret­nego czło­wieka „na początku czasu”, a ludz­kie postę­po­wa­nie nie jest w sta­nie spo­wo­do­wać odmiany Boskiego wer­dyktu. Choć cno­tliwe życie nie zapew­niało samo z sie­bie zba­wie­nia, to mogło sta­no­wić znak Boskiej decy­zji, gdyż „święci”, czyli ci, któ­rych cze­kało zba­wie­nie, byli nie­zdolni do pro­wa­dze­nia grzesz­nego życia. W ten spo­sób czło­wiek sta­wał się sędzią wła­snego postę­po­wa­nia, ze stra­chem oce­nia­jąc naturę swo­ich uczyn­ków.

Nato­miast Edwards, Whi­te­field i zwią­zani z nimi kazno­dzieje pod­jęli sta­ra­nia o odro­dze­nie reli­gijne Ame­ryki, opie­ra­jąc się na zmo­dy­fi­ko­wa­nej kon­cep­cji pre­de­sty­na­cji. Według niej Bóg stwa­rza jedy­nie moż­li­wość doj­ścia do Niego, czyli kon­wer­sji, od czło­wieka zależy nato­miast, czy tę moż­li­wość zre­ali­zuje poprzez aktywną reli­gij­ność. Gdyby zaś czło­wiek pozo­stał na dro­dze grze­chu, wów­czas, jak gło­sił Edwards w swym naj­słyn­niej­szym kaza­niu _Sin­ners in the hands of an angry God_, „On zmiaż­dży was bez­li­to­śnie pod sto­pami; wyci­śnie waszą krew i sprawi, że się roz­pry­śnie i skropi jego szaty, bru­dząc je”. Efekty takich kazań gło­szo­nych w nie­wiel­kich pomiesz­cze­niach zbo­rów były osza­ła­mia­jące. Mno­żyły się przy­padki zbio­ro­wej histe­rii, a ofiarą roz­bu­dzo­nych emo­cji padł mię­dzy innymi wuj Edwardsa, powszech­nie sza­no­wany oby­wa­tel, który tar­gany oba­wami o stan wła­snej duszy pod­ciął sobie gar­dło. Osta­tecz­nie jed­nak zain­te­re­so­wa­nie ruchem Wiel­kiego Prze­bu­dze­nia prze­mi­nęło.

Oso­bi­sto­ścią współ­cze­sną Edward­sowi był Ben­ja­min Fran­klin (1706‒1790), naj­wszech­stron­niej­sza postać okresu kolo­nial­nej Ame­ryki i gło­si­ciel war­to­ści Oświe­ce­nia. O ile za Edward­sem szli przede wszyst­kim nie­wy­kształ­ceni kolo­ni­ści, o tyle Fran­klin fascy­no­wał elitę inte­lek­tu­alną kolo­nii, choć popu­lar­ność zyskał przede wszyst­kim za sprawą „Alma­na­chu pro­stego Ryszarda” (_Poor Richard’s Alma­nack_). Była to wyda­wana od 1732 r. w nakła­dzie ponad 10 tys. egzem­pla­rzy coroczna publi­ka­cja kalen­da­rzowa będąca zara­zem kom­pen­dium uży­tecz­nej wie­dzy, od kalen­da­rium faz Księ­życa po odle­gło­ści dro­gowe i zestaw porad medycz­nych.

Zdo­byta w ten spo­sób for­tuna pozwo­liła Fran­kli­nowi zająć się dzia­łal­no­ścią spo­łecz­nie uży­teczną (zre­for­mo­wał sys­tem pocz­towy kolo­nii i utwo­rzył stałą straż pożarną) i wyna­laz­kami (pio­ru­no­chron, instru­ment muzyczny znany jako har­mo­nijka wodna, wyjąt­kowo efek­tywny piec grzew­czy), a wresz­cie dzia­łal­no­ścią poli­tyczną, dzięki czemu ode­grał klu­czową rolę w pro­ce­sie powsta­wa­nia pań­stwa ame­ry­kań­skiego. Był zara­zem kla­sycz­nym przy­kła­dem _self-made mana_, osoby, która „sama sie­bie stwo­rzyła”, doszła do wszyst­kiego wła­snymi siłami, na wła­snym przy­kła­dzie uka­zu­jąc nie­ogra­ni­czone moż­li­wo­ści czło­wieka, któ­remu pozwala się na roz­wój.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Ter­min „kolo­nia”, _colony_, w odnie­sie­niu do Ame­ryki Pół­noc­nej odnosi się do roz­ro­śnię­tej tery­to­rial­nie osady, a jej zało­ży­ciele czy miesz­kańcy nie byli kolo­ni­za­to­rami, lecz kolo­ni­stami lub osad­ni­kami.

2. Char­les M. Andrews, _The Colo­nial Period of Ame­ri­can History_, Yale Uni­ver­sity Press, New Haven 1954, s. 49.

3. https://ame­ri­can­fo­un­ding.org/entries/act-i-tues­day-sep­tem­ber-6-1774/.

4. https://ava­lon.law.yale.edu/18th_century/letter_03.asp.

5. https://foun­ders.archi­ves.gov/docu­ments/Washing­ton/03-04-02-0009.

6. Za: Samuel Wil­lard Cromp­ton, _John Adams_, Chel­sea House, Phi­la­del­phia 2006, s. 53.

7. Page Smith, _A New Age Now Begins_, McGraw-Hill, New York 1976, s. 745.

8. https://foun­ders.archi­ves.gov/docu­ments/Washing­ton/03-07-02-0299.