Innowacje społeczne w teorii i praktyce - ebook

INFORMACJE O AUTORACH

Dr Katarzyna Archanowicz-Kudelska, Uniwersytet SWPS, Uniwersytet Warszawski, https://orcid.org/0000-0002-9888-2667

Mgr Katarzyna Barcińska, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0009-0009-2913-7880

Dr Anita Basińska, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0000-0002-3034-8775

Dr Edyta Bonk, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0000-0001-7663-5262

Dr Alan Golec, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, https://orcid.org/0000-0002-9260-9010

Dr Nela Grzegorczyk-Dłuciak, Polskie Stowarzyszenie Terapii Behawioralnej, https://orcid.org/0009-0005-3498-3054

Dr hab. Katarzyna Januszkiewicz, prof. SWPS, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0000-0003-3000-0370

Mgr Dorota Kabała, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0009-0000-3932-617X

Dr inż. Joanna Kołodziejczyk, Instytut Łączności – Państwowy Instytut Badawczy, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, https://orcid.org/0000-0002-8078-919X

Dr Magdalena Kubów, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/009-0004-5435-8451

Mgr Ewa Kuliga, Polskie Stowarzyszenie Terapii Behawioralnej, https://orcid.org/0009-0001-5120-1588

Dr Teresa Myjak, Akademia Nauk Stosowanych w Nowym Sączu, https://orcid.org/0000-0001-9282-3933

Dr Karolina Osterczuk, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0000-0003-2189-3170

Mgr Elwira Pyk, Akademia Leona Koźmińskiego, https://orcid.org/0009-0000-9653-5517

Dr Mikołaj Rogiński, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0000-0003-2854-6809

Dr inż. arch. Anna Rynkowska-Sachse, Sopocka Akademia Nauk Stosowanych, https://orcid.org/0000-0002-5198-1625

Dr Monika Sońta, Akademia Leona Koźmińskiego, https://orcid.org/0000-0003-1948-8176

Mgr Przemysław Staniszewski

Prof. dr hab. Joanna H. Śliwowska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, https://orcid.org/0000-0001-6981-9653

Mgr Dominika Winogrodzka, Uniwersytet SWPS, https://orcid.org/0000-0003-3905-6047WSTĘP

Tematyka innowacji społecznych zyskuje ostatnio coraz większą popularność. W specyfice tych działań szukamy odpowiedzi na złożone wyzwania społeczne, takie jak: ubóstwo, wykluczenie, zmiany klimatyczne czy funkcjo­nowanie w zmieniającym się i trudnym do przewidzenia otoczeniu. Upatruje się w nich również szansy na integrację sektorową przedstawicieli akademii, organizacji pozarządowych, sektora publicznego i prywatnego. Warto w tym miejscu podkreślić, że w skali mikro, immanentną cechą inno­wacji społecznych jest ich wspólnotowy charakter, angażujący w procesy zmian społeczności lokalne, co zwiększa poczucie odpowiedzialności i zaangażowania. W perspektywie makroekonomicznej, innowacje społeczne prowadzą do zwiększenia nie tylko efektywności wykorzystania dostępnych zasobów, ale przede wszystkim budują świadomość konieczności zrównoważonego rozwoju.

Współczesne podejście do innowacji społecznych obejmuje szeroki wach­larz działań i koncepcji, zróżnicowanych pod względem charakteru i zasięgu. W ramach psychologii, nauk o zarządzaniu i jakości oraz socjologii innowacje społeczne są analizowane pod kątem ich wpływu na jednostki, grupy i społeczeństwa. Równocześnie, na poziomie praktycznym, realizowa­ne są liczne projekty obejmujące innowacje społeczne, metodyczne i techno­logiczne, które przynoszą realne korzyści i zmiany w różnych kontekstach społecznych.

Tak rozumiane innowacje społeczne stanowią kluczowy element współczesnych działań na rzecz poprawy jakości życia, zrównoważonego rozwoju oraz efektywności społecznej. Tej problematyce poświęcona została konferencja pt. „Innowacje społeczne. Wyzwania – Rozwiązania – Praktyki”, która odbyła się 11–12 maja 2023 w Warszawie na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu SWPS. Monografia, którą oddajemy w Państwa ręce, stanowi reprezentację prelekcji, dyskusji i warsztatów, które towarzyszyły temu wydarzeniu.

Książka podzielona jest na dwie części. Pierwsza, zatytułowana Wymiary innowacji społecznych, zawiera trzy rozdziały, których autorzy ujęli innowacje społeczne z perspektywy ogólnej. W rozdziale pierwszym omówiono korzyści wynikające z synergii międzysektorowej, takie jak wymiana wiedzy, zasobów i najlepszych praktyk w rozwoju i wdrażaniu innowacji społecznych. Przedstawiono również przykłady udanych projektów, które powstały dzięki takiemu współdziałaniu, oraz bariery i wyzwania, które mogą się pojawić w trakcie współpracy. Rozdział drugi skupia się na etapach rozwoju innowacji społecznych w odpowiedzi na problem bezrobocia spowodowanego postępem technologicznym. W ostatnim rozdziale tej części monografii analizie poddano kluczowe czynniki wpływające na innowacyjność w zarządzaniu zasobami ludzkimi w organizacji.

Część druga, zatytułowana Innowacje społeczne w praktyce, składa się z pięciu rozdziałów traktujących o konkretnych rozwiązaniach zaliczanych do kategorii „innowacje społeczne” i o ich zastosowaniach. Mowa jest w niej o grze planszowej STRESmisja, której celem jest nauka radzenia sobie ze stresem. Kolejny rozdział dotyczy platform low code i tego, w jaki sposób pomagają one w szybkiej budowie rozwiązań informatycznych odpowiada­jących na ważne potrzeby społeczne. Trzeci rozdział tej części dotyczy opisu badań nad innowacją, jaką jest proteza sportowa dla osób z wrodzonymi wadami dłoni lub po jej amputacji. Dalej znajduje się analiza systemu SYSABA wykorzystywanego przez terapeutów behawioralnych. Monografię wieńczy rozdział poświęcony niskobudżetowej architekturze, która jest poddana analizie jako innowacja społeczna.

W celu zapewnienia spójności i komunikatywności interdyscyplinarnej, autorzy i autorki zostali poproszeni o przygotowanie swoich tekstów według określonego schematu. Każdy artykuł zawiera tytuł, streszczenie, wstęp z definicją przyjętą w tekście, rozwinięcie (które w przypadku artykułów teoretycznych obejmuje kontekst teoretyczny, a w przypadku tekstów praktycznych – metodykę, wyniki i wnioski z badań), zakończenie z rekomendacjami odnoszącymi się do praktyki oraz bibliografię. Taki układ treści pozwala spojrzeć na innowacje społeczne według tego samego schematu, ale w różnych, czasami jakże odmiennych, kontekstach teoretycznych i praktycznych. Stanowi to naszym zdaniem unikalną wartość pozycji. Mamy nadzieję, że publikacja ta stanie się wartościowym źródłem wiedzy zarówno dla badaczy, jak i praktyków, zainteresowanych tematyką innowacji społecznych. Wierzymy, że interdyscyplinarne podejście pozwoli na lepsze zrozumienie tego złożonego zagadnienia i przyczyni się do dalszego rozwoju innowacji społecznych na różnych polach działalności społecznej i naukowej.

Katarzyna Januszkiewicz

Mikołaj Rogiński1 Magdalena Kubów, Karolina Osterczuk Innowacje społeczne jako działania ukierunkowane na transformację otoczenia

W różnych innowacjach społecznych, które widzę, ludzie już mają narzędzia (…) i zauważają siłę wspólnot, działania razem i tego, że niczego nie zmienimy w świecie, jeżeli będziemy działali solo.

cytat z terenu badawczego

Abstrakt

Problem: Innowatorki i innowatorzy społeczni dotykają złożonych problemów, których rozwiązanie wymaga zaangażowania różnorodnych aktorów społecznych. Zidentyfikowano potrzebę głębszego namysłu nad charakterem współdziałania międzysektorowego i międzyorganizacyjnego w obszarze innowacji społecznych.

Metoda: W projekcie wykorzystywane były jakościowe metody badawcze. Jako podstawową technikę badawczą przyjęto pogłębiony wywiad etnograficzny o charakterze częściowo ustruk­turyzowanym.

Wyniki: W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że innowatorzy i innowatorki angażują się we wspólne działania pomiędzy organizacjami i sektorami poprzez budowanie koalicji, sieciowanie, budowanie społeczności, a także transfer wiedzy i narzędzi z innych obszarów.

Wnioski: Współdziałanie międzysektorowe i międzyorganizacyjne należy do kluczowych strategii umożliwiających rozwój ekosystemu innowacji społecznych. Skomplikowane wyzwania współczesności wymagają zaangażowania różnorodnych aktorów społecz­nych, w tym reprezentantów NGO, akademii, administracji publicznej oraz biznesu, w poszukiwanie i implementację rozwiązań. Niezbędne jest wypracowanie nowych wzorców i zwyczajów współdziałania międzysektorowego oraz podnoszenie kompetencji z zakresu zachowań transformatywnych (Januszkiewicz, Kubów, Żylicz 2019) niezbędnych do wdrażania i skalowania innowacji społecznych oraz kształtowania zmian.

Abstract

Problem: Social innovators work with complex problems, the solution of which requires the involvement of various social actors. The need for deeper reflection on the nature of inter-sectoral and inter-organizational cooperation in the area of social innovation was identified.

Method: The project used qualitative research methods. The basic research technique was an in-depth, semi-struc­tured ethnographic interview.

Results: As a result of the research, it was established that innovators engage in joint activities between organizations and sectors by building coalitions, networking, building communities, as well as transferring knowledge and tools from other areas.

Conclusions: Cross-sectoral and inter-organizational cooperation is one of the key strategies enabling the development of the social innovation ecosystem. The complex challenges of today require the involvement of various social actors, including representatives of NGOs, academia, public administration, and business, in search­ing and implementing solutions. It is necessary to develop new patterns and habits of cross-sectoral cooperation and to improve competences in the area of transformative behavior (Januszkiewicz, Kubów i Żylicz 2019), necessary to implement and scale social innovations and shape changes.

1.1. Wstęp

Innowacje społeczne określane są mianem „koncepcji współpracującej” (ang. collaborative concept), w której Ziegler (2017) opisuje wspólną pracę aktorów o różnych perspektywach postrzegania wyzwania społecznego. W obszarze innowacji społecznych znaczenie działań kolektywnych zosta­ło wielokrotnie rozpoznane i uznane przez badaczy za istotne (Mumford 2002; Cajaiba-Santana 2014; Yanez-Figueroa 2016). Celem podejmowanych działań jest rozwiązanie problemu, który jest złożony i wielostronnie zale­żny. Aktorów łączy nie tylko wspólnota celów, ale również podzielany system wartości, który jest punktem odniesienia, zwłaszcza w momentach trudnych lub konfliktowych.

Odmienne perspektywy są niezwykle wyraźnie reprezentowane przez aktorów wywodzących się z różnych sektorów. Korzystając z modelu helisy poczwórnej (Carayannis, Barth i Campbell 2012), wymienić możemy cztery strony mające udział w kreowaniu innowacji: społeczeństwo obywatelskie, uniwersytet, biznes oraz administrację publiczną. Umiejętność wspólnego działania na styku sektorów jest wyjatkową wartością dla procesu kształtowania innowacji społecznych. Pozwala wychodzić poza ramy istniejących zasad i norm postępowania, tworzyć nowe, poprawiać wzajemne rozumienie się stron, a także redukować bariery rozwoju inicjatyw społecznych.

Złożone wyzwania społeczne to utrwalone mechanizmy podtrzymywane i odtwarzane przez bliższych i dalszych interesariuszy, zarówno przez jednostki, jak i przez aktorów organizacyjnych. Wprowadzanie rozwiązań, które przełamują dotychczasowe schematy, z reguły wymaga zaangażowania różnorodnych interesariuszy, którzy wspólnie mogą podjąć działania na rzecz zmiany aktualnej sytuacji i transformacji swojego otoczenia. Konfron­tacja perspektyw różnych dyscyplin jest szansą na tworzenie skutecznych i krytycznych rozwiązań, budowanych na solidnych podstawach głębokiego rozumienia źródeł wyzwań społecznych.

Nie bez znaczenia pozostaje wspólnota celów i wartości w podejmowanych inicjatywach społecznych, a także tożsame ich rozumienie przez osoby współdziałające. W niniejszym rozdziale autorki poświęcają uwagę temu zagadnieniu, przytaczając wyniki badań terenowych. Pokazują, że cele i wartości w inicjatywach innowacyjnych społecznie wymagają wspólnego namysłu, dyskusji oraz ćwiczeń w praktyce – z udziałem doświadczenia.

Działanie w nurcie kolektywnym powinno prowadzić do tworzenia inicjatyw, które uwzględniają wspólne interesy szerokiego grona interesariuszy z nimi związanych. Wyzwaniem dla lokalnego ekosystemu innowacji społecznych jest wypracowanie takich standardów postępowania, które ułatwią poruszanie się w nowej, bardzo potrzebnej, przestrzeni działań kolektywnych.

1.2. Tło teoretyczne

W niniejszym rozdziale innowacje społeczne definiowane są jako „agencyjny, relacyjny, zlokalizowany i wielopoziomowy proces mający na celu opracowywanie, wdrażanie i promowanie nowatorskich rozwiązań problemów społecznych” (Wijk, Zietsma, Dorado, Bakker i Martí 2018, s. 3). Konceptualizowane są jako zmiany w relacjach społecznych, przybierające formę nowych sposobów organizowania, działania i postrzegania rzeczywistości (Hexeltine i in. 2016). W skali makro innowacje społeczne mają charakter transformujący – powodują trwałe zmiany w układzie sił i w aranżacjach instytucjonalnych, zmieniając tym samym fragment rzeczywistości społecznej.

Inicjatywy powstające w przestrzeni ekonomicznej mają różnorodne formy, są to np. przedsiębiorstwa społeczne, kooperatywy, spółdzielnie, stowa­rzyszenia czy tymczasowo współtworzone projekty. Celem innowacyjnych społecznie działań jest odpowiedź na wyzwania, dla których brakuje satys­fakcjonujących rozwiązań w aktualnej polityce społecznej lub na rynku komercyjnym. Często są to działania na rzecz grup defaworyzowanych, np. aktywizacja seniorów czy udostępnianie kultury osobom z niepełnosprawnościami. Innowacje społeczne dotyczyć mogą każdej grupy osób, której potrzeby nie są zaspokajane, a inicjatywy mogą być inicjowane i współtwo­rzone przez tę grupę. Można by więc powiedzieć, że kluczowa jest wspólnota potrzeb, które przekuwane są we wspólne cele.

W ogólnym rozrachunku rozwoju innowacji społecznych równie istotne są drobne, licznie występujące inicjatywy – „plankton”, jak i duże, skalowalne rozwiązania adresujące globalne wyzwania (Januszkiewicz 2023). Z jednej strony istotność planktonu w ekosystemie jest znacząca ze względu na liczebność występowania, z drugiej – potrzeby dzisiejszej mniejszości mogą w przyszłości stać się potrzebami powszechnymi. Poszukiwanie usprawnień systemu społecznego mierzonych miarą subiektywnej oceny osób, których problem dotyczy, jest dla innowacji społecznych znamienne.

Niezależnie od skali, wyzwania społeczne będące przedmiotem działań innowatorek i innowatorów społecznych, są zakotwiczone wielowymiarowo i wielostronnie. Wielowymiarowość oznacza w tym przypadku różnorodne formy, za pomocą których wyzwanie jest podtrzymywane. Na przykład dominujące wartości, nawyki i przekonania, podziały społeczne, przepisy prawa czy – ogólnie rzecz ujmując – reguły gry obowiązujące w systemie społecznym. Wszystkie te elementy kształtują charakter interakcji międzyludzkich. Innymi słowy, stanowią pole do pracy instytucjonalnej, którą należy wykonać w celu zainicjowania zmiany. Natomiast wielostronne zakotwiczenie wyzwań oznacza występowanie różnorodnych aktorów społecznych, których partycypacja w procesie transformacji jest niezbędna, by redukować bariery dla nowatorskich rozwiązań oraz umożliwiać ich rozwój i implementację. Innowacje, dla których wyzwania i problemy społeczne stanowią niszę rynkową do zagospodarowania, są w znacznym stopniu zależne od współpracy międzysektorowej (Tushman i Rosenkopf 1992).