Indyjsko-pakistański konflikt o Kaszmir - ebook

Wstęp

Indyjsko-pakistański konflikt o Kaszmir od kilkudziesięciu lat uchodzi za istotny punkt zapalny na mapie świata. Jest on poważnym zagrożeniem dla ładu międzynarodowego, gdyż jego eskalacja może doprowadzić do destabilizacji o szerokim, ponadregionalnym zasięgu. Analiza przebiegu konfliktu pozwala dostrzec szczególną dynamikę i łatwość, z jaką przechodził on kolejne fazy eskalacji, doprowadzając do kilku poważnych starć zbrojnych, oraz fazy deeskalacji, w wyniku których strony decydowały się zasiąść przy stole negocjacyjnym. Niejednokrotnie tłem rozgrywających się wydarzeń okazywał się istniejący w danym momencie ład światowy oraz związana z nim polityka mocarstw i reakcje społeczności międzynarodowej.

Szczególne znaczenie w konflikcie należy przypisać czynnikom religijnemu i etnicznemu, które doprowadziły do podziału subkontynentu indyjskiego i stały się motorem napędzającym regionalną rywalizację. Posiadanie przez zwaśnione państwa broni jądrowej czyni ze sporu istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa regionalnego, a nawet globalnego; warto również podkreślić, że obecnie Azja Południowa jest jedynym obszarem na świecie, gdzie dwa dysponujące bronią nuklearną sąsiednie państwa pozostają w trwałym konflikcie.

Wydarzenia na subkontynencie indyjskim odgrywają ważną rolę w kształtowaniu światowego pokoju i bezpieczeństwa, zatem fakt, że konflikt kaszmirski, mimo obecnej fazy dialogu i wyciszenia, pozostaje nierozwiązany, sprawia, iż powinien on być istotnym elementem analizy współczesnych konfliktów międzynarodowych. Mimo to na polskim rynku wydawniczym brakuje pozycji, która w szczegółowy sposób charakteryzowałaby genezę i przebieg konfliktu, prezentowała kaszmirską specyfikę oraz stanowiska Indii, Pakistanu, a także mieszkających po obu stronach granicy Kaszmirczyków odnośnie do rozwiązania konfliktu. Celem niniejszej publikacji jest wypełnienie tej luki.

Książka składa się z sześciu rozdziałów będących chronologiczną analizą konfliktu: począwszy od jego genezy, a zakończywszy na wznowieniu rozmów indyjsko-pakistańskich w lutym 2010 r. Podział na rozdziały został dokonany przez wyodrębnienie istotnych wydarzeń, które odgrywały kluczową rolę w kształtowaniu sytuacji geopolitycznej w regionie. Zakończenie książki prezentuje zaś splot okoliczności sprzyjających łagodzeniu skutków agresji. Istotną uwagę poświęcono czynnikom, które kształtowały przebieg konfliktu w ciągu ostatnich dwóch dekad: antyindyjskiej rewolcie w Dżammu i Kaszmirze, potencjalnemu zagrożeniu, jakim jest nuklearny potencjał zwaśnionych państw, a także nowemu obliczu terroryzmu w XXI w. Celem dwóch ostatnich rozdziałów jest także przybliżenie czytelnikowi obecnej sytuacji wewnętrznej w indyjskiej i pakistańskiej części Kaszmiru, omówienie działalności kaszmirskich organizacji politycznych oraz grup bojowych, a także przegląd indyjsko-pakistańsko-kaszmirskich stanowisk dotyczących konfliktu. Charakterystyka ta bazuje m.in. na programach najważniejszych indyjskich i pakistańskich partii politycznych.

Książkę uzupełnia kalendarium wydarzeń, leksykon postaci, słownik pojęć, a także zbiór przetłumaczonych przez autorkę najważniejszych dokumentów związanych z przebiegiem konfliktu. Są to między innymi teksty indyjsko-pakistańskich porozumień, rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ i UNCIP oraz korespondencja dyplomatyczna.

Polskojęzyczne źródła dotyczące konfliktu o Kaszmir są raczej skromne i ograniczają się do nielicznych artykułów w niektórych dziennikach (głównie w „Gazecie Wyborczej”) i tygodnikach („Forum”, „Polityka”). Z monografii poświęconych relacjom indyjsko-pakistańskim warto przywołać książkę Barbary Wizimirskiej Indie-Pakistan-Bangladesz: między wojną a pokojem. Wydana w 1981 r. jest dobrym źródłem wiedzy o przyczynach konfliktu i jego przebiegu do lat 70. Niezwykle interesującą pozycją dotyczącą mocarstwowej roli Indii w XXI w., w której poruszona została także tematyka Kaszmiru, jest wydana w 2008 r. książka Jakuba Zajączkowskiego Indie w stosunkach międzynarodowych.

Literatura anglojęzyczna oraz niemieckojęzyczna oferuje duży wybór monografii będących źródłem wiedzy o istocie i przebiegu konfliktu kaszmirskiego, a także perspektyw i możliwości jego rozwiązania. Szczególnie godne uwagi są prace: The Kashmir Problem. A Historical Survey Alastaira Lamba (1966), Der Kaschmirkonflikt und das Recht der Völker auf Selbstbestimmung Patricka Höniga (2000), Kashmir in Conflict. India, Pakistan and the Unending War Victorii Schofield (2003), Kashmir in the Shadow of War. Regional Rivalries in a Nuclear Age Roberta Wirsinga (2003) oraz India, Pakistan and the Bomb: Debating Nuclear Stability in South Asia (2010), której autorami są Sumit Ganguly i Paul Kapur.

Nieocenionym źródłem informacji przy pisaniu tej rozprawy okazał się Internet, przy czym należy zaznaczyć, że wszystkie strony internetowe przywoływane w niniejszej książce były dostępne podczas jej pisania (do końca marca 2010 r.). Cennym źródłem szczegółowych informacji o grupach bojowych w Kaszmirze jest m.in. portal dotyczący terroryzmu w Azji Południowej – South Asia Terrorist Portal (SATP). Bieżące wydarzenia można dokładnie śledzić, czytając wydania on-line indyjskich, pakistańskich czy kaszmirskich dzienników (np. „Hindustan Times”, „Dawn”, „Kashmir Times” czy „India Today”). Taki przegląd umożliwia jednocześnie zdobycie dokładnych informacji dotyczących stanowiska każdej ze stron wobec obecnej sytuacji. Interesujące jest zwłaszcza poznanie sytuacji mieszkańców Kaszmiru oraz ich stosunku do Indii, Pakistanu i rozgrywającego się między nimi konfliktu.

Książka ta nie powstałaby, gdyby nie bezcenne merytoryczne uwagi osób, do których pragnę skierować słowa podziękowania. Za wskazówki, rady i wsparcie jestem szczególnie wdzięczna prof. dr hab. Wojciechowi Kosteckiemu z Katedry Stosunków Międzynarodowych Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Serdecznie dziękuję także prof. dr hab. Wawrzyńcowi Konarskiemu z Katedry Nauk Politycznych Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej oraz prof. dr hab. Mieczysławowi Stolarczykowi z Zakładu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Śląskiego.1 Podłoże historyczne konflktu o Kaszmir

1.1. Stosunki indyjsko-muzułmańskie na przełomie XIX i XX wieku

W stosunkach pomiędzy Pakistanem a Indiami jest wiele spornych kwestii, spośród których na szczególną uwagę zasługuje sprawa przynależności obszaru Dżammu i Kaszmiru. Dwustronne kontakty między tymi państwami częstokroć były zdominowane przez spór o Kaszmir, co miało ogromny wpływ na rozwiązywanie innych problemów, a także uniemożliwiało normalizację stosunków. Trwający już kilkadziesiąt lat spór wydaje się kluczem do zrozumienia specyfiki stosunków indyjsko-pakistańskich. Konflikt rozpoczął się w 1947 r. wraz z powstaniem niepodległych Indii i Pakistanu. Od tej pory przechodził różne fazy, trzy razy doprowadzając do otwartych starć wojennych między zwaśnionymi państwami. Należy podkreślić, że sprawa Kaszmiru miała duży wpływ na kształtowanie zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej młodych państw. Aby jednak w pełni zrozumieć trudną sytuację, która wytworzyła się w drugiej połowie lat 40. na subkontynencie indyjskim, należy poszukać jej genezy w znacznie wcześniejszym okresie.

Problem stosunków hindusko-muzułmańskich narodził się wraz z przenikaniem islamu do Indii. Proces ten został zainicjowany w VIII w. i od początku nie miał raczej pokojowego charakteru. Islam przynosili muzułmańscy przywódcy perskiego, afgańskiego oraz mongolskiego pochodzenia, którzy najeżdżali Indie od północy. Stopniowo opanowywali oni północne części Indii, prowadząc działalność misjonarską i niejednokrotnie dyskryminując ludność hinduską.

Najpotężniejszym państwem, w którym grupa rządząca rekrutowała się spośród muzułmanów w okresie przedbrytyjskim, było niewątpliwie założone w 1526 r. państwo Wielkich Mogołów, zwanych tak ze względu na turecko-mongolskie pochodzenie. Obejmowało ono teren północnych i południowych Indii i na dwieście lat zjednoczyło większość ziem subkontynentu. Muzułmański podbój jest ważnym elementem historii tego obszaru. Już w 1528 r. założyciel dynastii Wielkich Mogołów, Babur, kazał zbudować meczet w miejscowości Ajodhja. Współcześni hindusi twierdzą, że w tym miejscu wcześniej stała świątynia Ram Dźanambhumi, uważana za miejsce narodzin króla Ramy i według nich postawienie tam meczetu było wyrazem braku szacunku dla hinduskich świętych miejsc. Warto nadmienić, że świątynia ta jest dzisiaj symbolem fundamentalizmu hinduskiego, którego zwolennicy przenoszą ten konflikt na całą historię stosunków indyjsko-muzułmańskich. Bassam Tibi podkreśla, że sama nazwa stała się słowem kluczem w walce fundamentalistów hinduskich przeciw islamowi. Należy jednak podkreślić, że w tym okresie sytuacja hindusów częściowo się poprawiła, a konflikty o podłożu religijnym zaczęły zanikać. Działo się tak zwłaszcza podczas panowania w latach 1556–1605 władcy Akbara, który daleki był od ortodoksyjnego islamu przodków, co więcej: „przyjmował na dworze kapłanów hinduskich, buddyjskich, a nawet księży katolickich, prowadząc z nimi uczone dysputy o sensie życia (...)”. Trzeba jednak zaznaczyć, że kraj poddany był ciągłemu, powolnemu procesowi islamizacji.

Formalnie państwo mogolskie przetrwało aż do 1857 r. Okres ten jest niewątpliwie bardzo istotny, jeśli chodzi o narastanie późniejszych antagonizmów muzułmańsko-hinduskich, które z kolei stały się przyczyną do dziś nieuregulowanego sporu o Kaszmir. Właśnie w czasie omawianych podbojów następowało rozszerzanie i utwierdzanie się islamu w północnych i centralnych Indiach. Kilkuwiekowe panowanie muzułmańskie w północnych Indiach doprowadziło do powstania trwałych różnic i sprzeczności między grupami muzułmanów a arystokracją hinduską, opartych przede wszystkim na odmienności religijnej. Panująca religia stawiała muzułmanów w sytuacji uprzywilejowanej, dla nich bowiem zarezerwowane były wyższe funkcje.

W 1858 r. nastąpiła istotna zmiana w życiu politycznym Indii: rząd brytyjski przejął władzę z rąk Kompanii Wschodnioindyjskiej. Brytyjczycy byli obecni na subkontynencie od dawna: już na początku XVII w. zaczęli zakładać w Indiach pierwsze faktorie. W połowie XIX w. kraj został podporządkowany panowaniu kolonialnemu Wielkiej Brytanii. Miało to duży wpływ na wewnętrzną sytuację w Indiach, a tym samym na stosunki hindusko-muzułmańskie. Dużą rolę odegrało tu również narodzenie się nacjonalizmu hinduskiego w pierwszej połowie XIX w. Jego propagatorami byli przedstawiciele grup pozamuzułmańskich i coraz liczniejsza hinduska inteligencja. Grupy te, biegle opanowawszy język angielski, dostarczały kadr do wolnych zawodów i aparatu urzędniczego dla brytyjskiej administracji. Innymi słowy, to, co tracili muzułmanie, stopniowo zyskiwali hindusi.

Sytuacja zatem istotnie się zmieniła, choć jeszcze wówczas stosunki między obiema grupami nie były nacechowane agresją. Działo się tak m.in. dlatego, że przed XIX w. muzułmanie nie odczuwali konieczności tworzenia odrębnej organizacji, wierząc, iż potęga polityczna islamu wystarczająco chroni kwestię ich odrębności. Można zatem stwierdzić, że w owym czasie hindusi i muzułmanie pokojowo współistnieli ze sobą, wyznając różne religie. Co więcej, oddziały muzułmańskie niejednokrotnie sprzymierzały się z hinduskimi w walce z najeźdźcami.

W połowie XIX w. sprawy przybrały jednak katastrofalny obrót dla muzułmanów. Stopniowo pozbawiani byli władzy i autorytetu w kraju. Niejednokrotnie gorzej wykształceni i w cięższej sytuacji materialnej, byli w coraz większej izolacji. Dopiero jednak w drugiej połowie stulecia niektórzy z nich zaczęli publicznie wskazywać na niebezpieczeństwo, jakie niesie ze sobą pogłębiająca się izolacja, tym bardziej że jednocześnie rozkwitało hinduskie odrodzenie. Na tym tle narodziły się tendencje do walki o zapewnienie muzułmanom pewnych przywilejów. Pierwszą oznaką wzrostu politycznej aktywności indyjskich muzułmanów było utworzenie przez nich (za zgodą brytyjską) w 1875 r. wyższej uczelni – Muhammedan Anglo-Oriental College w Aligarh. Główną misją tej szkoły była pielęgnacja oraz rozwój kultury i wartości muzułmańskich. Jej działalność w znacznym stopniu przyczyniła się do utrzymania odrębności muzułmańskiej grupy religijnej w Indiach. Prowadziło to do separatyzmu, a także wzmagało skłonność do szukania oparcia u kolonialnych władz brytyjskich. Te z kolei uważały wówczas muzułmanów za wrogów swych rządów, podejrzewając ich o próby wskrzeszenia dawnej świetności Wielkich Mogołów. Potwierdzeniem takiej postawy są słowa hrabiego Ellenborougha, gubernatora generalnego Indii, który w oficjalnym piśmie do Londynu z 1842 r. twierdził, że „społeczność jest wobec nas z gruntu wrogo nastrojona i naszą właściwą polityką powinno być zjednanie sobie hindusów”. Nastawienie brytyjskie miało bezpośrednie przełożenie na utratę politycznych wpływów islamskich duchownych i coraz większą urazę muzułmanów, uwrażliwionych na wszelkie przejawy dyskryminacji religijnej. W takiej sytuacji zaczęło dochodzić do licznych zamieszek w północnych Indiach. Ruch muzułmański rósł w siłę, a jeden z jego najważniejszych przywódców, Syed Ahmad Khan, twierdził, że hindusi i muzułmanie są „dwojgiem oczu Indii” i należą im się takie same prawa. W walce o nie postanowił szukać poparcia u Brytyjczyków, którzy, jak się wydawało, stopniowo zaczynali sprzyjać takim separatystycznym tendencjom. Dowodem na to może być powstanie 30 grudnia 1906 r. w Dhace Ligi Muzułmańskiej. W jej skład weszli przedstawiciele różnych środowisk muzułmańskich, a na czele stanął Aga Khan. Celem tej organizacji była obrona interesów politycznych i gospodarczych, reprezentowanie ludności muzułmańskiej przed władzami brytyjskimi, a także obrona przed dominacją hindusów. Swoje wytyczne Liga miała realizować, zachowując pełną lojalność wobec władz kolonialnych. Powołanie takiej organizacji było odpowiedzią na założenie jeszcze w 1885 r. organizacji ogólnoindyjskiej, czyli Indyjskiego Kongresu Narodowego.

Dlaczego jednak władze brytyjskie wyraziły zgodę na powołanie muzułmańskiej organizacji? Należy podkreślić, że polityka prowadzona przez rząd kolonialny w stosunku do poszczególnych grup religijnych budziła liczne kontrowersje i sprzeczne opinie. Bez wątpienia jednak Brytyjczycy chcieli zachować pełną kontrolę nad wydarzeniami na subkontynencie, a do tego niezbędne było utrzymanie równowagi sił pomiędzy konkurencyjnymi grupami wyznaniowymi. Nasiliło się wówczas zjawisko komunalizmu, charakterystyczne dla relacji hindusko-muzułmańskich na terenie Azji Południowej.

Powołanie Ligi niosło za sobą znaczne uszczuplenie sił potencjalnego przeciwnika politycznego Brytyjczyków, jakim mógł stać się Kongres. Liga miała być przeciwwagą dla wzrastającej popularności Kongresu, w którym do głosu dochodziły coraz bardziej radykalne grupy. Działalność dwóch konkurencyjnych ugrupowań była próbą wykorzystania przez administrację brytyjską narastających sprzeczności między grupami religijnymi. Skutkiem działań Ligi w początkowej fazie jej funkcjonowania były np. reformy z 1909 r., na mocy których muzułmanom przyznano m.in. prawo wyborów w odrębnej kurii muzułmańskiej. Przebieg wydarzeń i postawy przywódców pokazują, że przed I wojną światową antagonizm hindusko-muzułmański rozwijał się przede wszystkim na płaszczyźnie walki o wpływy pod brytyjskim panowaniem.

1.2. Kaszmir: rys historyczne i sytuacja na początku XX wieku

Przez wiele stuleci teren Kaszmiru był celem najazdów przeróżnych grabieżców, którzy usiłowali ustanowić tam swoje rządy. Ze względu na położenie geograficzne kraina ta była od zawsze terenem trudnym do zdobycia. Co więcej, odpowiednie warunki u podnóży Himalajów sprzyjały formowaniu się samodzielnych państewek, a proces ten wyraźnie nasilił się w IX w. Pierwsze miejsce zajmował zawsze Kaszmir z centrum w niecce Śrinagaru, przeciętej rzeką Dźhelam. Stykały się tutaj wpływy kultur Azji Środkowej i Chin z bardzo wyraźnym oddziaływaniem Indii. Pozornie odcięty od świata, kraj utrzymywał kontakty z Pendżabem, Tybetem, Turkmenistanem, Nepalem, a jego pozycja stopniowo wzmacniała się począwszy od VII w. Nie jest więc dziwne, że już w tamtych czasach urodzajne ziemie Kaszmiru stały się celem podbojów. Próbowali zdobyć go Arabowie w VIII stuleciu, a następnie budzący postrach w północnych Indiach Mahmud z Ghazni. Fiasko tych zamiarów spowodowało późniejszą niż w innych częściach północnych Indii ekspansję islamu w Kaszmirze.

W 1320 r. pierwszy muzułmański sułtan objął tron w Kaszmirze, a w ciągu kilku następnych pokoleń większość mieszkańców przeszła na wiarę władców. Rozpoczęły się próby umocnienia islamu i niszczenie hinduskich świątyń. Jednakże na początku sprawowania rządów muzułmanie nie próbowali jeszcze narzucać swojej religii; koncentrowali się bardziej na utrzymaniu przy władzy własnej dynastii. Potężni hinduscy posiadacze ziemscy wciąż nawet zajmowali ważne stanowiska na dworze. Pierwszym „oprawcą” hinduizmu był Sikandar, który w latach 1394–1413 usiłował zakazać praktyk religijnych, a w końcu dał hindusom wybór, mieli oni albo przyjąć islam, albo opuścić kraj. Wielu braminów odebrało sobie wówczas życie.

Kolejnym istotnym rozdziałem w historii Kaszmiru było panowanie dynastii Wielkich Mogołów. W 1586 r. mogolski władca Akbar zaczął wojnę o zwierzchność nad Kaszmirem. Tamtejszy sułtan pokonał jednak jego ekspedycję i Akbar, tym razem interweniując osobiście, zdobył w 1589 r. Śrinagar, gdzie kontynuował proces islamizacji ludności. Czasy świetności mogolskich rządów zakończyły się jednak w 1753 r., kiedy książę Ahmed Szach Durani przyłączył Kaszmir do swojego państwa. W 1819 r. sam został pokonany przez sikhijskiego władcę Randźita Singha, który rok później ustanowił swego generała Gulaba Singha zarządcą Kaszmiru.

Księstwo Dżammu i Kaszmiru powstało w połowie XIX w. (1846 r.), w wyniku podbojów Gulaba Singha, który w latach 1834–1841 zaanektował Ladakh, w 1840 r. zaś Baltistan. Miejsce to stało się dla Singha przyczółkiem do ekspansji na północ. Jego następcy kontynuowali tę politykę. Zapewniło to wzrost znaczenia dynastii Dogrów, która skupiła pod swym panowaniem rozległe i istotne pod względem strategicznym tereny graniczące z Afganistanem, Tybetem i Turkmenistanem.

Ważną rolę w tworzeniu państwa Dogrów odegrali Brytyjczycy, którzy wynagrodzili Gulaba Singha za to, że podczas wojny brytyjsko-sikhijskiej w 1846 r. zachował neutralność. Okazując wdzięczność, Brytyjczycy sprzedali mu za 500 tys. funtów szterlingów dolinę Kaszmiru, którą wcześniej uzyskali od sikhów. W ten sposób, na mocy traktatu podpisanego w Amritsarze 16 marca 1846 r., Gulab Singh i jego następcy (zob. Tabela 1) otrzymali prawo do „niezależnego” władania księstwem Dżammu i Kaszmiru. Układ na mocy artykułu X zobowiązywał ich do uznania brytyjskiego zwierzchnictwa. Artykuł ten stwierdzał, że: „maharadża Gulab Singh uznaje supremację rządu brytyjskiego i za sprawą tejże supremacji zobowiązuje się przekazywać mu rocznie jednego konia, sześć kóz i sześć kozłów odpowiedniej rasy oraz trzy pary kaszmirskich szali”. Cała transakcja była sprzeczna z wolą lokalnej ludności, która uznała ją za sprzedaż ziem bezlitosnemu najeźdźcy. Nowy władca zresztą dość szybko wprowadził w Kaszmirze odpowiadający mu porządek, nie szczędząc przy tym brutalnych środków. Wkrótce uznany został nie tylko za brutalnego agresora, ale i za faworyzującego hindusów innowiercę. Takie stanowisko nie było pozbawione podstaw, gdyż dynastia Dogrów traktowała muzułmańską większość jak ludność skolonizowaną, pozbawioną dużej części praw zagwarantowanych hindusom. Ster rządów dzierżyła hinduska elita wywodząca się z Dżammu, z którą współpracowała hinduska mniejszość, głównie bramini-pandici zamieszkujący Śrinagar. Książęta sprawujący władzę w Kaszmirze uchodzili zatem za grupę zwolenników brytyjskiego panowania w Indiach. Poniższa tabela przedstawia poszczególnych władców z dynastii Dogrów i lata ich rządów:

Tabela 1. Dynastia Dogrów w Kaszmirze

----------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Władca Lata rządów

1. Gulab Singh 1846–1857

2. Ranbir Singh 1857–1885

3. Pratab Singh 1885–1925
(z wyjątkiem sprawowania władzy przez tzw. Radę Państwa w latach 1889–1905, którą wyznaczyli Brytyjczycy)

4. Hari Singh 1925–1952
W 1952 r. urząd maharadży został zastąpiony przez głowę państwa, wybieraną przez Zgromadzenie Legislacyjne. Pierwszym władcą został wtedy syn Hariego Singha – Charan Singh. Jednak czas absolutnej władzy Dogrów minął bezpowrotnie.
----------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Lamb, dz.cyt.

Księstwa indyjskie były zależne od władzy brytyjskiej. Obejmowały one 1/3 terytorium Indii i 1/4 ludności. Było ich aż 562, lecz tylko kilka z nich było większymi organizmami o wielomilionowej ludności. Jednym z takich księstw był właśnie Kaszmir, w którym na terytorium o powierzchni 135,2 tys. km² mieszkało ok. 4 mln osób (w tym aż 3 mln muzułmanów). Księstwo składało się z czterech głównych regionów: Dżammu na południowym zachodzie, Puńćh (hist. Poonch) i Mirpur na zachodzie, Doliny Kaszmirskiej i Gilgit, Baltistanu i Ladakh na północy i wschodzie. Szczególne znaczenie miała Dolina Kaszmirska, którą w 1947 r. zamieszkiwała niemal połowa ludności księstwa. Była ona ważnym ośrodkiem wytwórczym, rolniczym i turystycznym, a w przyszłości miała się stać główną przyczyną kaszmirskiego sporu.

Ustrój gospodarczo-społeczny Kaszmiru charakteryzował się trzema głównymi cechami. Po pierwsze miał on feudalną strukturę, po drugie cechował go niski poziom rozwoju gospodarczego, po trzecie zaś duże zróżnicowanie etnograficzne, językowe i przede wszystkim wyznaniowe. Mieszkali tu muzułmanie, hindusi, sikhowie, buddyści, chrześcijanie, judaiści i wyznawcy religii plemiennych. Był to jeden z najbardziej niejednorodnych pod tym względem obszarów subkontynentu indyjskiego.

Wszystkie wymienione cechy odegrały ogromną rolę w narastaniu napięć w Kaszmirze. Na początku powodem niezadowolenia była konserwatywna struktura społeczna, która doprowadziła do rozruchów chłopskich. W 1931 r. przybrały one formę powstania przeciwko radży. Poparcia udzieliła także ludność zamieszkująca miasta. Stopniowo jednak rozruchy nabrały charakteru walki między wyznawcami dwóch dominujących religii, co pociągnęło za sobą reakcję ze strony Brytyjczyków. Oddziały kolonialne stłumiły bunty, choć Anglicy przyznali także rację, że konieczne jest unowocześnienie systemu rządów. Radża został zmuszony do wprowadzenia pewnych ustępstw, gdyż zwolennicy reform kontynuowali bunt, odmawiając płacenia podatków.

Autokratyczna władza wciąż jednak skutecznie dławiła aktywność sił politycznych w Kaszmirze. Dopiero w 1932 r. powstała tam Konferencja Muzułmańska Dżammu i Kaszmiru (The All Jammu and Kashmir Muslim Conference). Na jej czele stanął Muhammad Abdullah, któremu nadano honorowy tytuł szejka. Zadaniem Konferencji miała być walka o niepodległość Indii oraz o zachowanie hindusko-muzułmańskiej jedności. Część działaczy muzułmańskich sprzeciwiała się takiej polityce, popierając utworzenie Pakistanu. Skłoniło to Abdullaha i jego zwolenników do zmiany nazwy partii na Konferencję Narodową Dżammu i Kaszmiru (The All Jammu and Kashmir National Conference, 1939 r.) i nawiązania współpracy z Indyjskim Kongresem Narodowym. Nowa nazwa miała podkreślać świecki charakter organizacji. Do wstąpienia w jej szeregi zachęcani byli hindusi. Przeciwnicy Abdullaha pozostali przy starej nazwie i rozpoczęli współpracę z Ligą Muzułmańską. Głównym celem Abdullaha stała się walka o ograniczenie władzy Hariego Singha oraz unieważnienie traktatu z Amritsaru z 1846 r., który ustanawiał w Kaszmirze rządy dynastii Dogrów. W 1946 r. szejk rozpoczął akcję pod nazwą „Opuść Kaszmir” (Quit Kashmir), skierowaną przeciw autokratycznym rządom maharadży, za co został osadzony w więzieniu. Wywołało to wystąpienia antyrządowe w Kaszmirze i dalsze represje ze strony maharadży, który pomimo sprzeciwu Jawaharlala Nehru zdelegalizował Narodową Konferencję i skazał Abdullaha na trzy lata więzienia. W okresie przygotowań do podziału Indii nie był on zatem obecny na scenie politycznej. Na wieść o trudnej sytuacji w Kaszmirze Nehru udał się tam z wizytą i potępił represje maharadży, za co został aresztowany w czerwcu 1946 r. Singh wkrótce go uwolnił, ale nie zaprzestał działań zmierzających do ograniczenia roli Abdullaha. Poparcie dla działań Konferencji Abdullaha potwierdzają następujące słowa Nehru: „Powinniśmy popierać Kaszmirczyków i ich przywódców w tej ciężkiej próbie, przez jaką obecnie przechodzą. Do władz Kaszmiru powiedziałbym, że ich działania przynoszą hańbę, z którą żaden rząd nie powinien móc funkcjonować”.

W 1941 r. kierownictwo Konferencji Muzułmańskiej objął Chaudhary Gulam Abbas. Ugrupowanie to utrzymywało ścisłe kontakty z Ligą Muzułmańską. Podstawowym założeniem było w jego przypadku chronienie interesów muzułmanów w obliczu dominacji ludności hinduskiej. Od zakończenia II wojny światowej partia ta popierała utworzenie Pakistanu – państwa muzułmańskiego. Tak więc, w momencie podziału Indii w Kaszmirze istniały dwa skierowane przeciw władzy maharadży ugrupowania: Konferencja Muzułmańska związana z Ligą Muzułmańską oraz osłabiona uwięzieniem Abdullaha Konferencja Narodowa, zorientowana na Indyjski Kongres Narodowy.

1.3. Ruch narodowowyzwoleńczy w Indiach i Pakistanie

W okresie międzywojennym w Indiach dynamicznie rozwijał się ruch narodowowyzwoleńczy. Łączyło się to z objęciem przywództwa w Kongresie przez Mahatmę Gandhiego. Pod jego kierownictwem Kongres zmienił politykę wobec Brytyjczyków; od 1920 r. jej celem stało się zdobycie swaradżu (autonomii) za pomocą środków pokojowych, zamiast, jak dotąd, uzyskania samorządu w ramach imperium. Przykładami takiej formy walki były: odrzucenie tytułów i godności uzyskanych od władz brytyjskich, odmowa posyłania dzieci do szkół angielskich, bojkot brytyjskich sądów i towarów obcego pochodzenia. Kongres zmienił także formę organizacyjną i upodobnił się do partii politycznej. W latach 30. obok Gandhiego wysunął się na czoło nowy przywódca, Jawaharlal Nehru, wykształcony w angielskim Cambridge, a pochodzący z rodziny kaszmirskich braminów. Nehru, wychowany w poszanowaniu hinduskiej tradycji, bardzo poważnie traktował konieczność przejęcia władzy w Indiach przez Indusów. W połowie lat 40., widząc zapewne determinację dążących do utworzenia odrębnego państwa działaczy muzułmańskich, Nehru uznał, że podział Indii jest smutną koniecznością. Niektórzy autorzy twierdzą nawet, że jego późniejsza zgoda wiązała się z szybkim przejęciem władzy od Brytyjczyków.

Na życie polityczne w Indiach w dużym stopniu wpłynęła II wojna światowa. W tym czasie wzrosła rola Ligi Muzułmańskiej. Jej zwolennicy twierdzili, że muzułmanie i hindusi tworzą odrębne narody, które powinny pójść własnymi drogami. Przywódca Ligi, Muhammad Ali Jinnah, twierdził w 1943 r., że „hindusi i muzułmanie należą do dwóch odrębnych religii, tradycji socjalno-obyczajowych i literackich. Nie jedzą oni wspólnie i nie żenią się między sobą (...), a ich poglądy na życie są bardzo różne. Jest zupełnie jasne, że hindusi i muzułmanie czerpią natchnienie z różnych źródeł historycznych. Mają oni również różne legendy i różnych bohaterów. Bardzo często bohater jednych jest wrogiem dla drugich, podobnie przeplatają się ze sobą zwycięstwa i klęski”. Dzięki energicznemu kierownictwu Jinnaha działalność Ligi przybrała bardziej bojowy charakter i zaczęła przyciągać coraz więcej zwolenników. Mocna pozycja organizacji znalazła odzwierciedlenie w wyborach do rządów prowincjonalnych z 1937 r., w których Liga wzięła udział. Ośmieliło to jej przywódców, aby wysunąć wobec Kongresu żądania uznania Ligi za głównego reprezentanta muzułmanów na subkontynencie.

Lata poprzedzające II wojnę światową cechowało narastanie rozbieżności między kierownictwem Ligi i Kongresu. Pogłębiały się one, gdyż Kongres, jak się wydawało, nie dostrzegał rosnącej roli Ligi, nie wspominając o próbie osiągnięcia porozumienia w konfrontacji z władzami kolonialnymi. Tymczasem działalność liderów Ligi wskazywała jednoznacznie, że ich celem było rozbudzenie poczucia islamskiej odrębności na całym subkontynencie. Twierdzono nawet, że Kongres dąży do podporządkowania sobie muzułmanów. Konsekwencją takiej postawy było ponadto wysunięcie przez Ligę na początku 1940 r. postulatu utworzenia odrębnego państwa muzułmańskiego o nazwie Pakistan na obszarach, gdzie wyznawcy islamu byli w większości. Takim regionem był także Kaszmir, w momencie podziału Indii zamieszkiwany przez czteromilionową ludność, z której 3,1 mln (a więc 77%) stanowili muzułmanie. Hindusów, którzy mieszkali głównie w regionie Dżammu, było nieco ponad 800 tys., sikhów 61 tys., a buddystów 41 tys.

Nazwa Pakistan została sformułowana jeszcze w 1933 r. przez jednego z muzułmańskich studentów indyjskich w Cambridge – Rehmata Alego. Utworzył ją na podstawie pierwszych liter prowincji, które miały znaleźć się w granicach państwa: P – Pendżab, A – Afgania, K – Kaszmir, S – prowincja Sind (dziś leży tu największe miasto Pakistanu – Karaczi), TAN – miało pochodzić od Beludżystanu, muzułmańskiego kraju położonego w pobliżu Sindu.

Pakistan oznacza ponadto kraj ludzi czystego ducha, gdyż słowo pak znaczy w języku urdu czysty. W 1940 r. przyjęto ideę Pakistanu jako oficjalne hasło polityczne. W tym samym czasie przedstawiciele Kongresu coraz wyraźniej zaczęli domagać się opuszczenia Indii przez Brytyjczyków. Wyrazem tego była uchwalona 8 sierpnia 1942 r. rezolucja pod nazwą „Opuśćcie Indie” (Quit India), opowiadająca się za „palącą potrzebą natychmiastowego kresu brytyjskich rządów”. Następnego dnia po przyjęciu dokumentu Gandhi i jego zwolennicy zostali aresztowani. Władze brytyjskie usprawiedliwiały to rzekomymi informacjami, że działania Kongresu mogły doprowadzić do rozpoczęcia masowych wystąpień i w konsekwencji całkowicie zakłócić komunikację. Aresztowania wywołały falę strajków i demonstracji. Owa delegalizacja Kongresu praktycznie skazała partię na nieobecność na indyjskiej scenie politycznej w latach 1942–1945. Ułatwiło to rozwój i mobilizację Ligi Muzułmańskiej. Jej przywódcy wykorzystali sprzyjające okoliczności i przekształcili się w najbardziej wpływową organizację muzułmańską w Indiach.

Taki układ sił i wpływów politycznych był niezwykle istotny po zakończeniu II wojny światowej, kiedy Indie stanęły u progu niepodległości.

1.4. Brytyjczycy a niepodległość i podział Indii

Podczas wojny Brytyjczykom bardzo zależało na zapewnieniu spokoju wewnętrznego w Indiach w razie przeniesienia się działań wojennych na te tereny. W tym też kontekście rozpatrywano wówczas problem niezależności Indii. W 1942 r. przybył do Indii sir Stafford Cripps z misją rządową, która miała na celu porozumieć się z przywódcami Kongresu w tej sprawie. Propozycje przedstawione przez Crippsa przewidywały m.in. utworzenie po wojnie organu, który zająłby się opracowaniem nowej konstytucji. Miałaby ona objąć wszystkie prowincje i księstwa. W planie znalazła się także klauzula dająca możliwość stworzenia własnej konstytucji przez prowincję bądź księstwo, jeśli nie wyrażą one zgody na przyjęcie konstytucji ogólnej. Rząd brytyjski miał tymczasem sprawować pieczę nad obroną Indii, a wszystkie ugrupowania polityczne wezwano do uczestnictwa w obronie kraju.

Przedstawiony przez Crippsa projekt nie znalazł poparcia w Indiach. Nehru uważał, że jego akceptacja uczyniłaby w przyszłości z Indii kraj „słaby, skłócony i wewnętrznie rozbity”. Kongres domagał się samorządności, wysuwając propozycję powołania indyjskiego ministra obrony, pod egidą którego możliwa byłaby mobilizacja wszystkich sił społeczno-politycznych w walce z japońskim najeźdźcą. Władze brytyjskie odmówiły spełnienia tego postulatu.

Koniec II wojny i wydarzenia, które nastąpiły w Indiach, coraz bardziej przybliżały ten kraj do uwolnienia się spod brytyjskiej zwierzchności. Taki stan rzeczy pogłębiała słabość rządu i imperium brytyjskiego. Brytyjczycy podjęli jednak próbę zahamowania wolnościowych tendencji poprzez zorganizowanie na przełomie lat 1945 i 1946 wyborów do prowincjonalnych zgromadzeń ustawodawczych. W wyborach duży sukces odniosła Liga Muzułmańska, która zdobyła 428 miejsc na 492 przyznanych muzułmanom. Umożliwiło to obsadzenie urzędów w Bengalu i Sindzie, a w Pendżabie powstał rząd koalicyjny składający się z przedstawicieli Ligi, Kongresu i Unionistów (sikhowie). Dzięki temu sukcesowi Liga umocniła się w swych nadziejach na powstanie Pakistanu. W konsekwencji odrzuciła opracowany przez brytyjską misję rządową projekt zakładający utworzenie muzułmańskich prowincji w Indiach i nadanie im dużej autonomii. Rząd brytyjski zdawał sobie sprawę, że ostateczne rozstrzygnięcie przyszłości Indii zbliża się wielkimi krokami. Ruch niepodległościowy przybierał na sile i władze Wielkiej Brytanii coraz bardziej liczyły się z końcem swego panowania na subkontynencie. Przynajmniej w sensie formalnym, gdyż jest oczywiste, że bardzo korzystne dla Anglików byłoby utrzymanie wpływów na terenie dawnej kolonii. W tym świetle kluczowa stała się sprawa kształtu i formy indyjskiej niepodległości, w której na czoło wysuwał się problem utworzenia Pakistanu i przynależności księstw, w tym Kaszmiru.

Rząd brytyjski już od dłuższego czasu wysyłał do Indii swe misje. W marcu 1946 r. przybyła kolejna, której celem było nakreślenie politycznego schematu niepodległości Indii. Po wnikliwym przeanalizowaniu sprawy 16 maja misja, wspólnie z wicekrólem i gabinetem brytyjskim, wydała oświadczenie oficjalne. Deklaracja ta zawierała zalecenia utworzenia Unii Indyjskiej, obejmującej Indie Brytyjskie i Księstwa Indyjskie, do której należeć miały sprawy zagraniczne, finanse, obrona i komunikacja. Unia miała mieć organa wykonawcze i ustawodawcze, a wszystkie sprawy nienależące do Unii powinny być w kompetencji poszczególnych prowincji. Księstwa powinny zatrzymać wszystkie nieprzekazane Unii uprawnienia. W konstytucji miało się znaleźć postanowienie, które umożliwiłoby każdej prowincji rewizję ustawy zasadniczej na podstawie większości głosów w zgromadzeniu ustawodawczym, po pierwszych 10 latach, a potem co 10 lat.

Próbą zmierzenia się ze wzmagającymi się zatargami na tle polityczno-religijnym była druga część omawianego dokumentu. Deklaracja zawierała bowiem propozycję powołania konstytuanty, w skład której weszłoby 389 członków; 292 z nich miałyby wybrać prowincje Indii poprzez bezpośrednie głosowanie (mandaty miały być przyznawane przez zgromadzenie ustawodawcze), oddzielnie dla grupy ogólnej, grupy muzułmanów i dla grupy sikhów, 93 pozostałe osoby miały być delegowane przez Księstwa.

Reasumując, misja zakomunikowała, że odradza podział Indii na rzecz utworzenia państwa zjednoczonego, w którym miały się znaleźć prowincje indyjskie i księstwa. Miał powstać parlament federalny, prowincjonalne rządy zaś posiadałyby dość szerokie kompetencje i samodzielność w ramach danej prowincji bądź księstwa. Sprawa przynależności Kaszmiru była zatem jednoznaczna. Po przedstawieniu planu rozgorzała dyskusja z przedstawicielami Kongresu i Ligi. Działacze obu ugrupowań szybko doszli do wniosku, że plan nie uwzględnia większości ich żądań, przez co jest niezwykle trudny do akceptacji. Został odrzucony przez Kongres 24 czerwca. Liga zdecydowała się go przyjąć, gdyż „zawierał podstawy istnienia Pakistanu”.

Powyższa deklaracja została przedstawiona opinii publicznej jako „plan wolności dla Indii”. Pozostawiała jednak wiele niejasności, wśród których istotną kwestią była sprawa przyszłego statusu księstw, a raczej brak jednoznacznego jej uregulowania. Problem Kaszmiru nie został w żaden sposób rozwiązany, ponieważ układy z książętami pozostawiono całkowicie dobrowolnym negocjacjom. Co istotne, w razie niemożności osiągnięcia porozumienia od chwili wycofania się Brytyjczyków, Kaszmir stałby się automatycznie suwerenny. Niewątpliwą wadą planu z punktu widzenia Ligi i Kongresu było jednak pozostawienie sobie przez Brytyjczyków możliwości kontrolowania biegu spraw na subkontynencie. Przyszła konstytucja nie mogła wejść w życie bez brytyjskiej aprobaty, okupacja wojskowa miała trwać czas nieokreślony, a wicekról zachowywał prawo weta.

Widząc możliwość utworzenia państwa, Liga Muzułmańska przystąpiła do bezpośredniej walki o Pakistan, która rozpoczęła się 16 sierpnia 1946 r. rozruchami w Kalkucie, której większość mieszkańców stanowili hindusi. Był to początek ery licznych pogromów muzułmańsko-hinduskich i hindusko-muzułmańskich, które w drugiej połowie 1946 r. obejmowały coraz rozleglejsze tereny wschodnich i centralnych Indii, a w 1947 rozprzestrzeniły się praktycznie w całym państwie.

Zaostrzająca się sytuacja i rosnąca niechęć między hindusami a muzułmanami przyczyniły się do zmiany brytyjskiego stanowiska. Stopniowo idea indyjskiej jedności ustąpiła miejsca świadomości, że podział jest konieczny. Zaczęto rozpatrywać nie tyle samą koncepcję podziału (ten był już oczywisty), lecz jego formę i sposób przeprowadzenia. W lutym 1947 r. rząd brytyjski powziął decyzję o przyspieszeniu sprawy. Premier Clement Attlee złożył 20 lutego nową deklarację, którą opublikowano jako Białą Księgę. W dokumencie tym czytamy, że „zamiarem rządu Jego Królewskiej Mości jest powzięcie odpowiednich kroków w celu przekazania władzy w odpowiedzialne ręce indyjskie nie później niż do czerwca 1948 r.”

Zadanie szybkiego rozwiązania spraw Indii przypadło nowemu wicekrólowi brytyjskiemu w Indiach, hrabiemu Louisowi Mountbattenowi, który zastąpił na tym stanowisku lorda Archibalda Wavella. Wavell, całkowicie pozbawiony pomysłu i nadziei na skuteczne przeprowadzenie podziału, przywitał swego następcę tymi słowami: „Żal mi pana. Powierzono panu niewykonalne zadanie. Wykorzystałem wszystkie umiejętności, by rozwiązać problem przekazania Indii ich narodowi i nie widzę nadziei. Jest tylko jedno rozwiązanie, które nazywam «Operacją Dom Wariatów»: wycofanie Brytyjczyków, prowincja po prowincji, najpierw kobiet i dzieci, później cywilów, wreszcie wojska. Nie widzę innego wyjścia”. Mountbatten, który przybył do Nowego Delhi w marcu 1947 r., starał się jednak znaleźć inne rozwiązanie. Szybko przekazał stanowisko rządu brytyjskiego, który przestał brać pod uwagę jedność Indii – koncepcję, której tak bardzo hołdował Mahatma Gandhi. Na początku marca 1947 r. Mountbatten przedstawił plan podziału, który został wstępnie przyjęty przez przedstawicieli Ligi i Kongresu. Plan ten został opracowany przez wysokiej rangi urzędnika władz kolonialnych Vappalę Pangunniego Menona i uzgodniony z Nehru i Jinnahem. Przewidywał on m.in. podział Indii na dwa państwa: hinduskie Indie i muzułmański Pakistan, podział Pendżabu i Bengalu, czyli prowincji zamieszkanych przez większość muzułmańską, utworzenie dwóch oddzielnych zgromadzeń konstytucyjnych dla Indii i Pakistanu, a także przyznanie nowo powstałym państwom statusu dominiów brytyjskich, które miały w przyszłości same decydować, czy pozostać w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów, czy też z niej wystąpić. Co ciekawe, Pakistan podzielono na dwie części: wschodnią (zwaną też Bengalem Wschodnim) i zachodnią, będącą „właściwym” Pakistanem, w którym funkcjonowały centralne władze kraju. Obie części były oddalone od siebie aż o 1600 km, co w przyszłości stało się katalizatorem ruchu na rzecz autonomii Bengalu i jednocześnie rzutowało na relacje indyjsko-pakistańskie (zob. rozdział 4).

Akt, który nadał Indiom niepodległość (Indian Independence Act), został uchwalony przez brytyjski parlament 18 lipca 1947 r. Przynosił on koniec brytyjskiego panowania na subkontynencie. Stał się także podstawą do podziału brytyjskich Indii.

Plan podziału przewidywał niezwykle szybkie przekazanie władzy dwóm młodym państwom: miało to nastąpić 15 sierpnia 1947 r. Stolicą Indii miało zostać Nowe Delhi (w 1912 r. Brytyjczycy przenieśli z Kalkuty stolicę do tego miasta). Na podstawie planu Indie zostały podzielone na następujące terytoria:

1. Płn.-zach. Pakistan, obejmujący Pendżab Zachodni, Sind, płn.-zach. Okręgi Graniczne i Beludżystan z ludnością liczącą 25 mln mieszkańców.

2. Płn.-wsch. Pakistan – Bengal Wschodni, okręg Sylhet w Asamie z ludnością liczącą 44 mln mieszkańców (31 mln muzułmanów).

3. Unia Indyjska obejmująca resztę Indii Brytyjskich z 225 mln mieszkańców.

4. Państwa książęce (w tym Kaszmir) obejmujące 2/5 powierzchni Indii i 93 mln ludności, czyli 1/4 całości.

Od chwili ustania władzy brytyjskiej księstwa, takie jak Kaszmir, mogły oddzielnie negocjować przystąpienie do któregoś z dwóch dominiów, stawiając własne warunki. Miały więc, przynajmniej teoretycznie, prawo ogłoszenia niepodległości i nawiązania oddzielnych stosunków z Wielką Brytanią. Rok później, gdy wszystkie państwa indyjskie przystąpiły do jednego z dominiów, mapa Indii wyglądała następująco:

Tabela 2. Podział Indii

------------------------------------------- ----------------------
Kraj/obszar Powierzchnia (w km²)
Indie przed podziałem 1 581 410
Dominium Indii z Kaszmirem i Hajdarabadem 1 220 099
Pakistan 361 311
------------------------------------------- ----------------------

Podział Indii pociągnął za sobą masową migrację i nowe pogromy. Doszło do serii zamieszek, które przyniosły wiele ofiar śmiertelnych. Dochodziło do nich w Kalkucie, Nowym Delhi, Lahaur czy Amritsarze. Zaślepiony fanatyzmem religijnym tłum walczył po obu stronach indyjsko-pakistańskiej granicy, niszcząc liczne wioski wraz z ich mieszkańcami. Miliony hindusów opuszczały Pakistan, kierując się do Indii, a w odwrotnym kierunku miliony muzułmanów zmierzały z Indii. Migracje objęły w sumie kilkanaście milionów ludzi. Utworzono obozy pomocy dla uchodźców, a specjalne pociągi przewiozły niemal 2,5 mln osób. Zorganizowano olbrzymie piesze konwoje, niektóre liczące po ok. 60 tys. osób. Szacuje się, że do końca 1947 r. na terytorium Pakistanu przedostało się 6,5 mln uchodźców , z czego ok. 500 tys. poniosło śmierć. Ponad 5 mln hindusów i sikhów uciekło z Pendżabu, olbrzymia część z nich padła po drodze ofiarą masakr.

Dwa sąsiadujące państwa, Indie i Pakistan, rozpoczęły 15 sierpnia 1947 r. niepodległy byt od konfliktu o przynależność Kaszmiru.