Integracja sensoryczna a przetwarzanie sensoryczne. Podręcznik - ebook

AUTORZY

Dr hab. n. med.

Ewa Emich-Widera, prof. SUM

Wydział Nauk o Zdrowiu
Katedra i Klinika Neurologii Dziecięcej
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr n. med.

Beata Kazek

Centrum Wspomagania Rozwoju Persevere w Katowicach

Dr hab.

Olga Przybyla

prof. UŚ
Instytut Językoznawstwa
Wydział Humanistyczny
Uniwersytet Śląski w Katowicach

Dr n. o zdr.

Iwona Palicka

Centrum Stymulacji Rozwoju Dziecka w Poznaniu
Polskie Towarzystwo Integracji Sensorycznej

***

Mgr

Marta Baj-Lieder

Centrum Terapii Logop Marta Baj-Lieder
Szkoła Terapii Karmienia Od Pestki Do Ogryzka®

Dr n. k.f.

Ewa Bartelmus

BARTMAJ Ewa Bartelmus
Pracownia Fizjoterapii i Integracji Sensorycznej Trybik w Bielsku-Białej
Centrum Integracji Sensorycznej Wyższa Szkoła Edukacja w Sporcie w Warszawie

Dr n. o zdr.

Mirosława Bloch

Szkoła Podstawowa Specjalna Terapeutyczna SENSE w Szczecinie
Przedszkole Specjalne Terapeutyczne SENSE
Gabinet Terapii Metodą Integracji Sensorycznej

Dr n. med. i n. o zdr.

Natalia Czajka

Zakład Teleaudiologii i Badań Przesiewowych
Światowe Centrum Słuchu
Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu

Mgr

Katarzyna Czech

Wydział Nauk o Zdrowiu
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Rehabilitacja dzieci i niemowląt metodą NDT Bobath w Rybniku

Mgr

Katarzyna Gąsiorek

Centrum Wspomagania Rozwoju Persevere w Katowicach

Dr n. tech. inż.

Malwina Geniusz

Katedra Optyki i Fotoniki
Wydział Podstawowych Problemów Techniki
Politechnika Wrocławska

Prof. dr hab. n. med.

Aleksandra Jezela-Stanek

Zakład Genetyki i Immunologii Klinicznej Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie

Dr n. med.

Agnieszka Kapinos-Gorczyca

Centrum Zdrowia Psychicznego Feniks w Gliwicach

Dr n. med.

Małgorzata Klecka

Ośrodek FASTRYGA w Świerklanach
Pracownia Diagnostyki i Terapii Zaburzeń Rozwojowych

Mgr

Wojciech Kozłowski

Przedszkole Specjalne „Orzeszek” w Poznaniu
Gabinet fizjoterapii – praktyka prywatna
Polskie Towarzystwo Integracji Sensorycznej

Dr hab.n. med.

Wirgina Likus

prof. SUM Zakład Anatomii
Katedra Nauk Podstawowych Wydział Nauk o Zdrowiu
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr n. med.

Magdalena Machnikowska-Sokołowska

Zakład Diagnostyki Obrazowej (KRM-2)
Katedra i Zakład Radiologii i Medycyny Nuklearnej
Wydział Nauk o Zdrowiu Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr hab. n. kf.

Małgorzata Matyja

prof. uczelni Katedra Fizjoterapii w Dysfunkcjach Narządu Ruchu
Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

Mgr

Anna Teresa Parakiewicz

Akademia Kujawsko-Pomorska w Bydgoszczy
Instytut Terapii i Diagnozy Sensoria Terapia w Olsztynie
Polskie Towarzystwo Integracji Sensorycznej

Dr n. med.

Agnieszka A. Pawlik

Specjalistyczny Gabinet Stomatologiczny w Mysłowicach

Prof. dr hab. n. med.

Dorota Pojda-Wilczek

Katedra Okulistyki i Klinika Okulistyki Wydział Nauk Medycznych
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n o zdr.

Sylwia Potępa-Kowalczyk

Wydział Nauk o Zdrowiu
Katedra i Klinika Neurologii Dziecięcej
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Lek. stom.

Magdalena Prynda

M-Dent Centrum Stomatologii Estetycznej i Implantologii we Wrocławiu

Dr n. hum.

Dorota Prysak

Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji
Uniwersytet Śląski w Katowicach

Lek.

Piotr Rodak

Pracownia Badań Translacyjnych w Okulistyce
Katedra Okulistyki
Wydział Nauk Medycznych Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Oddział Pediatrii i Neurologii Wieku Rozwojowego
Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach

Mgr

Dorota Maria Sikora

Centrum Specjalistycznej Diagnozy i Terapii Pszczyna

Prof. dr hab. n. med. i o zdr. mgr zarz.

Piotr H. Skarżyński

Zakład Teleaudiologii i Badań Przesiewowych Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie/Kajetany
Instytut Narządów Zmysłów w Kajetanach
Centrum Słuchu i Mowy Medincus w Kajetanach

Mgr

Alina Sarat-Spek

Zakład Fizjoterapii Katedra Fizjoterapii
Wydział Nauk o Zdrowiu
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Pracownia Fizykoterapii, Kinezyterapii i Masażu Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka im. Jana Pawła II w Katowicach

dr n. med. i n. o zdr.

Katarzyna Stachura

Wydział Nauk o Zdrowiu
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Mgr

Magdalena Szczepara-Fabian

Ośrodek Wczesnej Interwencji
Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną Koło w Żorach

Mgr inż.

Dorota Szymańska

Poradnia Żywienia Dzieci w Bielsku-Białej

Mgr

Aleksandra Światowska

Integra Aleksandra Światowska w Tychach
Polskie Towarzystwo Integracji Sensorycznej

Dr n. med.

Renata Wilk

Zakład Anatomii
Katedra Nauk Podstawowych
Wydział Nauk o Zdrowiu Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Mgr

Barbara Witkowska

SensOrt Centrum Terapii Neurorozwojowych
Polskie Towarzystwo Integracji Sensorycznej

Mgr

Zuzanna Wojtowicz

Szkoła Doktorska Wydział Nauk o Zdrowiu Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr

Sylwia Wrona

Instytut Pedagogiki
Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji
Uniwersytet Śląski w KatowicachPRZEDMOWA

Oddajemy w Państwa ręce pierwszy na polskim rynku kompleksowy podręcznik traktujący o zagadnieniach integracji sensorycznej i przetwarzania sensorycznego z perspektywy medycznej oraz terapeutycznej.

Publikacja ta powstała z marzeń o interdyscyplinarnej współpracy i głębokiego przekonania, że ten rodzaj wiedzy neurorozwojowej i pracy terapeutycznej ma sens.

Zaproszenie do współtworzenia tego dzieła przyjęli wybitni specjaliści: przedstawiciele neuronauk, fizjolodzy, lekarze, psycholodzy, pedagodzy, logopedzi, fizjoterapeuci i terapeuci SI, przez co stało się ono dla Redaktorek Naukowych pochodzących z różnych środowisk zawodowych fascynującą interdyscyplinarną przygodą po świecie embriologii, neurologii, zmysłów, zaburzeń neurorozwojowych, zagadnień diagnostycznych i zasad prowadzenia terapii. Chcemy się więc tym zachwytem z Państwem podzielić.

Metoda integracji sensorycznej została opracowana przez A.J. Ayres na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. Od tego czasu stale się rozwija, korzystając z nowych odkryć neuronauk po to, by służyć osobom z trudnościami lokowanymi w grupie miękkich zaburzeń neurologicznych (neurological soft signs, NSS). Dzięki temu wiemy i rozumiemy, że problemy te nie są wyłącznie znakiem XXI wieku, ale też rozumiemy przyczyny, w wyniku których jest ich obecnie więcej niż 60 lat temu. Poszukując jak najlepszych sposobów wspierania rozwoju, sięgamy zatem po Metodę Integracji Sensorycznej wg Ayres (ASI®), gdyż jest najbardziej kompleksowym systemem terapeutycznym, z udowodnioną skutecznością, zarówno w doświadczeniu indywidualnym pacjentów i ich rodzin, jak i w badaniach naukowych.

Przetwarzanie sensoryczne stanowi fundament do rozwoju wyższych funkcji psychicznych, a pogłębiona wiedza o układzie nerwowym i zmysłach jest niezbędna terapeutom integracji sensorycznej, ponieważ to właśnie oni swoją pracą wspierają proces neuroplastyczności w przypadku trudności rozwojowych.

Tak jak i sama integracja sensoryczna opierająca się na tworzeniu nowych ścieżek neuronalnych, których mózg potrzebuje do tworzenia wyższych funkcji poznawczych, tak ta publikacja tworzy nowe ścieżki zrozumienia zarówno mózgowego podłoża procesów przetwarzania sensorycznego, jak i zasad prowadzenia diagnozy oraz oddziaływań terapeutycznych. Tym samym obalamy mity wokół integracji sensorycznej i przedstawiamy doń podejście naukowe.

Zapraszam zatem do wybrania się z nami w tę fascynującą podróż po świecie przetwarzania sensorycznego.

W imieniu Redaktor Naukowych i Autorów

Iwona PalickaWstęp

Magdalena Szczepara-Fabian, Iwona Palicka

Metoda integracji sensorycznej jest kompleksowym podejściem do diagnozy i terapii osób z trudnościami rozwojowymi mającym swoje korzenie w latach 60. XX w., kiedy amerykańska terapeutka zajęciowa (później także doktor psychologii edukacyjnej) Anna Jean Ayres zaobserwowała u swoich podopiecznych z trudnościami w uczeniu się specyficzne problemy percepcyjno-motoryczne (Ayres, 1958). W 1971 roku zaczęła tworzyć najważniejsze założenia swojej teorii: • istnieje związek pomiędzy funkcjami neuronalnymi, zachowaniem sensomotorycznym a funkcjami poznawczymi; • funkcje sensomotoryczne dążą do stymulacji (poprawy) funkcji poznawczych; • systemy sensoryczne nie rozwijają się niezależnie od siebie, informacje sensoryczne nie są przetwarzane w izolacji, zatem interwencja terapeutyczna zorientowana multisensorycznie wpływa na uczenie się i zachowanie; • podstawą zmiany jest somatosensoryczna reakcja adaptacyjna; • teoria integracji sensorycznej łączy zatem widoczne cechy zachowania z niewidocznymi procesami w mózgu.

Ayres w 1972 roku opisała efektywność innowacyjnych metod terapii ruchowej poprawiających w niezwykle skuteczny sposób funkcje percepcyjno-motoryczne u dzieci z trudnościami w czytaniu, pisaniu oraz liczeniu (Ayres, 1971).Integracja sensoryczna a przetwarzanie sensoryczne

Teoria integracji sensorycznej według Ayres zakłada, że integracja sensoryczna jest procesem neurobiologicznym, który organizuje doznania z własnego ciała i otoczenia oraz umożliwia efektywne wykorzystanie ciała w środowisku. Integracja sensoryczna to przetwarzanie informacji pochodzących ze zmysłów; interpretowane, kojarzone i ujednolicane są przestrzenne i czasowe aspekty danych wejściowych pochodzących z różnych modalności sensorycznych. Końcowymi produktami integracji sensorycznej są praksja (planowanie motoryczne) oraz percepcja. Zdolność praksji obejmuje wiedzę, co i jak zrobić; umiejętności praksji są podstawą celowego działania (Ayres, 1986).

Obecnie termin integracja sensoryczna używany w przestrzeni terapeutycznej, oznaczany od 2007 roku (Roley i wsp., 2007) jako Ayres Sensory Integration® lub ASI®, jest nazwą własną koncepcji terapii i diagnozy opartej na odkryciach Ayres oraz na zasadach neuronauki i stanowi ramy dla zrozumienia wpływu podłoża sensorycznego i motorycznego na ludzkie zachowania. Teoria i praktyka ASI® stale ewoluują, wraz z pojawianiem się nowych doniesień i lepszym zrozumieniem neurobiologii ludzkich zachowań. Stale rozważane są i weryfikowane podstawowe konstrukty ASI® zidentyfikowane przez Ayres, które leżą u podstaw głównych wzorców funkcji i dysfunkcji integracji sensorycznej (sensory integration dysfunction/disorders, SID), opisując działanie systemów przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego oraz badając ich relacje z widzeniem, postawą, obustronną koordynacją, praksją i modulacją sensoryczną. Metoda integracji sensorycznej jest zatem wciąż aktualna, a pierwotna koncepcja stale rozwijana, z użyciem najnowszych zdobyczy nauki (Kilroy i wsp., 2019; Lane i wsp., 2019).

W przestrzeni naukowej i badawczej używany jest natomiast termin „przetwarzanie sensoryczne”. „Przetwarzanie sensoryczne” jest terminem szerszym niż „integracja sensoryczna” i odnosi się do sposobu, w jaki ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy zarządzają nadchodzącymi informacjami sensorycznymi z siedmiu peryferyjnych systemów sensorycznych. Składowymi tego procesu są: recepcja (odbiór), modulacja, integracja i organizacja bodźców sensorycznych, w tym reakcje behawioralne na bodziec sensoryczny. Termin „przetwarzanie sensoryczne” jest podobny do terminu „integracja sensoryczna”, gdy rozumiemy integrację sensoryczną jako zdolność OUN do przetwarzania bodźców sensorycznych, jednakże terminy te nie są wymienne: „przetwarzanie sensoryczne” jest szerszym terminem, a „integracja sensoryczna” jest jednym ze składników przetwarzania sensorycznego (Lane i wsp., 2000; Miller i wsp., 2007; Miller, Lane, 2000). Deficyty nazywane są zaburzeniami przetwarzania sensorycznego (sensory processing disorder, SPD).Miejsce SPD w klasyfikacjach dotyczących chorób i zaburzeń

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego (sensory processing disorders, SPD) są zjawiskiem niejednorodnym, w którym obserwuje się bardzo duże zróżnicowanie obrazu klinicznego zarówno w zakresie występowania określonych objawów, jak i ich nasilenia. Ta heterogeniczność może być przyczyną braku konsensusu dotyczącego uwzględnienia SPD w obecnie obowiązujących klasyfikacjach chorób i zaburzeń jako zaburzenia występującego samodzielnie. Podobnie jest w przypadku innych zaburzeń heterogenicznych, np. korowych zaburzeń widzenia czy zaburzeń przetwarzania słuchowego.

W obowiązującej od 2013 roku amerykańskiej klasyfikacji DSM-5, klasyfikacji ICD-10, a także w oficjalnie wdrożonej w roku 2022 ICD-11 nie znalazło się odrębne hasło „zaburzenia przetwarzania sensorycznego” pomimo bardzo intensywnych prac zespołu pod kierownictwem Lucy Jane Miller (The SPD Scientific Work Group); natomiast rozdziały dotyczące klasyfikacji SPD znajdują się w ICDL’s Diagnostic Manual for Infancy and Early Childhood, Klasyfikacji Diagnostycznej DC:0-3R oraz Klasyfikacji Diagnostycznej DC:0-5.

W klasyfikacjach: DSM-5, ICD-10 oraz ICD-11 można znaleźć pewne elementy wzorców zaburzeń przetwarzania sensorycznego:

• W ICD-10 w rozdziale F (Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania – Zaburzenia rozwoju psychicznego ) pod numerem F82 uwzględniono Specyficzne zaburzenie rozwojowe funkcji motorycznych, odpowiadające opisywanej w ramach SPD dyspraksji/somatodyspraksji.

• W DSM-5 w dziale Zaburzenia neurorozwojowe uwzględniono:

• w kryteriach rozpoznawania zaburzeń ze spektrum autyzmu (autism spectrum disorder, ASD) występowanie atypowych cech sensorycznych;

• w kategorii Zaburzenia ruchowe uwzględniono rozwojowe zaburzenia koordynacji (kod 315.4) odpowiadające opisywanej w ramach SPD dyspraksji/somatodyspraksji.

• W ICD-11, w dziale 6. Mental, behavioural or neurodevelopmental disorders – Neurodevelopmental disorders, uwzględniono:

• rozwojowe zaburzenie koordynacji ruchowej (kod 6A04) odpowiadające opisywanej w ramach SPD dyspraksji/somatodyspraksji;

• subtelną niezdarność i inne „miękkie” zaburzenia neurologiczne w funkcjonowaniu sensorycznym i motorycznym jako dodatkowe cechy kliniczne przy rozpoznawaniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (attention deficit hyperactivity disorder, ADHD);

• trwającą przez całe życie nadmierną i uporczywą nad- lub niedowrażliwość na bodźce zmysłowe lub nietypowe zainteresowanie bodźcem zmysłowym, które może obejmować rzeczywiste lub przewidywane dźwięki, światło, tekstury (zwłaszcza ubrania i jedzenie), zapachy i smaki, ciepło, zimno lub ból jako jedno z kryterium włączane do rozpoznawania zaburzeń ASD.

Klinicyści opisujący zaburzenia przetwarzania sensorycznego jako oddzielne, niezależne zjawisko kliniczne (tzw. czyste SPD) mogą wspierać się klasyfikacją zawartą w DC:0-5 obejmującą trzy typy zaburzeń przetwarzania sensorycznego (oś I Zaburzenia kliniczne; dział 20 Zaburzenia przetwarzania sensorycznego):

W przeciwieństwie do zaburzeń regulacyjnych zdefiniowanych w DC:0-3 DC:0-3R w niniejszej klasyfikacji położono nacisk na zaburzenia przetwarzania sensorycznego wyłącznie o charakterze nad- i podreaktywności, z uwzględnieniem kategorii „inne” dla mniej typowych przejawów reagowania. Trudności w koordynacji ruchowej zostały zdefiniowane gdzie indziej i nie są włączone do kryteriów diagnostycznych zaburzeń sensorycznych (Klasyfikacja Diagnostyczna DC:0-5. Klasyfikacja Diagnostyczna Zaburzeń Psychicznych i Rozwojowych w Okresie Niemowlęctwa i Wczesnego Dzieciństwa, 2022).

20.1 Nadreaktywność sensoryczna (sensory over-reactivity disorder)

Cechy diagnostyczne:

• Centralną cechą nadreaktywności sensorycznej jest utrzymujący się wzorzec nadmiernych intensywnych lub przedłużających się reakcji na bodźce sensoryczne.

• Reakcje te są bardziej nasilone, częstsze lub trwają dłużej, niż ma to typowo miejsce u dzieci w podobnym wieku i na podobnym poziomie rozwoju.

• Nadreaktywność sensoryczna pojawia się w różnych kontekstach, np. w domu, żłobku, przedszkolu, lokalnym otoczeniu, i może dotyczyć jednego lub więcej obszarów zmysłowych (np. dotykowego słuchowego, wzrokowego, smakowego węchowego, przedsionkowego , proprioceptywnego oraz interoceptywnego ).

Cechy rozwojowe:

• Niemowlęta / małe dzieci mogą przejawiać objawy nadreaktywności sensorycznej, np. nadmiernie płaczą, trudno jej ukoić po ekspozycji na głośne dźwięki, okazują spójny wzorzec dystresu w reakcji na uspokajanie dotykiem, łagodny ruch (np. kołysanie) czy inne doświadczenia sensoryczne.

• Z wiekiem mogą rozwinąć wzorzec unikania lub sprzeciwiania się, gdy są poproszone o udział w czynności związanej z ekspozycją na awersyjne dla nich bodźce.

Wiek: niemowlę / małe dziecko musi mieć co najmniej 6 miesięcy.

Czas trwania: wzorzec nadreaktywości sensorycznej utrzymuje się przez 3 miesiące lub dłużej.

Współwystępowanie:

• U większości niemowląt / małych dzieci z nadreaktywnością sensoryczną nie występują inne diagnozy, chociaż rodzice starszych dzieci z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym raportują niezwykle wysoki odsetek nadreaktywności sensorycznej.

• Niemowlęta z nadreaktywnością sensoryczną mogą doświadczać znacznych problemów z jedzeniem oraz samouspokajaniem.

• U nadreaktywnych sensorycznie dzieci w wieku przedszkolnym zwiększone jest ryzyko występowania problemów emocjonalnych oraz problemów z zachowaniem.

• U dzieci w wieku szkolnym większe jest prawdopodobieństwo trudności w nauce.

• Wydaje się, że istnieje wysokie ryzyko rozwoju zaburzeń lękowych u dzieci z nadreaktywnością sensoryczną.

20.2 Podreaktywność sensoryczna (sensory under-reactivity disorder)

Cechy diagnostyczne:

• Podstawowym kryterium podreaktywności sensorycznej jest utrzymujący się wzorzec wyciszonych, minimalnych, neutralnych lub niezwykle krótkich reakcji na bodźce sensoryczne.

• Reakcje na bodźce nie są zgodne z oczekiwaniami rozwojowymi.

• Podreaktywność sensoryczna pojawia się w różnych kontekstach (np. w domu, żłobku, przedszkolu, lokalnym otoczeniu) i może dotyczyć jednego lub więcej obszarów zmysłowych (np. dotykowego, słuchowego, wzrokowego, smakowego, węchowego, przedsionkowego , proprioceptywnego oraz interoceptywnego ).

• Na przykład małe dziecko może nie być świadome bólu, nawet gdy leci mu krew po upadku, lub może nie zauważać, że telewizor chodzi bardzo głośno.

Cechy rozwojowe:

• Różnice rozwojowe wśród małych dzieci z podreaktywnością sensoryczną są nieznane.

• W okresie przedszkolnym dzieci potrafią lepiej zrozumieć i komunikować swoją obniżoną reaktywność.

Wiek: niemowlę / małe dziecko musi mieć co najmniej 6 miesięcy.

Czas trwania: wzorzec podreaktywności sensorycznej utrzymuje się 3 miesiące lub dłużej.

Współwystępowanie:

• Nie ma dostępnych danych na temat współwystępowania podreaktywności sensorycznej z innymi zaburzeniami.

• Diagnoza podreaktywności sensorycznej wymaga jasnych dowodów na ograniczoną reaktywność na bodźce. Te niemowlęta i małe dzieci powinny być także skonsultowane medycznie pod kątem możliwych chorób, w których pojawia się niewrażliwość na ból.

20.3 Inne zaburzenie przetwarzania sensorycznego (other sensory processing disorder)

Wszystkie poniższe kryteria muszą być spełnione:

A. U niemowlęcia / małego dziecka występuje utrzymujący się i rozległy wzorzec nietypowego reagowania, który nie spełnia kryteriów nadreaktywności sensorycznej ani podreaktywności sensorycznej.

B. Objawy niemowlęcia / małego dziecka są specyficznie powiązane ze stymulacją sensoryczną, a dziecko nie spełnia kryteriów ASD. Objawów nie daje się też lepiej wyjaśnić diagnozą zaburzenia z deficytem uwagi i nadaktywnością ADHD.

C. Objawy lub sposób, w jaki opiekunowie się do nich przystosowali, w znacznym stopniu wpływają na funkcjonowanie niemowlęcia/małego dziecka i rodziny na jeden lub więcej z poniższych sposobów:

1. Powodują dystres u niemowlęcia/małego dziecka.

2. Zakłócają relacje niemowlęcia/małego dziecka.

3. Ograniczają uczestniczenie dziecka w rozwojowo oczekiwanych aktywnościach i rutynach.

4. Ograniczają uczestniczenie rodziny w codziennych aktywnościach i rutynach.

5. Ograniczają możliwości dziecka w uczeniu się i nabywaniu nowych umiejętności lub utrudniają rozwój.

Wiek: niemowlę/małe dziecko musi mieć co najmniej 6 miesięcy.

Czas trwania: wzorzec nad- lub podreaktywności sensorycznej utrzymuje się przynajmniej od 3 miesięcy.

Natomiast w osi I Zaburzenia kliniczne, dział 10 Zaburzenia neurorozwojowe, znajduje się rozwojowe zaburzenie koordynacji ruchowej (developmental coordination disorder, DCD): spełniające kryteria diagnostyczne dla dyspraksji/somatodyspraksji:

• DCD diagnozuje się, gdy u małego dziecka występuje utrzymująca się niezdolność do wiekowo oczekiwanej koordynacji ruchów w zakresie motoryki dużej i małej, a nie wynika ona z zaburzeń zmysłów, chorób neurologicznych ani globalnego opóźnienia rozwoju.

• To znaczy, że problemy z koordynacją ruchową są większe, niż wskazywałyby na to możliwości ruchowe poznawcze i językowe dziecka.

• Z tego powodu małe dzieci z tym zaburzeniem mogą (ale nie muszą) przejawiać opóźnienia w osiąganiu ważnych umiejętności ruchowych.

• Mogą słabiej radzić sobie z zadaniami wymagającymi płynnego koordynowania ruchów, takimi jak wchodzenie po schodach i schodzenie z nich czy wycinanie nożyczkami.

• Wybijającymi się cechami tego zaburzenia są powolność i niezdarność w czynnościach ruchowych wymagających koordynacji.

• Rozpoznanie ustala się jedynie wówczas, gdy trudności z koordynacją zakłócają funkcjonowanie dziecka i rodziny w codziennych aktywnościach wymagających koordynacji ruchowej (np. w zabawach ruchowych z rodzeństwem lub rówieśnikami, ubieraniu się, posługiwaniu przyrządami do pisania/rysowania w przedszkolu czy żłobku).

• Niektóre dzieci z DCD na skutek odczuwanych przez siebie deficytów stają się wycofane społecznie oraz afektywnie stłumione.

Algorytm diagnostyczny – wszystkie poniższe kryteria muszą być spełnione:

A. Koordynacja ruchowa jest wyraźnie poniżej oczekiwań właściwych dla wieku umysłowego i doświadczenia dziecka. Małe dziecko prezentuje przynajmniej dwa z poniższych objawów:

1. Wzorzec niezdarności w zakresie motoryki dużej i małej.

2. Wyraźnie widoczne trudności w ukierunkowanej na cel ruchowej koordynacji w różnych okolicznościach (np. kiedy dziecko idzie przez pokój po zabawkę lub wspina się na krzesło).

3. Problemy z koordynacją, które wpływają zarówno na prędkość, jak i dokładność w czynnościach wymagających sekwencyjnych umiejętności ruchowych (np. śledzenie ruchu piłki i jej złapanie, jazda na rowerze trójkołowym, wchodzenie po schodach, rysowanie).

B. Deficytów w umiejętnościach ruchowych nie można lepiej wyjaśnić globalnym opóźnieniem rozwoju, zaburzeniami zmysłów (np. zaburzeniami wzroku) czy chorobami neurologicznymi wpływającymi na koordynację ruchową (jak np. porażenie mózgowe czy pourazowe uszkodzenie mózgu).

C. Objawy lub sposób, w jaki opiekunowie się do nich przystosowali, w znacznym stopniu wpływają na funkcjonowanie niemowlęcia / małego dziecka i rodziny na jeden lub więcej z poniższych sposobów:

1. Powodują dystres u niemowlęcia / małego dziecka.

2. Zakłócają relacje niemowlęcia / małego dziecka.

3. Ograniczają uczestniczenie dziecka w rozwojowo oczekiwanych aktywnościach i rutynach.

4. Ograniczają uczestniczenie rodziny w codziennych aktywnościach i rutynach.

5. Ograniczają dziecku możliwości uczenia się i nabywania nowych umiejętności lub utrudniają rozwój.

Wiek: diagnozy tej nie powinno się stawiać u dzieci poniżej 2. roku życia.

SPD wciąż nie jest uwzględnione w DSM-5 lub ICD jako rozpoznanie kliniczne, w związku z tym toczy się debata na temat tego, czy SPD powinno być odrębną diagnozą, czy jest częścią innych zaburzeń bądź kondycji neurorozwojowych (Le-Huynh, Mcarthur, 2022).

Piśmiennictwo

1. Ayres A.J.: Characteristics of types of sensory integrative dysfunction (https://psycnet.apa.org/record/1972-23040-001).

2. Ayres A.J.: Improving Academic Scoresthrough Sensory Integration. Http://Dx.Doi.Org/10.1177/002221947200500605, 5(6), 338–343. (1972).

3. Ayres A.J.: Sensory integration and learning disorders. Western Psychological Services, 1986.

4. Ayres A.J.: The visual-motor function. Official Publication of the American Occupational Therapy Association, 1958; 12 (3), 130–138.

5. Cermak S., Lane S.J., Osten B.: Diagnostic manual for infancy and early childhood: ICDL-DMIC (https://www.researchgate.net/publication/230808389).

6. DSM-5® Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Fifth Edition (2013). Am Psychiatric Assoc, 21 (21): 591–643.

7. Gałecki P.: DSM-5® Diagnostic criteria: desk reference. Edra Urban & Partner, 2016.

8. ICD-10. International Statistical Classification of Diseases and. (2009).

9. Kilroy E., Aziz-Zadeh L., Cermak S.: Ayres theories of autism and sensory integration revisited: What contemporary neuroscience has to say. W: Brain Sciences, 2019; 9 (3). MDPI AG.

10. Klasyfikacja Diagnostyczna DC:0-3R. Klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa. Oficyna Wydawnicza „Fundament”, 2007.

11. Lane S.J., Mailloux Z., Schoen S. i wsp.: Neural Foundations of Ayres Sensory Integration®. Brain Sciences, 2019; 9 (7).

12. Lane S.J., Miller L.J., Hanft B.E.: Toward a Consensus in Terminology in Sensory Integration Theory and Practice: Part 2: Sensory Integration Patterns of Function and Dysfunction (https://www.researchgate.net/publication/242419604).

13. Le-Huynh A., Mcarthur M.P.H.: The Debate Over Sensory Processing Disorder. 2022, 17 (4).

14. Miller L.J., Anzalone M.E., Lane S.J i wsp.: Concept evolution in sensory integration: A proposed nosology for diagnosis. W: American Journal of Occupational Therapy. American Occupational Therapy Association, 2007; 61 (2): 135–142.

15. Miller L.J., Lane S.J.: Toward a Concensus in Termonology in Sensory Integration Theory and Practice: Part 1: Taxonomy of Neurophysiological Processes. W: Sensory integration special interest section quarterly; 2000; 23 (1).

16. Roley S.S., Mailloux Z., Miller-Kuhaneck H. i wsp.: Understanding Ayres’ Sensory Integration (www.sirri.com).

17. Schaaf R.C., Lane A.E.: Toward a Best-Practice Protocol for Assessment of Sensory Features in ASD. Journal of Autism and Developmental Disorders, 2015; 45 (5), 1380–1395.

18. The Association of Infant Mental Health in Tennessee DC: 0-5: Diagnostic Classification of Mental Health and Developmental Disorders of Infancy and Early Childhood (Version 2.0) (https://www.aimhitn.org/books/p/dc-0-5-diagnostic-classification-of-mental-health-and-developmental-disorders-of-infancy-and-early-childhood-version-20).

19. The SPD Scientific Work Group: Appendix A Part 1 3 Appendix A: Evidence For Sensory Processing Disorder. Introduction.

Netografia:

1. https://www.siglobalnetwork.org/ayres-sensory-integration)1.
Rys historyczny
Iwona Palicka

Metoda integracji sensorycznej (zarówno jej koncepcja teoretyczna, jak i zasady terapii) została stworzona przez Annę Jean Ayres (1920–1988) w latach 60. XX wieku w Kalifornii dzięki badaniom na Uniwersytecie Południowej Kalifornii (University of Southern California) w pracowni Brain Research Institute. Ayres była terapeutą zajęciowym (licencjat w 1945 roku, magisterium w 1954 roku), natomiast doktorat w zakresie psychologii edukacyjnej uzyskała w 1961 roku. Była także licencjonowanym psychologiem stanu Kalifornia. Według bliskich i współpracowników jako dziecko miała trudności w nauce podobne do tych, które później stały się celem jej badań.

Jako naukowiec spędziła prawie 40 lat, tworząc hipotezy i rozwijając wiedzę na temat integracji sensorycznej (sensory integration, SI).

W latach 50. XX wieku Ayres badała funkcje mózgu i ich wpływ na uczenie się, zachowanie oraz codzienne czynności u dzieci z udarami mózgu i dziecięcym porażeniem mózgowym (1954, 1955a, 1955b, 1957). Po uzyskaniu doktoratu zaczęła się interesować rolą systemów sensorycznych, w szczególności dotykowego, proprioceptywnego i przedsionkowego, które wcześniej nie były identyfikowane jako czynniki wyjaśniające funkcje czy dysfunkcje w zakresie uczenia się czy zachowania. Odkryła unikalną rolę terapeutów zajęciowych (occupational therapists, OT), dając im szczególne narzędzia do badania dzieci oraz pracy z nimi. Ayres pracowała bardzo intensywnie, będąc równocześnie badaczem, nauczycielem i klinicystą. Każda z tych profesji rozwijała ją i nadawała kształt koncepcji nazwanej terapią integracji sensorycznej.

W latach 60. XX wieku zainteresowała się nową dziedziną wyłaniającą się z badań neurofizjologicznych (Frostig i wsp., 1961), funkcjami i dysfunkcjami percepcyjno-motorycznymi (1958), i opublikowała swój pierwszy test Ayres Space Test (1962), przekształcony później w Południowo-Kalifornijski Test Kinestezji i Percepcji Dotykowej (1966), następnie Południowo-Kaliformijski Test Percepcyjno-Motoryczny (1970). Zaczęła także studiować składowe integracji sensorycznej poprzez dokładne analizy czynnikowe wyłaniających się z badań wzorców zaburzeń sensomotorycznych (1965, 1966 abcd, 1977). W tym czasie zidentyfikowała także wzorce zaburzeń uczenia się, które miały swoje cechy charakterystyczne (1971, 1972), ale były bardziej subtelne niż zaburzenia neurologiczne i niepełnosprawności rozwojowe, które były lepiej poznane i przyczyniły się do skupienia uwagi Ayres na zrozumieniu funkcji integracji sensorycznej, trudnych do zidentyfikowania bez specjalistycznych narzędzi pomiarowych.

Dalsze badania Ayres skupiały się na integracji sensorycznej i procesach mózgowych oraz wpływie dysfunkcji integracji sensorycznej na zdolności uczenia się dzieci oraz trudności w zachowaniu (1989).

W 1977 roku utworzono w Torrance w Kalifornii Klinikę Ayres, w której zajmowano się leczeniem dzieci z dysfunkcją SI technikami zaczerpniętymi z terapii zajęciowej. Ayres praktykowała w niej do 1984 roku, promując triadyczny model psychologii i terapii zajęciowej obejmujący bezpośrednią praktykę kliniczną, badania naukowe i nauczanie po to, by zunifikować praktykę w obszarze terapii integracji sensorycznej; wiele działań realizowała pro bono, za co była wielokrotnie nagradzana, między innymi przez Amerykańskie Stowarzyszenie Terapii Zajęciowej, w tym wpisem na listę stypendystów, tytułem Eleanor Clarke Slagle Lectureship, nagrodami za zasługi oraz honorowym członkostwem Akademii Badań AOTA.

Ayres opublikowała 54 artykuły, dwie książki (przetłumaczone także na język polski i wydane przez Wydawnictwo Harmonia Dziecko a integracja sensoryczna oraz Integracja sensoryczna a zaburzenia uczenia się ) oraz liczne testy i filmy dotyczące dysfunkcji i terapii integracji sensorycznej. Była częstym wykładowcą na wielu konferencjach, a także założycielką stowarzyszenia Sensory Integration International (SII), organizacji non-profit zajmującej się promocją badań nad integracją sensoryczną, działającej w latach 1976–2006.

W prowadzonych przez siebie badaniach Ayres koncentrowała się na grupie dzieci ujawniających problemy percepcyjne w uczeniu się i zachowaniu. W trakcie prowadzenia badań i swej codziennej pracy dostrzegła ona, że część dzieci pomimo prawidłowego poziomu inteligencji wykazywała trudności szkolne (2015). Przyczyny dysfunkcji lokalizowała w obrębie nieprawidłowości neurologicznych – zaburzonym odbieraniu bodźców/informacji płynących ze środowiska przez systemy sensoryczne, w jakie został wyposażony człowiek, oraz ich nieprawidłowej integracji. We współpracy z neurofizjologami poszukiwała neurologicznych korelatów odkrytych przez siebie dysfunkcji, tworząc hipotezy, które obecnie są weryfikowane za pomocą nowoczesnych badań obrazowych (Lane i wsp., 2019; Kilroy i wsp., 2019; David i wsp., 2022).

Ayres ukuła powiedzenie powielane przez jej uczniów: „patrz motorycznie, myśl sensorycznie” (see motor, think sensory), co jest sugestią skupienia się na uważnej obserwacji zachowań dziecka i wnioskowania o tym, jakie nieświadome procesy neurologiczne stoją za tym zachowaniem.

W 2005 roku Franklin B. Baker A. Jean Ayres Baker Trust zastrzegło znak towarowy Ayres Sensory Integration ASI®, udzielając prawa do wykorzystywania go specjalnym grupom beneficjentów stowarzyszonych wokół organizacji korzystających z dziedzictwa Ayres w terapii i nauczaniu (CL-ASI® The Collaborative for Leadership in Ayres Sensory Integration).

W 2007 roku Parham i wsp. (Parham i wsp., 2007; Koomar i wsp., 2015; Parham i wsp., 2011) opracowali miary wierności/zgodności (fidelity measure), aby zagwarantować osobom poszukującym usług terapeutycznych odzwierciedlających zasady modelu Ayres (ASI®) możliwość odróżnienia ich od innych metod terapii wykorzystujących różne interwencje sensoryczne bądź interwencje typowe dla klasycznej terapii zajęciowej czy fizjoterapii.

Teoria ta na całym świecie jest stale rozwijana (por. Miller i wsp., 2000, Miller i wsp., 2007, Dunn, 2013). Oryginalną spuścizną i koncepcją Ayres zajmuje się Ayres Sensory Integration®, organizacja dbająca o to, aby podstawowe zasady, które definiują pierwotną teorię Ayres (interwencję opartą na faktach), wciąż pozwalały odróżnić ją od innych podejść, które mogą wykorzystywać pewne aspekty aktywności sensorycznej (np. podejście Miller czy Dunn). Collaborative for Leadership in Ayres Sensory Integration (CLASI) organizuje także szkolenia oparte na pierwotnej teorii Ayres, której mogą uczyć się terapeuci zajęciowi, fizjoterapeuci, logopedzi i psycholodzy. Jednakże na całym świecie (również w kolebce integracji sensorycznej, na Uniwersytecie Południowej Kalifornii) istnieje wiele innych ośrodków zajmujących się zagadnieniami integracji sensorycznej pod kątem merytorycznym, metodycznym oraz praktycznego stosowania metody, również dla innych grup zawodowych.

W 2005 roku, podczas pierwszej konferencji badawczej SI w Kalifornii, z inicjatywy Susanne Smith Roley zainicjowano powstanie grupy roboczej podobnie myślących ludzi o wspólnej wizji dotyczącej promowania dorobku Ayres i wysokiej jakości szkolenia w zakresie SI na całym świecie. Założono nieformalną organizację Międzynarodowa Współpraca na rzecz Edukacji w zakresie Integracji Sensorycznej (International Council For Education in Sensory Integration, ICESI) i rozpoczęto działania edukacyjne oraz badawcze, promując za samą Ayres (Ayres, Robbins, 1979) podejście, że integracja sensoryczna jest specjalizacją w terapii zajęciowej.

W 2018 roku, podczas Międzynarodowego Kongresu SI w Kapsztadzie, przekształcono nieformalną grupę ICESI w formalną organizację nazwaną Międzynarodową Radą ds. Edukacji w Integracji Sensorycznej według Ayres (International Council For Education in Ayres Sensory Integration, ICEASI). Organizacje założycielskie to 10 stowarzyszeń z całego świata: ABIS (Brazylia), AEIS (Hiszpania), ASI WISE (Wielka Brytania), CLASI (Stany Zjednoczone), GSIÖ (Austria), OCCUPARE (Kolumbia), SAISI (Republika Połudnowej Afryki), Seven Senses (Portugalia), SI Network (Wielka Brytania), Sense ON (Turcja).

Metoda integracji sensorycznej trafiła do Polski w 1993 roku za pośrednictwem Stowarzyszenia NDT-Bobath oraz Marii Borkowskiej i Zbigniewa Przyrowskiego. Pierwsze szkolenie w Polsce w Centrum Rehabilitacji TPD „Helenów” prowadziła Violet F. Maas, emerytowana amerykańska terapeutka zajęciowa i jedna z pierwszych uczennic Ayres. Jako absolwentka Wydziału Terapii Zajęciowej Uniwersytetu Los Angeles została członkinią Amerykańskiego Stowarzyszenia Terapeutów Zajęciowych (AOTA), w kolejnych latach ukończyła Wydział Psychometrii oraz, co najistotniejsze, podyplomowe studia z integracji sensorycznej prowadzone przez samą Ayres.

W Polsce system szkoleń również nie jest jednolity, istnieje kilka stowarzyszeń skupiających terapeutów i nauczycieli metod opartych na integracji sensorycznej, rozwinięte jest również kształcenie w formie studiów podyplomowych. W związku z tym, że w naszym kraju do niedawna praktycznie nie istniało kształcenie terapeutów zajęciowych spełniające standardy międzynarodowe w zakresie terapii dzieci, decyzją pierwszych instruktorów SI w Polsce oraz nauczycielki Maas postanowiono, że uprawnienia uzyskają także pedagodzy (w szczególności pedagodzy specjalni) jako główna grupa zawodowa prowadząca terapię z dziećmi z dysfunkcjami rozwojowymi. Nie istnieje jednak żadna nadrzędna instytucja, która nadzorowałaby te szkolenia pod względem merytorycznym czy formalnym, ponieważ terapeuta integracji sensorycznej nie jest zawodem, a jedynie dodatkową formą doskonalenia zawodowego dla specjalistów z innych dziedzin.

Piśmiennictwo

1. Ayres A.J.: A pilot study on the relationship between work habits and workshop production. American Journal of Occupational Therapy, 1955a; 9: 264–276.

2. Ayres A.J.: A study of the manual dex-terity and workshop wages of thirty-nine cerebral palsied trainees. American Journal of Physical Medicine, 1957; 36: 6–10.

3. Ayres A.J.: Cluster analyses of measures of sensory integration. Am J Occup Ther., 1977; 31 (6): 362–366.

4. Ayres A.J.: Characteristics of types of sensory integrative dysfunction. The American Journal of Occupational Therapy: Official Publication of the American Occupational Therapy Association, 1971; 25 (7).

5. Ayres A.J.: Deficits in sensory integra tion in educationally handicapped children. Journal of Learning Disabilities, 1969; 2: 44–52.

6. Ayres A.J.: Development of the body scheme in children. Am. J. Occup. Ther, 1961; 15: 99–102, 128.

7. Ayres A.J.: Integracja sensoryczna a zaburzenia uczenia się. Wydawnictwo Harmonia Universalis, 2018.

8. Ayres A.J.: Interrelation of perception, function, and treatment. Journal of the American Physical Therapy Association, 1966d; 46: 741–744.

9. Ayres A.J.: Interrelations among perceptual-motor abilities in a group of normal children. American Journal of Occupational Therapy, 1966b; 20: 288–292.

10. Ayres A.J.: Interrelationships among perceptual–motor functions in children. American Journal of Occupational Therapy, 1966a; 20: 68–71.

11. Ayres A.J.: Ontogenetic principles in the development of arm and hand functions. American Journal of Occupational Therapy, 1954; 8: 95–99, 121.

12. Ayres A.J.: Patterns of perceptual motor dysfunction in children: A factor analytic study. Perceptual and Motor Skills, 1965; 20: 335–368.

13. Ayres A.J.: Proprioceptive facilitation elicited through the upper extremities. American Journal of Occupational Therapy, 1955b; 9: 1–9, 57–58, 121–126.

14. Ayres A.J.: Sensory integrative processes and neuropsychological learning disability. Learning Disorders, 1968; 3: 41–58.

15. Ayres A.J.: Southern California Perceptual-Motor Tests Manual. The Journal of Special Education, 1970; 4 (1): 117–120.

16. Ayres A.J.: Tactile functions: Their re-lation to hyperactive and perceptual motor behavior. American Journal of Occupational Therapy, 1964; 18: 6–11.

17. Ayres A.J.: The Ayres Space Test. Western Psychological Services, Los Angeles 1962.

18. Ayres A.J.: The development of perceptual-motor abilities: a theoretical basis for treatment of dysfunction. Am. J. Occup. Ther, 1963; 27: 221–225.

19. Ayres A.J.: The Southern California Kinesthesia and Tactile Perception Tests. Western Psychological Services, Los Angeles 1966c.

20. Ayres A.J.: The visual-motor function. American Journal of Occupational Therapy, 1958; 12; 130–138: 155.

21. Ayres A.J.: Types of sensory integrative dysfunction among disabled learners. The American Journal of Occupational Therapy: Official Publication of the American Occupational Therapy Association, 1972; 26 (1): 13–18.

22. Ayres A.J., Okuniewski J.: Dziecko a integracja sensoryczna. Harmonia Universalis, 2015.

23. Ayres A.J., Robbins J.: Sensory integration and the child. Western Psychological Services, 1979

24. Ayres A.J.: 1920–1988 Therapist, Scholar, Scientist, and Teacher. The American Journal of Occupational Therapy, 1989; 43 (7): 479–480.

25. David S., Brown L.L., Heemskerk A.M. i wsp.: Sensory processing sensitivity and axonal microarchitecture: identifying brain structural characteristics for behavior. Brain Structure and Function, 2022; 227 (8): 2769–2785.

26. Frostig M., Lefever D.W., Whittlesey J.R.B.: A Developmental Test of Visual Perception for Evaluating Normal and Neurologically Handicapped Children. Perceptual and Motor Skills, 1961; 12 (3): 383–394.

27. Kilroy E., Aziz-Zadeh L., Cermak S.: Ayres theories of autism and sensory integration revisited: What contemporary neuroscience has to say. Brain Sci, 2019; 9 (3): 68.

28. Lane S.J., Mailloux Z., Schoen S., i wsp.: Neural Foundations of Ayres Sensory Integration®. Brain Sciences 2019, 9 (7); 153.

29. Mailloux Z., Miller-Kuhaneck H.: Evolution of a Theory: How Measurement Has Shaped Ayres Sensory Integration®. The American Journal of Occupational Therapy, 2014; 68 (5): 495–499.

30. Parham D.L., Cohn E.S., Spitzer S. i wsp.: Fidelity in sensory integration intervention research. American Journal of Occupational Therapy, 2007; 61 (2): 216–227.

31. Parham L.D., Roley S.S., May-Benson T.A. i wsp.: Development of a fidelity measure for research on the effectiveness of the ayres sensory integration® intervention. American Journal of Occupational Therapy, 2011; 65 (2): 133–142.

Netografia:

1. http://research.aota.org/ajot/article-pdf/68/5/495/64724/495.pdf

2. http://articles.latimes.com/1989-01-10/news/mn-32_1_a-jean-ayres

3. https://uspto.report/company/Franklin-B-Baker-A-Jean-Ayres-Baker-Trust

4. https://www.cl-asi.org/