Historia Żydów w starożytności - ebook

WPROWADZENIE (ŁUKASZ NIESIOŁOWSKI-SPANÒ, KRYSTYNA STEBNICKA)

WPROWADZENIE

Czytelnikowi należą się najpierw wyjaśnienia dotyczące tytułu i zakresu książki. Po pierwsze, tytuł wskazujący ogólnie na Żydów w starożytności może być mylący. Oczywiste jest, że w pracy znajdują się informacje o dziejach Izraela i Judy oraz o mieszkańcach tych królestw. Wykład nasz zaczynamy jednak od czasów na długo przed pierwszymi wzmiankami o Żydach, zajmując się początkowo Kananejczykami, potem Izraelitami i Judejczykami, a dopiero później, w kolejnej epoce, Żydami. Następnie przedstawiamy informacje o Żydach mieszkających w różnych miejscach świata starożytnego. W dwóch częściach, które składają się na tę książkę, Czytelnik odnajdzie opis odmiennych realiów, rekonstruowanych na podstawie innych źródeł i – co za tym idzie – za pomocą nieco innej metodologii.

Świadomie posługujemy się terminem „Palestyna” na określenie regionu położonego między Morzem Martwym i Doliną Jordanu a wybrzeżem Morza Śródziemnego jako wygodnym pojęciem geograficznym (właśnie w geograficznym znaczeniu używał terminu _Palaistine_/_Palaistine Syria_/_Syria he_ _Palaistine_ Herodot, patrz np. I 105, II 104, VII 89, III 91, IV 39). Uznaliśmy, że „Palestyna” nie niesie w sobie takiego ładunku ideologicznego i lepiej niż „Kanaan”, „Izrael”, „Izrael i Juda”, czy tym bardziej „Ziemia Obiecana”, oddaje nasze intencje oznaczenia jedynie obszaru.

Niejednego Czytelnika zaskoczy wytyczenie ram chronologicznych pracy. Sądzimy, że właśnie działania Thotmesa III i Mahometa – dwóch wymienionych w tytule postaci – wyznaczają zamknięty okres w dziejach regionu i jego mieszkańców. Thotmes III był jednym z najwybitniejszych, jeśli wręcz nie najwybitniejszym faraonem XVIII dynastii. Panował w latach 1479–1425 p.n.e. i w ciągu swych rządów aż 17 razy wyprawiał się zbrojnie na obszary Bliskiego Wschodu, dzięki czemu Egipt na trwałe narzucił Lewantowi swe zwierzchnictwo. Panowanie to miało przynieść obszarom Palestyny decydujące zmiany, wyznaczające na wiele wieków kulturowe związki z Egiptem. W takim świecie powstała kultura, z której wyłoni się znany z Biblii Izrael. Z kolei Mahomet, arabski reformator religijny, symbolizuje początek powstania państwa, które w VII w. n.e. położyło kres dominacji rzymskiej, a zatem chrześcijańskiemu panowaniu nad Lewantem. Ekspansja arabska stała się punktem zwrotnym w dziejach świata.

Poza naturalną potrzebą określenia cezury chronologicznej książki ważne były też dla nas programowe przesłanki połączenia historii Żydów klamrą wyznaczoną przez dwóch – można by rzec – bohaterów historii powszechnej. W przeciwieństwie do publikacji opowiadających dzieje od Abrahama (lub Mojżesza) do Jezusa (lub Bar Kochby) naszą ambicją było, w ramach możliwości, przedstawienie historii Żydów na tle otaczającego ich świata. Thotmes III i Mahomet mają niejako symbolizować naszą metodologię, która nakazuje ujmować dzieje Żydów w kontekście zewnętrznym, a nie wyłącznie w świetle narracji żydowskich.

Książka składa się z dwóch części. Pierwsza obejmuje okres od XV w. p.n.e. do pojawienia się Rzymian w Palestynie za Pompejusza Wielkiego (lata sześćdziesiąte I w. p.n.e.). Druga kontynuuje wykład i przedstawia dzieje Żydów aż do VII w. n.e. W pracy posługujemy się innymi niż zazwyczaj podziałami wewnętrznymi. Kontynuując tytułowe odwołania do ważnych postaci historycznych, odeszliśmy od tradycyjnego podziału na epoki historyczne. Choć Czytelnik znajdzie podział na późną fazę epoki brązu, epokę żelaza czy epoki perską, hellenistyczną, rzymską i bizantyńską, granice rozdziałów są wyznaczone przez inne cezury. Uznaliśmy, że część tradycyjnych cezur nie ma istotnego znaczenia w życiu opisywanych przez nas wspólnot, a podział zgodny z takimi kryteriami jedynie utrudniałby odbiór przedstawionej treści. W części pierwszej więc historię Palestyny oraz jej mieszkańców opisują rozdziały: od Thotmesa do Szeszonqa (1), od Szeszonqa do Nabuchodonozora (2), od Nabuchodonozora do Artakserksesa I (3) i od Artakserksesa I do Pompejusza (4). Dzieląc materiał ze względu na panowanie i działania obcych przywódców, chcemy pokazać, jak historia Palestyny i jej mieszkańców była uzależniona od czynników zewnętrznych i w jak wielkim stopniu stanowiła część szerszej historii. Choć nie zdołamy opowiedzieć o wszystkich związkach Żydów z innymi ludami regionu, mamy nadzieję, że Czytelnik zachowa te powiązania w pamięci.

W drugiej części zastosowaliśmy podział bliższy tradycyjnemu ujęciu: na rozdziały wyznaczone nie tylko wielkimi wydarzeniami historii powszechnej, lecz także wewnętrznymi zmianami wspólnot żydowskich.

Zarówno w części pierwszej, jak i drugiej w poszczególnych rozdziałach niektóre treści zostały ujęte w ramkach. Są to przede wszystkim teksty źródłowe bądź rozszerzenie pewnych problemów poruszanych w tekście głównym.

Wszystkie daty w części pierwszej – z wyjątkiem tych oznaczonych skrótem n.e. – odnoszą się do wieków przed naszą erą. Z kolei daty w części drugiej, o ile nie zaznaczono inaczej, odnoszą się do wieków naszej ery.

Fragmenty Biblii przytaczamy z Biblii Warszawskiej, wyjątek stanowią 1 i 2 Księga Machabejska, które cytujemy z Biblii Tysiąclecia.

Choć odpowiedzialność za przedstawione w książce treści spada w całości na autorów, nie możemy ukrywać, że praca nasza na kolejnych etapach wiele zawdzięcza pomocy licznych specjalistów, którzy zgodzili się konsultować pomysły i wstępne wersje tekstu. Podziękowania nasze kierujemy zwłaszcza pod adresem Pawła Janiszewskiego, Filipa Taterki, Marka Węcowskiego i Adama Ziółkowskiego.

UWAGI DO PIERWSZEJ CZĘŚCI

W pracy historyka podstawowych danych zawsze dostarczają teksty pisane. Prezentowana tu rekonstrukcja dziejów mieszkańców Kanaanu, królestwa Izraela i Judy oraz historii Żydów zarówno w Palestynie, jak i poza nią wymagała jednak sięgania po wiele różnych typów źródeł. Sporo danych dostarczyły archeologia i zabytki kultury materialnej, które pozwalają np. na odtwarzanie zasięgu i typu osadnictwa. Często też w wykładzie odwołujemy się do źródeł literackich powstałych poza Palestyną i dotyczących Żydów niekiedy jedynie pośrednio. Zależało nam na umiejscowieniu historii Żydów w szerszym kontekście historycznym, by Czytelnik mógł się zorientować w realiach funkcjonowania starożytnych wspólnot żydowskich bez konieczności ustawicznego sięgania do podręczników historii innych regionów.

Banalne jest stwierdzenie, że dla historii Żydów wczesnego okresu podstawowym źródłem jest Biblia. Tu jednak musimy wyjaśnić, jak traktujemy ten tekst. W wielu podręcznikowych opracowaniach historii starożytnego Izraela punkt wyjścia stanowi tekst Biblii tworzący chronologiczny schemat wykładu. Bywa w takich wypadkach, że rekonstrukcja historyczna staje się trawestacją opowieści biblijnych. Ponieważ teksty te mają różną wartość jako źródło historyczne, a co najważniejsze, powstawały w celach teologicznych, a nie historycznych, nie można ich bezkrytycznie traktować jako w pełni wiarygodnego przekazu o przeszłości. W Biblii znajduje się ogromna liczba bezcennych danych historycznych, ale ich wykorzystanie przez historyka musi poprzedzać każdorazowa krytyka oraz ocena wartości konkretnego przekazu źródłowego. Czytelnik zatem znajdzie w pracy odniesienia do Biblii, które można podzielić na dwa typy. Po pierwsze, w wykład zostały wplecione informacje o tekstach biblijnych (a także literaturze okołobiblijnej i innych religijnych tekstach judaizmu) ze wskazaniem czasu ich powstania, wiele bowiem o konkretnej epoce można się dowiedzieć z powstającej wówczas literatury. Po drugie, w narracji pojawiają się takie teksty biblijne, które powstały znacznie później niż omawiana epoka, lecz dobrze ilustrują jakieś wcześniejsze zjawisko. Późne pochodzenie danego tekstu nie dyskwalifikuje go przecież jako cennego źródła informacji. Passusy w pierwszej części książki oparte jedynie na tekście biblijnym wyodrębniono graficznie, by Czytelnik z łatwością mógł odróżnić te wywody od narracji stanowiącej główny wykład historyczny.

Dla większej przejrzystości przyjętego przez nas datowania tekstów, w tym zwłaszcza ksiąg biblijnych, na końcu książki znajduje się zestawienie poszczególnych ksiąg wraz z podaniem prawdopodobnego czasu ich powstania.

Inaczej niż dzieje się to w wielu tradycyjnych opracowaniach, staraliśmy się, by narracja i struktura książki – w jej części pokrywającej się z tzw. biblijnym Izraelem – nie wynikała z opowieści biblijnej. Priorytet daliśmy tu rekonstrukcji historycznej będącej wynikiem oceny wielu różnych źródeł. Metoda ta – mamy nadzieję – pozwoliła na odejście od pisania historii jedynie jako omówienia dziejów biblijnego Izraela.

Biblia jako tekst religijny, służący wspólnotom religijnym, była uznawana przez członków tych wspólnot za przekaz w całości prawdziwy. O autorytecie tekstu natchnionego decydować miała boska inspiracja. Teksty biblijne można jednak czytać nie tylko jako teksty religijne, których sakralność wynika z uznania ich boskiego pochodzenia oraz pradawnej proweniencji (dla której często brak solidnych podstaw). Zostały one spisane w określonym celu w pewnym momencie dziejowym, a potem były dalej redagowane i kopiowane, by w pewnym okresie zyskać status świętej księgi. Historyk więc zaczynać musi lekturę Biblii, tak jak innych źródeł historycznych, od krytyki tekstu, by określić czas i okoliczności jego powstania, a zatem przydatność informacji źródłowych dla rekonstrukcji historycznej.

W nowożytnych badaniach od dawna trwa proces oddzielania w Biblii treści historycznie wiarygodnych od tych, które nie powinny służyć za podstawę pracy historyka (szerzej piszemy o tym w ramce, s. 13–15). Może się zatem wydawać, że analiza biblijnego przekazu powinna polegać na wyznaczaniu granic między typami tekstów i wyławianiu ziaren prawdy z morza literackiej fikcji, by oddzielić „mitologię” od rzeczywistości historycznej. Oczywiście historyk musi rozpocząć to przedsięwzięcie od określenia wartości swoich źródeł, a zatem odróżnienia mitów, legend i bajek, ale i teologicznie uwarunkowanych utopii lub prorockich natchnionych wizji od ziarna prawdy historycznej. Nie jest to jednak praca na jednorodnej narracji biblijnej, opartej na chronologicznym i przyczynowo-skutkowym porządku. Wiele wątków biblijnych trzeba zaliczyć do fantastycznej, teologicznej lub mitycznej literatury i nie należy ich traktować jako wiarygodnych źródeł historycznych. Nie powinno się jednak odmawiać im historycznego znaczenia, wyrażają bowiem poglądy, ideały i wyobrażenia swojej epoki. Na przykład można wątpić w historyczność zbrojnego zdobycia Kanaanu przez Izraelitów, które znamy z Księgi Jozuego, ale bardzo ciekawe pozostaje pytanie, kto, kiedy i w jakim celu napisał taki tekst.

Czytelnikowi należy się w tym miejscu jasna deklaracja autorów co do metody wykorzystywania tekstów biblijnych. Za wiarygodne można przyjąć na pewno takie informacje biblijne, które mają potwierdzenie w niezależnej tradycji pozabiblijnej. Im najłatwiej zaufać. Niekontrowersyjne jest również uznanie wartości tekstów potwierdzających realia rekonstruowane na podstawie danych archeologicznych. Trudniej jednak uznać wartość historyczną opowieści, dla których brak wsparcia w materiale pozabiblijnym. Przyznać się tu musimy do arbitralności ocen. Niektórym tekstom przypisaliśmy większą wagę i wykorzystaliśmy je jako argumenty w naszym wykładzie, inne zostały pominięte lub otwarcie odmówiliśmy im wartości historycznej. Trudno tu wskazać wyraziste kryteria. Licząc na wyrozumiałość, bierzemy na siebie odpowiedzialność za selekcję i ocenę źródeł, zarówno tych, które zostały przez nas wykorzystane jako wiarygodne, jak i tych, których wartość historyczną całkowicie zakwestionowaliśmy.

Topograficzne nazwy własne zachowaliśmy w brzmieniu możliwie zbliżonym do polskiego uzusu językowego. Imiona własne na ogół również są zapisywane w wersji spolszczonej (np. Sargon, Achazjasz), którym – gdy wymaga tego chęć pokazania znaczenia imienia – towarzyszy transkrypcja (np. _Achazjahu_).

STARY TESTAMENT JAKO ŹRÓDŁO HISTORYCZNE ZMIANY PARADYGMATU BADAWCZEGO

Przez wiele wieków uważano, że Biblia, a w niej również Stary Testament, w wiarygodny sposób opowiada o przeszłości. Mimo takiego dominującego poglądu, wyprowadzanego z religijnego przekonania o natchnionym statusie tekstu Biblii, pojawiały się krytyczne głosy kwestionujące historyczność niektórych epizodów biblijnych. Najlepiej chyba znanym przykładem jest Księga Daniela i hipoteza znana już w czasach starożytnych, że nie opisuje ona rzeczywistości VI w. i dworu Nabuchodonozora II w Babilonie, lecz pod pozorami realiów babilońskich przedstawia Antiocha IV Epifanesa i jego epokę.

W naukowym podejściu do historycznej wartości Starego Testamentu istotna okazała się 2 połowa XIX w., kiedy nastąpiło zderzenie wiedzy geologicznej i teorii ewolucji z opisem stworzenia świata w Księdze Rodzaju. Od tego czasu badacze zajmujący się Biblią (ale i wiele wspólnot religijnych) usiłowali pogodzić narrację biblijną z wiedzą naukową. Sukcesywnie zaczęto przesuwać umowną granicę oddzielającą bajeczne, a zatem nieprawdziwe narracje od tych, które w sposób wiarygodny opowiadają o przeszłości Izraela.

Do lat siedemdziesiątych XX w. granicę tę wytyczano w rozdziale 11 Księgi Rodzaju, uznając jej początkowe fragmenty za opowieści bajeczne (stworzenie świata, potop, wieża Babel itd.). „Historyczna” narracja o Izraelu, rozpoczynająca się od powołania Abrama, miała mieć status tekstu wiarygodnie odwzorowującego wydarzenia historyczne. W latach siedemdziesiątych, wraz z przełomowymi pracami Thomasa L. Thompsona i Johna Van Setersa, badacze przyznali, że opisy tzw. epoki patriarchów nie odnoszą się do żadnej historycznej rzeczywistości, ale są kreacją literacką, mieszającą realia czasów autorów z minionymi (Księga Rodzaju). W efekcie podważono również historyczność samych patriarchów. W kolejnych dwóch dekadach (w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych) pojawiły się badania kwestionujące historyczność opowieści o wyjściu Izraelitów z Egiptu oraz wielkim podboju Kanaanu pod wodzą Jozuego (Księgi Wyjścia i Jozuego). Wiązało się to z odkryciami archeologicznymi, a raczej brakiem danych archeologicznych potwierdzających narrację Biblii. W początkach wieku XXI doszło do syntezy badań ustalających historyczną wartość Starego Testamentu: z jednej strony coraz lepiej znana archeologia Palestyny pozwoliła skonfrontować wiedzę pochodzącą z wykopalisk z danymi biblijnymi, z drugiej strony coraz bardziej zaawansowane studia nad tekstem biblijnym umożliwiły wypracowanie nowych ustaleń.

Badania archeologiczne i historyczne doprowadziły do podważenia historyczności wielu narracji biblijnych, choć należy dodać, że nie wszystkie te ustalenia są powszechnie akceptowane przez badaczy. Punktem zwrotnym okazały się argumenty za tym, że choć Biblia opowiada o przeszłości, nie jest jednak historiografią. Celem Biblii nie jest rekonstrukcja przeszłości, a zatem wierne odtworzenie minionych wydarzeń, lecz stworzenie obrazu teologicznego. Do jego budowy wykorzystano opowieści umieszczone w mitycznej lub rzeczywistej przeszłości Izraela, które nie muszą być, lub wręcz nie są, opisem prawdziwych zdarzeń. Ten metodologiczny przełom pozwolił badaczom łatwiej zaakceptować fakt, że archeologia nie potwierdza bardzo wielu wątków biblijnych, np.: obecności Izraela w Egipcie w „czasach Mojżesza”, wędrówki przez pustynię, zdobycia Kanaanu przez Izraelitów pod wodzą Jozuego czy istnienia wielkiego królestwa Dawida i Salomona.

Jeśli idzie o badania nad tekstem Biblii Hebrajskiej, to odeszła już w przeszłość teza o czterech tekstach lub czterech redakcjach Pięcioksięgu. Hipoteza ta – stworzona jeszcze w końcu XIX w. – zakładała, że Pięcioksiąg powstawał przez łączenie odrębnych tekstów lub sukcesywne redagowanie tekstów wcześniejszych; dla tych procesów szukano dat bezwzględnych (np. w czasach Salomona). Obecnie większość biblistów nie posuwa się dalej niż do stwierdzenia, że w Pięcioksięgu istnieją odmienności językowe i stylistyczne, które mogą być wynikiem kolejnych redakcji, na ogół też nie podaje się ich dat.

Bardziej kontrowersyjna jest kwestia datowania samego języka Biblii Hebrajskiej. Część badaczy twierdzi, że Biblia napisana jest językiem sztucznym, mieszaniną stylów i odmian, dla której nie ma żadnego językowego korpusu mogącego służyć za porównanie. Ograniczają się zatem do stwierdzenia, że narzędzia językoznawcze – choć pokazują różnice poszczególnych passusów biblijnych – nie są jednak w stanie określić dat ich powstania ani nawet starszeństwa. Inni badacze twierdzą z kolei, że istnieje możliwość zarówno wskazania w korpusie biblijnym odmian języka, jak i określenia dat powstania poszczególnych partii tekstu lub przynajmniej stwierdzenia – nadal wyłącznie na podstawie danych językoznawczych – które teksty są wcześniejsze, a które młodsze.

UWAGI DO DRUGIEJ CZĘŚCI

Druga część książki jest poświęcona dziejom Żydów od I w. p.n.e. do VII w. n.e., mieszkającym zarówno w Palestynie, jak i w diasporze we wschodniej oraz zachodniej części państwa rzymskiego. Składa się z ośmiu rozdziałów ułożonych w porządku chronologicznym. Przyjęta w nich periodyzacja wydaje się oczywista: pokazuje upadek niepodległego państwa Hasmoneuszy i początek zależności terenów Palestyny od Rzymu, panowanie Heroda, rzymską prowincję, bunty przeciwko Rzymianom, dzieje Żydów w II–III w. i później, w dobie chrystianizacji państwa aż do przyjścia Arabów, czyli do końca władzy rzymskiej w Palestynie. Jak już zaznaczyliśmy, książka nie stanowi wykładu ani żydowskiej religii, ani literatury, dlatego gdy piszemy o środowisku rabinów, bardziej interesuje nas ich rola społeczna oraz znaczenie dla współczesnych im Żydów niż konkretne regulacje religijne postulowane w literaturze rabinicznej. Baza źródłowa dla poszczególnych przedziałów czasowych jest zupełnie inna i staraliśmy się konsekwentnie informować Czytelnika, na podstawie jakiego typu źródła prowadzony jest wykład.

W centrum uwagi znajduje się świat żydowski, ale Żydzi byli jedynie cząstką Imperium Rzymskiego, a w okresie późnoantycznym nawet na terenie Palestyny nie stanowili przeważającej grupy ludności. Czasami stawało się konieczne pokazanie szerszego tła, odbiegamy wtedy od głównego przedmiotu wykładu. Podobnie jak w pierwszej części do poszczególnych rozdziałów dodaliśmy teksty ujęte w ramki. Są to przede wszystkim teksty źródłowe, skrótowe wskazanie pewnych problemów nieporuszanych w tekście głównym, bądź rozszerzenie tych, o których wcześniej była mowa. Zamieszczona bibliografia jest bardzo selektywna i obejmuje pozycje najważniejsze i jak najbardziej ogólnej natury.

Greckie i łacińskie imiona oraz nazwy geograficzne staraliśmy się zachować w wersji jak najbliższej oryginałowi. Nie jest to jednak zasada przestrzegana konsekwentnie, pewne bowiem nazwy własne – głęboko zakorzenione w języku polskim – pozostawiono w wersji spolonizowanej, stąd Józef Flawiusz, Euzebiusz, Cezarea Nadmorska czy spolszczone imiona rzymskich cesarzy. Posługujemy się jednak grecką nazwą miasta Tiberias (zamiast Tyberiada), by łatwo było rozpoznać imię cesarza, a nadaną w II w. galilejskiemu miastu Sefforis nazwę Diokaisareia zapisujemy również w wersji greckiej (a nie zlatynizowanej – Diocaesarea), chociaż zawiera tę samą cesarską cząstkę, którą widać w nazwie nadmorskiego miasta. Onomastyka semicka została natomiast podana w spolonizowanej formie fonetycznej.