Historia w turystyce kulturowej - ebook

Wprowadzenie

Prezentowana książka powstała jako kolejny tom publikowanej przez Wydawnictwo Naukowe PWN serii „Historia w działaniu”. Jego zadaniem jest opisać owo „działanie” w warunkach zorganizowanej turystyki. Z faktu, że przedmiotem książki jest turystyka, zjawisko złożone, mające swoją specyfikę i stale przekształcające się w coraz to nowe formy, wynikają pewne nieuniknione założenia w stosunku do jej treści i struktury. W tym wypadku jest to turystyka kulturowa, najstarsza, bardzo zróżnicowana i dobrze już rozpoznana gałąź turystyki o charakterze poznawczym. W jej ramach mieszczą się wszystkie wyprawy turystyczne skoncentrowane na historii i dziedzictwie jako swoich inspiracjach i tematach oraz ich świadectwach jako fizycznych celach i atrakcjach – tzw. magnesach turystycznych. Nie istnieje natomiast odrębna turystyka historyczna, a aktywności tego rodzaju, które w naszej książce będziemy nazywać TKHD, czyli turystyka kulturowa koncentrująca się na historii i dziedzictwie, mieszczą się w kilku, a domyślnie i pośrednio nawet w kilkunastu starszych lub młodszych, uznanych i szerzej praktykowanych formach turystyki kulturowej. Przedmiotem naszej refleksji będą takie właśnie aktywności niezależnie od tego, o którą z tych form chodzi (i czy ma ona „historię” w nazwie nadanej jej przez badaczy lub organizatorów wycieczek), także te podejmowane w ramach propozycji hybrydowych (mieszanych), niszowych albo efemerycznych. Decydującym kryterium uwzględnienia w naszej analizie jest wyraźne odniesienie do historii i dziedzictwa jako deklarowanej tematyki, do określonego celu edukacyjnego, jeśli jest on podporządkowany programom edukacyjnym, lub też dominacja materialnych albo niematerialnych świadectw historii i dziedzictwa wśród eksploatowanych zasobów i walorów.

Ważne jest jednak, by ukazać szerszy kontekst takich aktywności, którym jest fenomen turystyki kulturowej, a ich organizację i realizację wpisać w znane i systematycznie analizowane typy zasobów, kryteria dostępności miejsc i świadectw, struktury programów i propozycji, charakterystykę i wzajemne odniesienia gospodarzy, organizatorów i pozostałych interesariuszy, klasyczne oraz nowoczesne metody interpretacji i edukacji. Tylko takie głębsze osadzenie umożliwi zrozumienie całokształtu zjawisk, relacji i przedsięwzięć składających się na urzeczywistnianie edukacji historycznej we współczesnej turystyce.

Ze względu na zadania stawiane przed prezentowaną książką elementy w jej treści odnoszące się bezpośrednio do edukacji potraktowano oczywiście szerzej niż inne. Dołączone studia przypadków służą zorientowaniu czytelnika w różnorodności podejmowanych działań oraz w możliwościach ich osadzenia w programach turystycznych. Rezultatem ma być profesjonalne wykorzystanie możliwości płynących z turystyki kulturowej, w tym jej podstawowych atutów, tj. atmosfery wolnego czasu i silnej motywacji do odkrywania niecodziennego otoczenia, w tworzeniu przestrzeni i instrumentów dla tytułowego „działania historii”. Działania mającego na celu rozwinięcie osobistego kapitału kulturowego uczestnika turystyki, wzbudzenie w nim entuzjazmu do poznawania przeszłości i uczenia się z niej, a jednocześnie wyrobienie nawyku krytycznego podejścia do poznawanych treści, dostarczenia mu argumentów i narzędzi do świadomego formowania siebie jako członka wspólnoty lokalnej, narodowej, kulturowej i europejskiej. Tak opisany turystyczny element historii w działaniu będzie tym bardziej skuteczny, im lepiej zostanie on złożony systematycznie, jako seria propozycji, i metodycznie, jako kontekst interpretacji dziedzictwa i edukacji historycznej, im skuteczniej połączy interesariuszy w korzystnym dla wszystkich współdziałaniu, a przede wszystkim: im bardziej zrozumiały i atrakcyjny, a także inspirujący okaże się dla samych turystów, którymi – w większym lub mniejszym wymiarze – wszyscy jesteśmy.

Poznań, 30 września 2017 rokuROZDZIAŁ 4 Produkty i programy turystyki kulturowej: od spaceru do wyprawy

4.1. Spacer historyczny

Ta forma zwiedzania jest znana od wieków – proponowali ją już przewodnicy zamożnych Rzymian po miastach starożytnej Grecji. Dziś oferta spacerów z przewodnikiem jest powszechna w największych historycznych miastach i nadal chętnie wybierana przez organizatorów zorganizowanych wycieczek, prywatne grupy turystów i (rzadziej, ze względu na koszt) osoby zwiedzające indywidualnie. Istotą spaceru jest piesze zwiedzanie przez turystów przestrzeni miejscowości lub jej części w towarzystwie przewodnika. Realizuje on program wybrany przez organizatora wycieczki lub samych gości spośród proponowanych wersji lub swoją autorską propozycję. Zgodnie z tym programem układa się listę i kolejność odwiedzanych miejsc, do ustalonego z góry czasu jego trwania dostosowuje się objętość komentarzy i ewentualnie włącza elementy uzupełniające albo urozmaicające, jak obejrzenie filmu w którymś z obiektów, wejście do dodatkowych pomieszczeń, zwiedzanie wystawy muzealnej lub wizytę w sklepie z literaturą czy pamiątkami. W turystyce miejskiej taki spacer odbywa się niemal zawsze w ograniczonej przestrzeni historycznego centrum. Jest tak po pierwsze dlatego, że tam jest zlokalizowana większość zabytków i innych miejsc związanych z istotnymi wydarzeniami i postaciami z dziejów miasta, a po drugie, ponieważ tę ograniczoną przestrzeń turyści mogą rzeczywiście zwiedzić pieszo najwyżej w kilka godzin. W zależności od preferencji i potrzeb zwiedzających spacer historyczny może mieć parę różniących się wersji programowych.

Program przekrojowy. Jego założeniem jest prezentacja dziejów miasta (lub innego zwiedzanego obszaru) zgodnie z ich chronologią i możliwie w całej rozciągłości. Oczywiście nie dotyczy ono kompletności prezentacji, a raczej uwzględnienia najważniejszych wydarzeń i wszystkich kolejnych epok. Z reguły punktem rozpoczęcia takiego spaceru jest miejsce powiązane z historycznymi lub legendarnymi początkami miejscowości albo trwałego zasiedlenia terenu. Mogą nim być relikty grodu albo zamku (jeśli np. był on rezydencją założyciela), historyczne miejsce przeprawy przez rzekę, klasztor, rynek miasta lokacyjnego, miejsce kultyczne dalekich przodków, a nawet… rzekoma pieczara smoka. Następnie uczestnicy spaceru zwiedzają kolejne obiekty i miejsca zgodnie z chronologią lokalnej historii, gdzie prezentuje im się zabytki, świadectwa dziedzictwa, np. miejsca związane z ważnymi postaciami albo miejsca wydarzeń, lub formy ich upamiętnienia, jak pomniki, tablice, makiety, eksponowane przedmioty. W zwiedzaniu i komentarzach uwzględnia się elementy przestrzeni najlepiej reprezentujące i ilustrujące kolejne procesy miastotwórcze, główne fakty, dokonania osób oraz dziedzictwo kolejnych epok. Mogą nimi być m.in. dzieła architektury, sztuki lub zabytki techniki, wytwory rzemiosła, obiekty upamiętniające pobyt lub wkład poszczególnych grup etnicznych albo religijnych. W ten sposób przewodnik prezentuje w skrócie historię miasta lub obszaru, wykorzystując wymienione elementy przestrzeni jako okazje do kolejnych komentarzy, materialne świadectwa uwiarygodniające przekaz i jednocześnie wprowadzające doświadczenie osobistej eksploracji przez obejrzenie, a w niektórych przypadkach zwiedzenie. Program spaceru przekrojowego uczestnicy kończą na współczesności reprezentowanej przez miejsce ostatniego ważnego wydarzenia (jeśli rozegrało się niedawno) lub charakterystyczny punkt miasta powstały w ostatnim okresie. Takim symbolem może być wybitna realizacja architektoniczna, stałe miejsce odbywania się imprezy, z której miejscowość jest znana, czy siedziba instytucji powszechnie się z nią kojarzącej, ostatecznie atrakcyjne miejsce shoppingu lub punkt widokowy. W miejscowościach posiadających przekrojowe trasy turystyczne, których przebieg odpowiada chronologii lokalnej historii, spacer często odbywa się wzdłuż takiej trasy.

Spacer po epoce. W tej wersji program zwiedzania ogranicza się do jednego okresu z dziejów miejscowości, najczęściej tego, w którym jej rozwój przebiegał najdynamiczniej (tzw. złotej epoki), jej znaczenie było największe lub działali w niej ludzie o największym dorobku i szerokiej rozpoznawalności. Może więc koncentrować się na starożytności (poza Polską) lub średniowieczu jako okresie początków miasta (np. w Pradze czy gotyckim Toruniu), na renesansie jako okresie potęgi miasta (we Florencji) czy imperialnej stołeczności (w Krakowie), na wieku XIX jako epoce wzmożonej industrializacji, jak w Manchesterze lub w Łodzi, która przeżyła wówczas okres eksplozywnego wręcz rozwoju z małego miasteczka do wielkiego ośrodka przemysłowego. Teren takiego zwiedzania ogranicza się do obszarów, które powstały bądź mocno się rozwinęły w wybranej epoce. Jeżeli redukcja przestrzeni do jednej dzielnicy nie jest możliwa, bo np. w prezentowanym okresie rozwój miasta był zdecentralizowany i obejmował również ważne inwestycje i zmiany w dzielnicach powstałych wcześniej, następuje selekcja prezentowanych zasobów. Podczas spaceru przewodnik koncentruje się na tych walorach, które mają związek z prezentowaną epoką, zwykle nie zwracając uwagi na elementy pochodzące z innych epok. Wyjątkami są budowle historyczne o pierwszorzędnym znaczeniu, zespoły i gmachy dominujące przestrzeń wizualnie lub ważne dzieła sztuki. Ich genezę, przeznaczenie i aktualną funkcję czy symbolikę wyjaśnia się za pomocą krótkiego komentarza (tzw. zredukowanego), nie poświęcając im więcej czasu i uwagi w celu zachowania koncentracji turystów na tytułowej dla zwiedzania epoce. Jeśli w miejscowości istnieje wystawa poświęcona danej epoce (np. Kalisz w średniowieczu) lub jednemu z głównych aspektów życia miejscowości w tym czasie (np. początki przemysłu w Łodzi), zwiedzanie uwzględnia je w programie. Może to mieć miejsce na początku (wtedy jest okazją do historycznego wprowadzenia), w trakcie zwiedzania (jako kulminacyjny punkt) lub na końcu (jako systematyczne uporządkowanie).

SCHEMAT 3. Spacer historyczny

Źródło: A. Mikos von Rohrscheidt, Współczesne przewodnictwo miejskie. Metodyka i organizacja interpretacji dziedzictwa, Proksenia & KulTour.pl, Kraków–Poznań 2014, s. 120.

Niektóre zwiedzania tematyczne. Obok spaceru historycznego w klasycznym przewodnictwie wykorzystuje się również powszechnie spacer tematyczny. Ta forma zwiedzania koncentruje się na jednym, wybranym wymiarze dziedzictwa lub współczesnego życia miasta albo zwiedzanego obszaru. W niektórych przypadkach główna tematyka takiego zwiedzania eksploatuje tematykę historyczną, np. obejmuje miejsca związane z biografią ważnej postaci historycznej jako mieszkańca miasta, udział grupy etnicznej lub społecznej (np. Żydów, kobiet) w dziejach miasta albo koncentruje się na miejscach jakiegoś wydarzenia (jak rewolty miejskiej). Wówczas jest ono także formą prezentacji historii i funkcjonuje na zasadach podobnych do spaceru po epoce: selektywnym doborze miejsc, obiektów i świadectw z pominięciem lub zdecydowaną redukcją interpretacji elementów przestrzeni. Ważne dla atrakcyjności i efektywności spaceru tematycznego jest zachowanie zasady komplementarności atrakcji. Polega ona na takim dobraniu stacji spaceru, by z jednej strony ich zwiedzanie i prezentacja umożliwiły uczestnikom zapoznanie się z możliwie całą różnorodnością eksploatowanej tematyki (np. ze wszystkimi ważnymi miejscami życia czy pobytu tytułowego bohatera w mieście), a z drugiej strony, by uniknąć niepotrzebnych powtórzeń, które mogłyby ich znużyć i osłabić ich uwagę.

4.2. Trasa tematyczna

W odróżnieniu od zwiedzania tematycznego, które jest programem prezentacji i interpretacji dziedzictwa, a zarazem formą aktywności turystów, trasa jest trwałym produktem turystycznym. Miejska trasa turystyczna to szczególna postać szlaku turystycznego (stąd bywa błędnie nazywana szlakiem), która obejmuje teren jednej miejscowości (zwykle miasta) lub tylko jego wybraną część. Opracowana i wyznaczona (np. w formie publikacji, którą może być ulotka dla turysty albo przewodnik książkowy), oznaczona systemowo (np. w GPS lub własnej aplikacji udostępnianej turystom) albo w terenie w postaci znaków i tablic prowadzi zwiedzającego przez wiele lokalnych atrakcji. Większość takich tras ma profil tematyczny: poszczególne obiekty czy miejsca, oznaczone i opisane jako ich kolejne stacje, łączy ten sam profil lub inny główny wątek. Może to być np. typ obiektów (istnieją „trasy modernizmu”, trasy „bunkrów i schronów” czy „trasy kościołów”), związek miejsc i obiektów z biografią jakiejś postaci i jej obecności w danym miejscu (trasy biograficzne, jak „Ścieżkami Jana Pawła II” w Krakowie), ich odniesienie do jakiegoś wydarzenia historycznego (np. trasa powstania wielkopolskiego w Poznaniu), trasy eksploatujące fikcję literacką, m.in. poświęcone bohaterom książek i opisanym w nich wydarzeniom (np. modne ostatnio trasy popularnych miejskich kryminałów, jak wrocławska trasa turystyczna śladami Eberharda Mocka). Tworzy się trasy łączące miejsca i obiekty reprezentujące jedną z gałęzi przemysłu lub rzemiosła, trasy militarne (obejmujące fortyfikacje, miejsca walk, pomniki czy wystawy) czy trasy kulinarne (łączące miejsca z daniami i przysmakami kuchni regionalnej). Obok tras tematycznych istnieją trasy historyczne, wybierające z przestrzeni i prezentujące świadectwa ważnych wydarzeń lub kolejnych epok z dziejów miasta (lub związane z tylko jednym ich okresem), wreszcie trasy multitematyczne, prowadzące turystę w przestrzeni od jednego do drugiego miejsca, które z jakichś powodów autorzy koncepcji trasy uznali za atrakcyjne.

Turystyczne trasy miejskie są coraz powszechniejsze także w polskich miastach i mają różnorodne profile. Ważnym z punktu widzenia możliwości korzystania z tras jest rozróżnienie odnoszące się do poziomu ich organizacji. Generalnie trasy (podobnie jak szlaki kulturowe) można podzielić na materialne, realne i wirtualne. Te pierwsze spełniają cztery kryteria materialności (por. rozdz. 2.1). Dzięki tematyzacji autentyczność atrakcji, ich rzeczywiste odniesienie do profilu trasy jest uzasadnione solidną wiedzą ekspercką. Przykładowo, w wypadku odniesień historycznych naukowe publikacje historyków czy biografów potwierdzają związek obiektów, a nierzadko przebieg trasy z wydarzeniem, procesem, bohaterem lub epoką, na które jest profilowana trasa (co zwykle wyraża jej nazwa). Obiekty i przebieg tras materialnych są też oznaczone fizycznie w przestrzeni lub w postaci cyfrowej umożliwiającej nawigację (m.in. GPS, aplikacje turystyczne). Obiekty, których zwiedzanie przewiduje program trasy, są dostępne w określonych godzinach. Wreszcie trasy są koordynowane: imiennie wskazany podmiot zarządza informacjami o trasie i obiektach, aktualizuje je i udostępnia, monitoruje dostępność obiektów, a najczęściej organizuje lub wspomaga zwiedzanie, np. oferując usługi przewodników, rozprowadzając publikacje, udostępniając aplikacje lub sprzęt audioguide. Najbardziej rozwinięte trasy materialne, zwykle te eksponujące szczególnie mocno promowany wymiar miejskiego dziedzictwa, są zaopatrzone we własną infrastrukturę interpretacyjną, obejmującą m.in. tablice z kilkujęzycznymi opisami przy obiektach i miejscach, urządzenia interpretacyjne w postaci multimedialnych pylonów, w niektórych przypadkach stałe mikroeventy, jak krótkie projekcje multimedialne lub filmy dostępne do ściągnięcia za pomocą kodów QR itd. Trasy realne są również oznaczone (fizycznie w przestrzeni lub cyfrowo) i mają przypisanego koordynatora, który dba o stan trasy i zarządza informacjami, jednak niekoniecznie świadczy usługi zwiedzającym. Posiadają one też pewien element tematyzacji, jednak nie zawsze ma on oparcie w badaniach naukowych (a więc gwarancję autentyczności): może to być np. popularny przewodnik turystyczny, ulotka albo zestawienie opisów obiektów. Trasy wirtualne z kolei nie posiadają oznaczeń fizycznych i systemowych ani elementu koordynacji. Najczęściej mają postać opisu trasy w formie papierowej (np. mapki z przebiegiem i nazwami obiektów) lub zamieszczonej w sieci, a niektóre są tylko odrębnie opisanymi elementami stałej oferty miejskich przewodników, np. spaceru historycznego lub tematycznego po stałej trasie, w którym można wziąć udział. Jak widać, zwiedzanie tras miejskich stanowi szczególną formę spacerów turystycznych. W zależności od stopnia rozwinięcia trasy, turysta może taki spacer odbyć samodzielnie, mając zapewnioną dostępność i interpretację (na trasie materialnej), lub też w towarzystwie przewodnika, bez którego taka wirtualna trasa pełni tylko funkcję propozycji (powstałej przez selekcję atrakcji według jakiegoś kryterium) i ułatwia odnalezienie kolejnych miejsc i obiektów.

Wśród tras turystycznych eksponujących tematykę historyczną można wyróżnić cieszące się sporym powodzeniem trakty historyczne, które, jeśli nie nadużyto tej nazwy w celach promocyjnych, są autentycznymi, potwierdzonymi źródłowo i/lub przez badania archeologiczne ciągami komunikacyjnymi (miejskimi drogami i ulicami), w związku z czym często faktycznie były przestrzenią wydarzeń historycznych, m.in. uroczystych wjazdów monarchów, przejść wojsk, parad triumfalnych, albo lokalnymi odcinkami szlaków handlowych czy dróg pielgrzymich. W Polsce najbardziej znanym przykładem takiego traktu jest krakowska Droga Królewska. Obok nich funkcjonują trasy wyznaczone wtórnie, które wprawdzie porządkują miejsca i przez to prezentują liczne miejskie historie, wątki tematyczne lub po prostu główne atrakcje, jednak nie mają struktury rzeczywistego historycznego ciągu komunikacyjnego. W naszym kraju przykładem takiej trasy jest Trakt Królewsko-Cesarski w Poznaniu. Jeszcze inną odmianą są miejskie trasy (mono)tematyczne, skonstruowane na podstawie odniesienia obiektów składających się na nie do tematu głównego, ale bez związku z faktycznymi przemieszczeniami ludzi. Konstrukcja takich tras wyodrębnia wątki różnego rodzaju (typy obiektów, elementy dziedzictwa, epoki, wydarzenia, osoby) w przestrzeni, dokonuje ich interpretacji w systematyczny sposób i porządkuje je jako propozycje zwiedzania. Do bardziej znanych w Polsce tras tego rodzaju należy wspomniana (wirtualna) propozycja „Ścieżkami Jana Pawła II” w Krakowie, występująca też pod innymi nazwami. Niektóre trasy tematyczne eksploatujące wątki historyczne zalicza się do dziedzictwa kulturowego Europy, np. eksploatująca dziedzictwo militarne (fortyfikacje) Trasa Wenzla w Luksemburgu ma status Szlaku Kulturowego Rady Europy.

Z punktu widzenia edukacji historycznej dużym atutem tras jest powiązanie ich przestrzennej struktury, umożliwiające rozwijanie poszczególnych historii lub tematów z prezentacją unikatowych (nigdzie indziej niewystępujących) materialnych elementów dziedzictwa oraz wydarzeń i postaci. To sprawia, że ich wykorzystanie jako formy organizacji zwiedzania nie tylko porządkuje je chronologicznie lub tematycznie i wzmacnia przekaz o element identyfikacji (trwałego skojarzenia wydarzeń i miejsc), lecz także przekłada się na popularyzację miejscowego i regionalnego dziedzictwa kulturowego wśród „obcych” i „swoich”. W odniesieniu bowiem do mieszkańców regionu pozostających w procesie formalnej edukacji miejskie trasy historyczne, zwiedzane przy wsparciu profesjonalnej interpretacji przewodników lub atrakcyjnych technik wizualizacji, oddziałują skutecznie nie tylko w aspekcie przyrostu wiedzy, lecz także mogą być stymulatorem regionalnej identyfikacji uczniów, na co zwracają uwagę teoretycy edukacji.

4.3. Warsztat tematyczny lub kreatywny

Zazwyczaj jest organizowany jako odrębny moduł turystycznego pobytu i tym samym jest specyficzną postacią mikroeventu. Jednocześnie – obok innych rodzajów przedsięwzięć, jak lekcja (muzealna, tematyczna), prezentacja, prelekcja – stanowi jedną ze stacjonarnych form edukacji najczęściej wykorzystywanych w turystyce kulturowej. Najważniejszą różnicą między warsztatem (workshop) a pozostałymi wymienionymi formami jest przewidziana w nim centralna rola aktywności uczestników. Nierzadko w całości wypełnia ona czas warsztatu, poza krótkim wprowadzeniem i pokazem sposobu pracy przez prowadzącego. Na kolejnych etapach ogranicza się on do obserwacji działań uczestników oraz porad i ewentualnie korekt. Włączenie warsztatu do zwiedzania nie ma na celu tylko jego urozmaicenie o kolejną formę pozasłowną. W warsztacie tematycznym najlepiej sprawdza się jedna z zasad realizacji tzw. edukacji holistycznej (zasada 3 H: head, heart and hand), wykorzystywana we współczesnej interpretacji dziedzictwa, również w jej turystycznej odmianie. Umożliwia on realizację postulatu zaangażowania zwiedzających jako „całych ludzi”, wprowadzając je w bodaj najskuteczniejszej jego postaci: jako działanie kreatywne. Dlatego warsztat jest uznawany za centralny element zwiedzania kreatywnego. Jest on jednak stosowany nie tylko w takim typie zwiedzania. Dzięki warsztatowi turyści pozyskują nową umiejętność, w wyniku czego nie tylko lepiej rozumieją konkretny aspekt dziedzictwa, lecz także doświadczają go najintensywniej, bo za pomocą własnego działania. Może to przybrać postać zarówno: 1) odtwórczą (wytwarzania według gotowych wzorców i procedur), jak np. składanie z przygotowanych części przedmiotu użytkowego, nauczenie się i wykonanie tańca, zespołowe przygotowanie potrawy, przećwiczenie i zaprezentowanie sprawności posługiwania się tradycyjnym narzędziem, wyuczenie elementów musztry wojskowej, zamykanie beczek, obsługa krosna itd., jak i 2) częściowo twórczą, jak np. złożenie przy wykorzystaniu matryc albumu zwiedzanego miasta czy zabytku, składającego się ze zdjęć, które turyści uprzednio wykonali pod kierunkiem przewodnika czy fotografa, wreszcie 3) twórczą, jak stworzenie tekstu literackiego (wiersza, opowiadania, wersji legendy) czy nawet namalowanie obrazu lub wykonanie rzeźby. Repertuar tej metody edukacyjnej jest praktycznie nieograniczony i warsztat może być włączany w praktycznie każdą formę zwiedzania.

Wykorzystanie warsztatu w turystyce skoncentrowanej na treściach historycznych może wnosić do jej propozycji istotną wartość. W sytuacji, kiedy pozostałe moduły wyprawy zakładają głównie bierne uczestnictwo turystów (m.in. spacery historyczne, selektywne zwiedzanie wystaw, prelekcje), to ich uzupełnienie np. w końcowej części o warsztat eksploatujący tematykę w formie wytwórczej wprowadza zauważalną odmianę oraz zwiększa atrakcyjność całości. Takie osobiste zaangażowanie jest szczególnie pożądane w związku z wizytami w obiektach i miejscach najbardziej popularnych (w tym będących na liście UNESCO albo Pomników Historii), podczas których tłok i szybkie tempo wynikające z ograniczonego przez gospodarzy czasu zwiedzania uniemożliwiają zastosowanie metod obejmujących aktywność. Warsztat jest też naturalną formą konfrontacji z niektórymi elementami historii codziennej, jak typowe zajęcia ludzi dawnych epok czy ginące zawody, które odegrały ważną rolę w dziejach miasta albo regionu. Wówczas zapewnia on osobiste i trwałe doświadczanie tych elementów dziedzictwa przez każdego uczestnika, nie tylko dzięki kreatywnemu zaangażowaniu, lecz także w postaci własnoręcznie wytworzonej pamiątki albo przynajmniej fotografii lub filmu, wykonanych podczas jego trwania.

Najczęstszymi miejscami, gdzie zwiedzającym jest proponowany warsztat, są skanseny (muzea budownictwa ludowego), niektóre muzea, w tym niemal wszystkie muzea narracyjne, centra interpretacji dziedzictwa i działające w ramach szlaków, ekomuzeów, tras lokalnych lub samodzielnie tradycyjne warsztaty rzemieślnicze, zwłaszcza reprezentujące zawody rzadkie (jak kaligraf) czy ginące (jak kowal), niektóre zakłady gastronomiczne z tradycyjną lub regionalną ofertą (m.in. pierogarnie, wytwórcy pierników), manufaktury przemysłowe (np. wytwarzające ceramikę). Ofertę warsztatu proponują organizatorom turystyki (w Polsce, niestety, rzadko) również pracujący samodzielnie artyści, w tym fotograficy, rzadziej witrażyści lub medalierzy. Opcję warsztatu dla grup zwiedzających oferują też coraz liczniejsze turystyczne trasy miejskie. Warsztat, doceniany zarówno przez profesjonalnych edukatorów, jak i organizatorów turystyki kulturowej, często jest z góry eliminowany z programów wycieczek ze względu na rzekomo wysokie koszty albo długi czas realizacji. Tymczasem nie musi on być ani drogi, ani długotrwały: zależy to od jego celu, miejsca i wykorzystywanych materiałów. W wypadku warsztatu dla młodszych uczniów w tej formule można nauczyć piosenki lub tańca, co da się zrealizować w krótkim czasie, wymaga tylko miejsca i sprawnego animatora. Tworzenie albumów ze zdjęć uprzednio wykonanych jest tylko finalną czynnością dłuższego przedsięwzięcia, realizowanego podczas kilkugodzinnego zwiedzania, i przy dobrym przygotowaniu materiałów oraz stanowisk nie wymaga więcej czasu niż godzina. Z kolei niektóre tradycyjne zakłady rzemieślnicze mają w stałej ofercie warsztaty dla małych grup, dla których są przygotowane wszystkie materiały, a mistrz (gospodarz) ma wprawę w ich sprawnym przeprowadzeniu i przestrzega dyscypliny czasowej. Podobnie sprawnie przebiegają warsztaty w muzeach i skansenach, realizowane przez dobrze przygotowanych pracowników działów edukacyjnych, oraz warsztaty militarne, które niemal codziennie przeprowadzają gospodarze i załogi historycznych twierdz, posiadających je w stałej ofercie turystycznej.

4.4. Pakiet lokalny

Pakiet turystyczny jest kombinacją dwóch lub więcej elementów sprzedawanych jako jeden produkt po zryczałtowanej cenie, w której koszty poszczególnych pozycji nie są wyodrębnione. Szczególną i bodaj najbardziej rozbudowaną formą pakietu jest wielodniowa wycieczka grupowa, którą omówimy odrębnie. W tym miejscu chcemy skupić się na pakietach oferowanych w jednym miejscu lub na niewielkim obszarze zarówno grupom, jak i turystom, które jako swoje atrakcje proponują walory o charakterze antropogenicznym. Taki pakiet lokalny powstaje przez grupowanie we wspólnej propozycji zwiedzania obiektów i/lub uczestnictwa w imprezach (jak eventy i mikroeventy) realizowanych w jednej miejscowości lub na niewielkim obszarze (gminie, mikroregionie). Często włącza się do niego usługi noclegu, posiłku, transportu, wspólnej rekreacji oraz inne uzupełniające turystyczną eksploatację. Efekt ekonomiczny pakietu wynika z przedłużenia pobytu turystów na danym terenie i konsumpcji większej liczby usług, w tym głównie noclegów, przynoszących gospodarzom największe korzyści. W sytuacji, kiedy turystyka kulturowa w rosnącym stopniu odbywa się indywidualnie (w prywatnych, często rodzinnych grupach lub przez pojedyncze osoby), pakiety w wielu miejscach stają się podstawową postacią oferty turystyczno-kulturowej. W wypadku turystyki tzw. krótkich wyjazdów miejskich (city break) organizatorzy pakietów najczęściej łączą usługi transferu (przejazdu lub przelotu) tam i z powrotem z noclegiem oraz kartą miejską (sama w sobie jest ona rodzajem pakietu) zastępującą bilet wstępu lub dającą zniżki na zwiedzanie zabytków, muzeów i innych atrakcji oraz zapewniającą darmowe korzystanie z transportu miejskiego. W ten sposób powstaje miejski pakiet turystyczny, niekoncentrujący się na określonej grupie walorów, który można określić jako pakiet pobytowy. Jednak pakiety są również chętnie konstruowane i proponowane turystom przez koordynatorów szlaków kulturowych i oprócz propozycji wycieczek grupowych stanowią rdzeń ich własnej oferty. Takie pakiety (obok niezbędnych usług, np. noclegu czy transportu) zawierają propozycje zwiedzania i uczestniczenia w atrakcjach tematycznych szlaku, stąd ich uściślająca nazwa: pakiety tematyczne. Szlak kulturowy o większej przestrzeni może proponować wiele pakietów lokalnych w poszczególnych miejscowościach albo pakiety łączące atrakcje i usługi w kilku miejscowościach. Także organizatorzy większych eventów kulturalnych (jak m.in. festiwale) zestawiają na czas ich odbywania i oferują uczestnikom pakiety okolicznościowe łączące udział w imprezie (bilety zgodnie z programem, wstęp na ekskluzywne spotkania) z noclegiem, transportem, opcjonalnie zwiedzaniem miasta, wycieczką po okolicy lub innymi propozycjami. Większość pakietów indywidualnych ma budowę modułową, umożliwiającą turyście wybranie wszystkich lub tylko niektórych proponowanych elementów, np. bez transportu, jeśli przyjedzie samodzielnie, albo zwiedzania tylko części atrakcji. Przy tym tzw. pakiety dynamiczne oferują mu w dowolnym momencie (nawet już w trakcie pobytu) dokupienie pozostałych modułów. Niektóre pakiety, obejmujące atrakcje tematyczne, są oferowane przez same obiekty dziedzictwa. Ich program odnosi się wówczas do dziejów i dziedzictwa obiektu, nie ograniczając się jednak do jego zwiedzania: obejmuje m.in. warsztaty historyczne, grę eksploracyjną czy imprezy towarzyskie w konwencji historycznej (jak uczta rycerska czy bal na zamku), a nawet usługi zakwaterowania i wyżywienia, o ile obiekt dysponuje własną bazą noclegową lub gastronomiczną. W innych przypadkach organizatorami pakietów są zakłady noclegowe (hotele, hostele, schroniska, gospodarstwa agroturystyczne itd.). To zazwyczaj skutkuje obecnością w nich elementów sztywnych (np. nie można kupić pakietu bez noclegu) oraz tendencją do sprzedawania w pierwszej kolejności własnych usług, podczas gdy rzeczywiste walory są do nich dołączane w celu zwiększenia ich atrakcyjności dla turystów. Także propozycje z grupy pakietów hotelowych mogą być przydatne jako sposób na organizację pobytu w ciekawym miejscu. Przykładowo: hotel położony w niewielkiej miejscowości z jednym ważnym obiektem dziedzictwa (np. zamek w Malborku czy skansen w Sanoku) prawie zawsze będzie uwzględniał w swoim pakiecie jego zwiedzanie (i zapewniał ewentualny bilet oraz usługę przewodnika), udział w odbywającym się wieczorem tematycznym mikroevencie (np. historyczny typu „światło i dźwięk”, koncert folklorystyczny), a nawet sam kreował dodatkowe moduły pobytu (ognisko z pokazem historycznym, miejską czy terenową grę tematyczną, questing itd.), ponieważ jego oferent będzie dążył do dłuższego zatrzymania turystów w tym miejscu, a tym samym zwiększenia liczby własnych usług, które oni skonsumują.

SCHEMAT 4. Partnerzy lokalnego pakietu turystycznego

Źródło: oprac. własne na podstawie O. Artyshuk, Indywidualne pakiety turystyczne w turystyce kulturowej, „Turystyka Kulturowa” 2010, nr 9.