Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański - ebook

Wstęp

Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej był potężną instytucją. Bez niego komuniści nie mogliby stworzyć systemu totalitarnego, którego wizytówką były wszechobecny strach i terror stworzone przez bezpiekę. Dzięki sprawnie funkcjonującemu Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) – swoistej policji politycznej – niemożliwe było po prostu funkcjonowanie, a wręcz istnienie PRL.

Oczywiście nie był to żaden wyjątek w krajach totalitarnych. Dla przykładu w III Rzeszy funkcjonowała osławiona Die Schutzstaffel der NSDAP czyli SS, w ZSRS Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł SSSR – NKWD, a w Rumunii owiany równie złą sławą Departamentul Securității Statului, tj. Securitate. Wszystkie one były mieczem i tarczą systemu, któremu służyły. Nie inaczej było z polska bezpieką.

Jednak MBP, podobnie jak każda inna instytucja, było tworzone i mogło funkcjonować tylko i wyłącznie dzięki ludziom, którzy w nim pracowali. Dzięki inteligentnym i utalentowanym osobom, wbrew powszechnej opinii i na nieszczęście polskiego społeczeństwa, można było realizować cele, które przed bezpieką stawiała partia, na każdym etapie jej istnienia. Najpierw plany kreśliła Polska Partia Robotnicza (PPR), a od grudnia 1948 r. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.

Do bezpieki nie trafiały osoby przypadkowe. Musieli być to przede wszystkim sprawdzeni, ideowi towarzysze. Wymagano tego od każdego kandydata, który chciał wstąpić w szeregi aparatu bezpieczeństwa. Ponadto szukano ludzi inteligentnych i dobrze wykształconych, którzy mogliby pokierować tak potężną strukturą. Nie było to wcale łatwe. Do bezpieki pchały się głównie osoby bez żadnego przygotowania, wywodzące się ze wsi i niewielkich miasteczek. Chcieli oni sprawdzić, jak smakuje przewodnie hasło socrealizmu: „Nie matura, lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera”. Niemniej tacy ludzie, wielokrotnie nieumiejący nawet czytać i pisać, nadawali się tylko i wyłącznie do prowadzenia tzw. ostrego śledztwa. Nie byli przygotowani do objęcia wyższych funkcji kierowniczych, szczególnie w organach centralnych. Dlatego każdy sprawdzony i odpowiednio przygotowany towarzysz był dla komunistów, patrzących bardzo pragmatycznie na tę sprawę, na wagę złota.

Na tle wielu przyjmowanych do służby wręcz bardzo prostych ludzi zdecydowanie wyróżniali się płk Julia Brystigier, ppłk Adam Humer i płk Józef Różański. Swoistym paradoksem jest, że ta trójka inteligentów stała się ikonami aparatu represji w Polsce Ludowej.

Brystigierowa i Różański otrzymali solidne wykształcenie na najlepszych polskich uniwersytetach jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym. Humer rozpoczął studia wyższe przed 1939 r. Dyplom magistra prawa uzyskał już po zakończeniu działań militarnych. Wydawać by się mogło, że ci przedwojenni działacze komunistyczni będą, po przejęciu przez PPR władzy w 1944 r., realizować się na zupełnie innych, politycznych odcinkach walki. Los rzucił ich jednak do MBP, gdzie piastowali bardzo wysokie funkcje, walcząc z różnymi przeciwnikami o utrwalanie władzy ludowej. Brystygierowa zwalczała Kościół katolicki i opozycję polityczną. Humer i Różański byli zaangażowani w najważniejsze śledztwa, które prowadził Departament Śledczy MBP, w tym także w brutalne przesłuchiwanie więźniów. Tym samym wszyscy oni realizowali bardzo skrupulatnie wytyczne partii.

Są to zatem życiorysy bardzo pogmatwane i trudne. Przez to, ośmielam się stwierdzić, są to także biografie fascynujące. I właśnie z tego powodu podjąłem się zadania przygotowania tej książki.

Biografie zamieszczone w niniejszym opracowaniu to w zasadzie rozszerzone życiorysy Brystigierowej, Humera i Różańskiego. Opisałem ich życiową drogę, od urodzenia aż do śmierci, oraz kolejne wybory, które zadecydowały o tym, że trafili na karty historii. Zamiast skupiać się na szczegółach, postanowiłem uchwycić istotę rzeczy w szerszym kontekście. Starałem się dość przejrzyście zobrazować mniej znane fragmenty tych życiorysów, wyjaśnić większość zagadek (a jest ich kilka), odpowiedzieć na nurtujące pytania. Chciałem również zmierzyć się ze stereotypami, których w przypadku całej trójki nie brakuje. Niektóre okazały się zwyczajną nieprawdą. Inne zostały potwierdzone badaniami, które przeprowadziłem.

Oczywiście to niewielkie objętościowo, popularnonaukowe opracowanie nie wyczerpuje w żadnej mierze tematu. Wręcz przeciwnie. Jest to dopiero wstęp do podjęcia poważnych badań naukowych. Brakuje bowiem w polskiej historiografii dobrych biografii wysokich funkcjonariuszy zarówno partyjnych, jak i bezpieczniackich. Jest natomiast mnóstwo materiałów, które wymagają przeanalizowania.

Zachęcam do lektury.

Paweł SztamaJulia Brystygier – błyskotliwa idealistka

Córka żydowskich aptekarzy

Julia Prejs, tak bowiem brzmiało jej panieńskie nazwisko, przyszła na świat 25 listopada 1902 r. Była najstarszym z czworga dzieci żydowskich aptekarzy – Izabelli i Henryka (a właściwie Hermana) Prejsów. Jak po latach określiła w jednej z bezpieczniackich ankiet, jej pochodzenie było drobnomieszczańskie.

Julia Brystygier.

W 1920 r. ukończyła jedno z lwowskich gimnazjów i została przyjęta na studia historyczne na bardzo renomowaną wówczas polską uczelnię – Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie. Prejs została studentką Wydziału Filozoficznego i uczennicą wybitnego polskiego mediewisty, badacza historii materialnej i historii kultury – prof. Jana Ptaśnika, na którego seminarium uczęszczała. Kolegą z roku Julii Prejs był inny wybitny polski historyk – prof. Zygmunt Wojciechowski, po wojnie założyciel tzw. Instytutu Zachodniego.

W okresie studiów Julia Brystygier (ślub z Natanem Brystygierem wzięła w 1920 r.) zarabiała na życie, pracując w biurze adwokackim jako korespondentka języka niemieckiego. Już jako studentka znana była z działalności komunistycznej. Ciężko dziś ocenić, jak bardzo się w nią zaangażowała. Pewne jest tylko, że na początku drugiej dekady XX w. została wraz z mężem aresztowana za tę działalność, pozostawiając w domu maleńkiego syna Michała. Sytuacja ta bardzo mocno poruszyła studencką brać, która solidarnym protestem doprowadziła do uwolnienia Julii z więzienia.

Brystygierowa ukończyła UJK w 1926 r. Naukę kontynuowała w latach 1926–1927 na jednej z najznakomitszych uczelni świata, a na pewno Europy – paryskiej Sorbonie. Według informacji pierwszego erotomana PRL (a jednocześnie znanego konfabulanta) Włodzimierza Sokorskiego – które powtarza Sławomir Koper w książce Seksalfabet PRL – Julia miała być w tamtym okresie modelką pewnego kubisty, niejakiego Pabla Picassa. Informacja ta okazała się tak samo prawdziwa, jak wiarygodny był sam Sokorski. Jeżeli bowiem ktoś z rodziny Prejsów miał pozować do obrazów Picassa, to zdecydowanie bardziej prawdopodobne jest, że była to Olga, siostra Julii.

Po powrocie do Polski Brystygierowa zdała egzaminy pedagogiczne, a w 1928 r. obroniła doktorat z filozofii. Następnie przeniosła się do Wilna, gdzie istniało bardzo wiele szkół żydowskich wszelkich maści i poziomów. Wykorzystywała tam swoje niemałe kwalifikacje zawodowe. Przede wszystkim pracowała w żeńskim Gimnazjum im. C. Epsteina oraz żydowskim seminarium nauczycielskim międzynarodowego Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego Tarbut.

W wirze komunistycznej działalności

Jeszcze przed obroną doktoratu, wedle samodzielnie sporządzonego życiorysu naszej bohaterki, rozpoczęła ona działalność w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Jej nielegalna sekcja działająca na terenie Rzeczypospolitej nosiła nazwę Czerwona Pomoc w Polsce. MOPR podlegała bezpośrednio Międzynarodówce Komunistycznej, tj. Kominternowi, i miała na celu niesienie pomocy więźniom politycznym, ich rodzinom oraz rewolucjonistom. Zdarzało się, że organizowała także kampanie protestacyjne. Do jej rozwiązania, tj. do 1947 r., przez jej szeregi przewinęło się ok. 14 milionów osób. Ponadto od 1927 lub 1928 r. do 1930 r. Brystygierowa należała do Związku Zawodowego Nauczycieli. W 1929 r. była jednym ze współorganizatorów strajku nauczycielskiego w Wilnie, za co straciła prawo do wykonywania zawodu w szkołach publicznych i musiała zarobkować poprzez udzielanie lekcji prywatnie.

Wydaje się jednak, że w tamtym okresie Brystygierowa przestała już koncentrować się na swojej karierze pedagogiczno-naukowej i rzuciła się w wir polityki. Nie da się bowiem inaczej wytłumaczyć jej kolejnych ruchów, jak choćby tego, iż powróciła do Lwowa i została redaktorką legalnego komunistycznego tygodnika „Przeglądu Współczesnego”, który później polskie władze nakazały zamknąć, a ją umieściły na miesiąc w areszcie. Nie zaprzestała także pracy w lwowskiej egzekutywie MOPR. Następnie, w 1931 r., złożyła akces, rozpatrzony zresztą pozytywnie, do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), która była autonomiczną częścią Komunistycznej Partii Polski (KPP). Kurs na politykę, który obrała późniejsza pułkownik można tłumaczyć jeszcze tym, iż w 1930 r. zmarł jej mąż Natan. Być może młoda wdowa uznała, że miłość do męża można śmiało zastąpić miłością do partii albo też znaleźć w niej kolejnego adoratora – członka KPZU.

Podczas swojej kariery w KPZU Brystygierowa pełniła kilka funkcji. Przede wszystkim była etatowym działaczem partii, tzw. funkiem. Za tym pojęciem mogło się kryć bardzo wiele stanowisk. Jednym z nich, które piastowała Julia, była funkcja sekretarza propagandy i agitacji, tzw. propagitu, kilku komitetów okręgowych KPZU. W którymś ze swoich życiorysów Brystygierowa napisała, że jednym z jej wielu ówczesnych zadań było zorganizowanie strajku powszechnego w Borysławsko-Drohobyckim Zagłębiu Naftowym. Konkretniej rzecz ujmując, zadaniem Julii było przygotowanie komunistycznej gazetki skierowanej do robotników i chłopów, agitującej na rzecz odłączenia Zagłębia od Rzeczypospolitej.

Swoją działalnością przyszła oficer nie nacieszyła się jednak długo, gdyż w październiku 1932 r. została wraz z grupą towarzyszy aresztowana – jak sama po latach stwierdziła – na skutek nieujawnionej prowokacji. Po procesie osadzono ją w osławionym podczas drugiej wojny światowej więzieniu Brygidki we Lwowie, tym razem na przeszło rok. W swoim lwowskim okresie komunistycznej działalności Brystygierowa przyjęła kilka pseudonimów – „Daria”, „Darka”, „Kazia”, „Ksenia”, „Luna” oraz „Maria”.

Po wyjściu z więzienia nie zaprzestała wrogiej Polsce działalności, co z perspektywy czasu wyszło jej na dobre. Przez pierwszych kilka miesięcy „Luna” zaczęła pracować w Komitecie Centralnym MOPR Zachodniej Ukrainy, co było niemałym wyróżnieniem. „Organizowałam tam kampanię oczyszczania organizacji moprowych z elementów nacjonalistycznych” – napisała po latach.

W 1934 r. Brystygierowa przeszła swoisty test wierności partyjnej – na krótki czas zawieszono ją w prawach członka KPZU. Powody takiej decyzji było de facto dwa. Przede wszystkim oskarżono ją o obronę towarzyszki „Stefy” Rotenberg, której zarzucono, że była agentką Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i zdefraudowała pieniądze MOPR. Drugim zarzutem, chyba zdecydowanie wówczas poważniejszym, było oskarżenie o trockizm Natana Brystygiera oraz jednego z braci Julii – Feliksa. „Luna” po latach w ten sposób opisała swoją stanowczą reakcję na wieść o sympatiach politycznych młodego Prejsa „ przestałam utrzymywać z bratem tym wszelkie stosunki ”. Cytat ten znakomicie obrazuje wierność, a może i lęk młodej działaczki w stosunku do partii i towarzysza Józefa Stalina. Jak się okazało w niedługim czasie, oba zarzuty były na tyle niewystarczające, że przywrócono towarzyszkę Julię w szeregi KPZU po pół roku od jej zawieszenia. Wydaje się jednak, że – znając realia tamtych czasów – Brystygierowa musiała uderzyć się w pierś i złożyć samokrytykę.

Latem 1935 r. „Luna” została skierowana do pracy partyjnej na stanowisko sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU w okręgu Stryj–Sambor. Komitet ten właściwie wówczas nie istniał i trzeba było odtworzyć jego struktury. Udało się jej to tylko częściowo, gdyż działalność polskiej policji była na tym terenie bardzo skuteczna i w listopadzie 1935 r. Brystygierowa ponownie została aresztowana. Jednak tym razem skończyło się na strachu: po wylegitymowaniu zwolniono ją z nakazem opuszczenia Stryju, co też bezzwłocznie uczyniła.

Leon Kruczkowski.

Po powrocie do Lwowa „Luna” zaczęła pracować w Centralnej Redakcji MOPR Zachodniej Ukrainy oraz w Centralnej Redakcji KPZU. Jak sama stwierdziła w jednym z życiorysów, w związku z pełnionymi funkcjami wykonywała cały szereg obowiązków. Tworzyła między innymi Front Ludowy na Zachodniej Ukrainie, tj. koalicję partii komunistycznych z szeroko rozumianymi partiami lewicowymi. Utworzenie frontu było wytyczną VII Kongresu Kominternu dla całej Europy. Zajmowała się także sprawami chłopów i rolnictwa. Ponadto zaangażowała się dość mocno w przygotowanie oraz udział w Kongresie Pracowników Kultury we Lwowie, który odbył się w maju 1936 r. Przy tej okazji po raz kolejny udowodniła swoje ogromne talenty organizacyjne. Kongres był dużym wydarzeniem, którego celem była ochrona Polski przed faszyzmem. Tak przynajmniej twierdzili organizatorzy, co oczywiście nie miało nic wspólnego z rzeczywistością. Porównywanie II RP choćby do faszystowskich Włoch było – i jest – sporym nadużyciem. Jednak lewicowi intelektualiści, w tym wybitni twórcy – Leon Kruczkowski i Emil Zegadłowicz, postanowili bronić Polskę przed „faszystowską” sanacją.

Kiedy czytam założenia ideowe komunizmu epoki międzywojennej i porównuję je z późniejszym okresem, tj. latami 1939–1941, zawsze zastanawia mnie to, jakie były faktyczne opinie „starych” komunistów na pakt Hitlera i Stalina z sierpnia 1939 r. Jak zareagowała na to „Luna”? Czy była zawiedziona, smutna, rozgoryczona, może oszukana? A może doskonale rozumiała sowiecką rację stanu? Niestety, wobec braku odpowiednich źródeł, trudno to ustalić.

W 1937 r. Brystygierowa została aresztowana po raz kolejny. W życiorysie z 1944 r. napisała, iż polska policja dokonała jej aresztowania na podstawie tzw. archiwum Cywińskiego. Polacy otrzymali je od służb austriackich, które przechwyciły je w Wiedniu. „Luna” stwierdziła, że dzięki temu zbiorowi akt i dokumentów udało się zatrzymać bardzo wielu działaczy KPZU, w tym jej drugiego męża – Grosfelda. Tym razem Brystygierowa nie wywinęła się sprawiedliwości – została ostatecznie skazana na cztery lata pozbawienia wolności oraz osadzona w lwowskim więzieniu. Po latach stwierdziła, że w śledztwie nigdy nie przyznała się do przynależności do KPZU ani nie podpisała żadnej deklaracji lojalności. Odróżniało to ją na przykład od jej późniejszego przełożonego, szefa polskiej bezpieki gen. dyw. Stanisława Radkiewicza. W przeciwieństwie do niego, zamiast zdradzać towarzyszy, „Luna” miała pracować w więzieniu na rzecz odsiadujących wyrok aktywistów komunistycznych, sprawując funkcję starosty lwowskiego więzienia kobiecego.

W tej sprawie relacja Brystygierowej wydaje się prawdziwa. Jak pokazuje jej biografia, do 1939 r. była ona jedną z najbardziej energicznych i oddanych sprawie działaczek komunistycznych w południowo-wschodniej Polsce. Komuniści działali na szkodę polskiej racji stanu. Robili to zatem nielegalnie, za co polska policja musiała ich ścigać, zresztą jak najbardziej słusznie. W takiej sytuacji trzeba było mocno wierzyć w utopijne idee, aby działać z takim zaangażowaniem, na bardzo niepewnym gruncie. Julii tego zaangażowania nie zabrakło także w późniejszym okresie.

„Luna” wyszła na wolność w kwietniu 1939 r. i ponownie rzuciła się w wir pracy komunistycznej na obszarze Lwowa. Między innymi pomagała odbywającym karę komunistom, dostarczała do aresztów materiały propagandowe oraz kolportowała legendarny Krótki kurs historii WKP(b) – biblię partii bolszewickiej w okresie stalinowskim.

Krótki kurs historii WKP(b), oficjalna stalinowska historia partii bolszewickiej.

Brystygierowa nie działała wówczas w żadnej partii, gdyż KPP zakończyła swój żywot w 1938 r. Była to osobista decyzja Józefa Stalina, który uznał, że organizacja ta była zbyt mocno zinfiltrowana przez funkcjonariuszy polskich służb. Uważał ponadto, że starzy kapepowcy mogli być wobec niego zbyt mało lojalni. Zdecydował zatem o rozwiązaniu KPP, a także o fizycznej likwidacji starych towarzyszy partyjnych na fali tzw. wielkiej czystki. Bardzo wielu zasłużonych dla komunizmu działaczy zostało wymordowanych na terenie ZSRS. Nie wiemy, jak potoczyłyby się losy „Luny”, gdyby nie jej zatrzymanie w 1937 r. Być może zostałaby, podobnie jak wielu jej towarzyszy, zgładzona bez skrupułów przez funkcjonariuszy NKWD. Wtedy zapewne nie pomogłoby żadne jej wcześniejsze zaangażowanie.

Ciekawostką jest, że w dokumentach i relacjach z tamtego okresu nie znalazłem ani jednej wzmianki o moskiewskich kursach czy szkołach, które mogłaby skończyć przyszła towarzyszka dyrektor. Ponadto nigdzie nie ma żadnego wiarygodnego śladu potwierdzającego jej ówczesną współpracę z organami NKWD. Zupełnie inaczej sytuacja wygląda z innym bezpieczniackim tuzem – osławionym pułkownikiem Józefem Różańskim, który przyznawał się, choćby w życiorysach pisanych pod koniec wojny, do współpracy z sowiecką bezpieką. Być może w tamtym okresie Brystygierowa takiej współpracy nie podjęła i takich kursów nie ukończyła. Bez dokumentów przechowywanych w archiwach rosyjskich kwestie te pozostaną tylko w sferze domysłów. Jedynym dość luźnym śladem rzekomej współpracy Brystygierowej z NKWD jest rozmowa, którą miał przeprowadzić wspomniany Różański z innym specem bezpieki ppłk. Józefem Światłą. Różański miał powiedzieć: „Pomyślcie, towarzyszu, że ta… napisała raport na mnie. Ale tow. Luna zapomina, że ja mam dłuższą karierę w NKWD niż ona”.

Czy można w tej sprawie wierzyć Światle? Moim zdaniem nie bardzo, bowiem Różański i Światło szczerze się nie znosili i ostro ze sobą rywalizowali. Dwóch tak bardzo negatywnie do siebie nastawionych mężczyzn trudno posądzać o spoufalanie się ze sobą, o wspólne dyskusje na takie tematy i jakiekolwiek zwierzenia. Poza tym o tej rzekomej współpracy opowiadał po latach wspomniany Sokorski: „Jak mi wiadomo, radziecki wywiad zwerbował ją, kiedy przebywała na stażu w Paryżu ”. Niestety autor tego cytatu był mało wiarygodny – jak wspomniałem już wcześniej, prawdę potrafił bardzo ubarwić. Dlatego też trudno ocenić jego słowa. Niemniej nie jest wykluczone, że „Luna” miała z NKWD coś wspólnego. Rozwiązanie tej zagadki skrywają zapewne sowieckie archiwalia...

Sowiecka obywatelka

Kiedy 1 września 1939 r. wybuchła druga wojna światowa, Brystygierowa pozostała we Lwowie, który znalazł się pod okupacją sowiecką. Tam przyjęła obywatelstwo radzieckie i za zgodą nowych władz została sekretarzem OK MOPR, pracowała w Komitecie byłych Więźniów Politycznych oraz rozpoczęła działalność we lwowskiej Radzie Związków Zawodowych. W jej dokumentach nie znalazłem niestety żadnej informacji o tym, czy została kiedykolwiek członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). O jej tytanicznej wręcz pracy na rzecz komunistów i komunizmu zaświadczył po latach późniejszy pierwszy redaktor naczelny „Trybuny Ludu”, piekielnie gorliwy i oddany sprawie komunista Leon Kasman:

We Lwowie mieszkała Luna Brystygierowa. Trochę dama, dosyć wykształcona, wymowna, umiała się zachować. Dotarła do jakiś ważnych Sowietów i pozwolono jej prowadzić opiekę nad byłymi więźniami. Powołano ośrodek Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. Luna została jego przewodniczącą, przydzielono nam lokal, parę pokoi w centrum miasta. Jako nasza opiekunka robiła co mogła, dwoiła się i troiła, by nam pomóc, by nas gdzieś poupychać przez różne znajomości. Nic złego nie mogę o niej powiedzieć.

Dzięki jej zaangażowaniu pracę we Lwowie w 1940 r. znalazł mało jeszcze wówczas znany działacz komunistyczny spod Krosna – Władysław Gomułka. Późniejszy I sekretarz KC PZPR napisał: „Przy pomocy Julii Brystygier zostałem wkrótce mianowany na stanowisko dyrektora maleńkiego zakładu wyrobów papierniczych we Lwowie przy ulicy Jagiellońskiej nr 18”.

Zupełnie inaczej sprawę jej działalności we Lwowie opisał w swoich relacjach w Radiu Wolna Europa ppłk. Józef Światło:

Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Lwowa Brystygierowa prowadziła swoją działalność donosicielską w ten sposób, że zorganizowała tak zwany Komitet Więźniów Politycznych. Przy pomocy tego Komitetu NKWD wyłapywało wszystkich odchyleńców partyjnych i w ten sposób Brystygierowa dała się we znaki swoim towarzyszom.

Oprócz pracy na rzecz rewolucjonistów albo rzekomego donoszenia na nich Brystygierowa współpracowała także w drugim kwartale 1941 r. z czasopismem społeczno-literackim zatytułowanym „Nowe Widnokręgi” – oficjalnym organem prasowym Związku Pisarzy Radzieckich. Dzięki tej pracy zaspokajała zapewne swoje humanistyczne talenty, które bez wątpienia posiadała. Dowodem na jej niemały talent literacki jest choćby tekst z książki pt. KPP. Wspomnienia z pola walki, opublikowanej już po wojnie.

Co więcej, Brystygierowa miała doskonały gust. Potrafiła się świetnie ubierać i używała znakomitych perfum. Znane było jej zamiłowanie do szeroko rozumianej kultury. Miała ponadto nienaganne maniery oraz ogromny urok osobisty. Nie pasowała do wielu prymitywów, wręcz półgłówków, którzy tworzyli partyjny aktyw.

Na dalekim Wschodzie

Sześć dni po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej, a więc 28 czerwca 1941 r., Julia ewakuowała się z Lwowa do Charkowa. Tam pełniła funkcję instruktora OK MOPR. Stanowisko to piastowała także, przebywając od listopada 1941 r. do maja 1943 r. w Samarkandzie – jednym z ważniejszych miast Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Tam odpowiadała także za sprawy, jak sama to ujęła, „politycznych emigrantów”.

W okresie klęsk Armii Czerwonej z niemieckim Wehrmachtem w Samarkandzie przebywało bardzo wielu polskich komunistów, m.in. późniejszy wicepremier Hilary Minc wraz z małżonką, czołowy komunistyczny propagandzista Roman Werfel, a także wspomniany już Józef Różański z żoną i córką. Panował tam straszliwy głód, który zebrał niemałe żniwo wśród mieszkańców miasta. Całą wyprodukowaną żywność przeznaczono bowiem dla walczących z Niemcami krasnoarmiejców. Nie przelewało się także wielu wiernym Stalinowi polskim komunistom, choć niektórzy mieli się całkiem dobrze, jak np. Mincowie. Różańscy dla odmiany, aby przeżyć, musieli ciężko pracować w kołchozie, choć i to nie wystarczało na zapewnienie minimalnej choćby egzystencji. „Galeria półtrupów” – opisał swoich towarzyszy przebywających w Samarkandzie wspomniany Kasman, który pojechał tam z partyjną wizytą.

Nie zachowały się źródła mówiące, jak w tamtych warunkach radziła sobie Brystygierowa. Czy także cierpiała głód, czy może, podobnie jak Mincowie, radziła sobie całkiem nieźle? Nie udało się ustalić, gdzie wówczas mieszkała ani co robiła oprócz pracy w MOPR. Wydaje się, że w tamtym okresie mogła spotykać się towarzysko, ale także po linii partyjnej, z Hilarym Mincem, którego zapewne znała z okresu lwowskiego, już po wybuchu drugiej wojny światowej. Wiemy natomiast na pewno z literatury przedmiotu, że jej żarliwość, fanatyzm i wierność komunizmowi nie ustały nawet w tamtym bardzo trudnym okresie, gdy wydawało się, że wali się wszystko, łącznie z ojczyzną światowego proletariatu. Potrafiła choćby oskarżyć Różańskich o zdradę ideałów komunistycznych, gdy dla ratowania córki przyjęli od członka Delegatury rządu RP na uchodźstwie dwa kilogramy ryżu i torbę mąki. Na nic zdały się tłumaczenia dwojga oddanych komunistów, że chodziło o uratowanie życia ich jedynego dziecka. Autorka biografii Józefa Różańskiego prof. Barbara Fijałkowska spointowała tę historię tak: „Doprawdy znajomość tych faktów pozwala zrozumieć głęboką nienawiść Józefa Goldberga do wielu «towarzyszy»”. W tym gronie znalazła się także „Luna”, która nienawiść tę ochoczo odwzajemniała, stwierdzając po latach: „ Różańskiego nie cierpiałam”. W późniejszym okresie ich drogi znów się przecięły. Oboje ostro wówczas ze sobą rywalizowali.Bibliografia:

Julia Brystygier – błyskotliwa idealistka

Archiwa:

Archiwum Akt Nowych

- Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Biuro Spraw Kadrowych, Julia Bristigier, sygn. 237/XXIII-771 (dokumenty ze zbiorów dra hab. Mirosława Szumiły).

- Centralna Kartoteka, Teczka osobowa Julii Brystygier, sygn. 8396.

- Wydział Historii Partii Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej, sygn. 295/XIX, t. 14.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

- Akta osobowe Brystigier Julia, sygn. IPN BU 0154/49.

- Akta osobowe Różański Józef s. Adama, sygn. IPN BU 0193/7094.

- Julia Brystygier, IPN BU 1977/50.

- Akta sprawy „Egoistka”, IPN BU 01208/1293 (dokumenty ze zbiorów prof. dra hab. Andrzeja Paczkowskiego).

Źródła drukowane:

- Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II, Lata 1948–1956, oprac. Andrzej Paczkowski, Warszawa 1994.

- Aparat bezpieczeństwa w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. Antoni Dudek i Andrzej Paczkowski, Warszawa 2000.

- Aparat bezpieczeństwa w latach 1953–1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. Grzegorz Majchrzak i Andrzej Paczkowski, Warszawa 2004.

- Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1946, pod red. Wandy Chudzik, Ireny Marczak, Marka Olkuśnika, Warszawa 1996.

- Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945–1953, oprac. Adam Dziurok, ks. Józef Marecki, Filip Musiał, Kraków–Katowice 2012.

- Księga bezprawia. Akta normatywne kierownictwa resortu Bezpieczeństwa Publicznego (1944–1956), oprac. Bogusław Kopka, Warszawa 2011.

- Proces Romana Romkowskiego, Józefa Różańskiego i Anatola Fejgina w 1957 roku, cz. I i II, oprac. Marek Jabłonowski i Włodzimierz Janowski, Warszawa 2011.

Źródła internetowe:

- Katalog funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa Biuletyn Informacji Publicznej. Instytut Pamięci Narodowej , .

- Krwawa Luna Brystygierowa. Publikujemy nieznane materiały z archiwum IPN Lustracja.net , .

- Pierwszy Zjazd PPR Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej , .

Pamiętniki i wspomnienia:

- Berling Zygmunt, Wspomnienia. Wolność na przetarg, Warszawa 1991.

- Błażyński Zbigniew, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1950, Warszawa 1990.

- Piecuch Henryk, Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, Warszawa 1996.

- Rószkiewicz-Litwinowiczowa Anna, Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943–1944, więzienie 1949–1954, Warszawa 1991.

- Sokorski Włodzimierz, Wspomnienia, Warszawa 1990.

- Torańska Teresa, Oni, Warszawa 2004.

Filmy:

- Bezpieka 1944–1956 , reż. Iwona Bartólewska, Agencja Filmowa Profilm, 1997.

- Świat Luny , reż. Ignacy Szczepański, Studio Filmowe Wir, 1997.

Opracowania:

- 35 lat temu zmarła „Krwawa Luna” Dzieje.pl, 8 października 2010 r. , .

- Aparat Bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I, 1944–1956, pod red. Krzysztofa Szwagrzyka, Warszawa 2005.

- Brancowska Fania, Szymaniak Karolina, Fan-Bu-Li. Dziewczyny nad przepaścią Cwiszn , .

- Bukalska Patrycja, Krwawa Luna, Warszawa 2016.

- Cenckiewicz Sławomir, Oczami bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL, Kraków 2005.

- Dudek Antoni, Paczkowski Andrzej, Polska Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944–1989, pod red. Krzysztofa Persaka i Łukasza Kamińskiego, Warszawa 2010.

- Eisler Jerzy, Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Warszawa 2014.

- Fijałkowska Barbara, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995.

- Gmitruk Janusz, Polska Partia Robotnicza wobec Polskiego Stronnictwa Ludowego (1945–1947) Polska Partia Robotnicza, pod red. Mariusza Krzysztofińskiego, Rzeszów 2014.

- Grochowska Magdalena, Dla swoich pobudką, dla wrogów przestrogą, „Gazeta Wyborcza”, 2005, nr 6.

- Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Paryż 1986.

- Koper Sławomir, Seksalfabet PRL, „Do Rzeczy Historia”, 2015, nr 10.

- Łabuszewski Tomasz, Problem rozliczeń zbrodni stalinowskich w Polsce – fakty i mity Wina i kara. Społeczeństwo wobec rozliczeń zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne w latach 1939–1956, pod red. Patryka Pleskota, Warszawa 2015.

- Mołdawa Tadeusz, Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991.

- Paczkowski Andrzej, Polacy pod obcą i własną przemocą Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999.

- Paczkowski Andrzej, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009.

- Płużański Tadeusz, Lista oprawców, Warszawa 2014.

- Rutkowski Tadeusz Paweł, Tworzenie zrębów mitu. Działalność Wydziału Historii Partii Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej na polu propagandy dziejów ruchu robotniczego Polska Partia Robotnicza, pod red. Mariusza Krzysztofińskiego, Rzeszów 2014.

- Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. I, A-D, pod red. Feliksa Tycha, Warszawa 1978.

- Spałek Robert, Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa–Poznań 2014.

- Stopyra Agata, Figurantka „Roxana”. Inwigilacja Julii Brystygier przez Służbę Bezpieczeństwa (1962–1974), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2009, t. 2.

- Szumiło Mirosław, Elita Polskiej Partii Robotniczej (1944–1948). Portret historyczno-socjologiczny Polska Partia Robotnicza, pod red. Mariusza Krzysztofińskiego, Rzeszów 2014.

- Szumiło Mirosław, Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, Warszawa 2014.

- Szwagrzyk Krzysztof, Żydzi w kierownictwie UB. Stereotyp czy rzeczywistość, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2005, nr 11.

- Z listy oprawców: Igor Andrejew, Julia Brystygierowa, Kazimierz Drohomirecki Interia. Nowa Historia, 10 lipca 2014 r. , .

- Zbrodnicze monstrum. „Krwawa Luna” w łóżku Onet, 15 lutego 2012 r. , .

- Żaryn Jan, Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2005, nr 11.

Opracowania niepublikowane:

- Dumański Norbert, Działalność polityczna Julii Brystygier, praca magisterska obroniona we wrześniu 2007 r. na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Adam Humer – ukarany śledczy

Archiwa:

Archiwum Akt Nowych w Warszawie

- Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Centralna Kartoteka, CK XX/6644.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

- Akta personalne funkcjonariuszy SB: Humer Adam, imię ojca: Wincenty, data urodzenia: 27-04-1917, IPN BU 0193/6972.

- Raporty pracy z Departamentu Śledczego MBP, IPN BU 01006/221.

- Sprawozdanie okresowe z pracy Wydziału VI Samodzielnego MBP oraz tablice statystyczne (pięciodniowe), IPN BU 1572/2380.

Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

- Dokumenty osobowe Adama Humera.

Hoover Institution

- Rozmowa Henryka Piecucha z Adamem Humerem.

Muzeum Regionalne im. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim

- Ziemia Tomaszowska 1944, nr 1, 17–18 sierpnia, MT/326/H.

Źródła drukowane:

- Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. I, Lata 1945–1947, oprac. Andrzej Paczkowski, Warszawa 1994.

- Manifest PKWN, Warszawa 1974.

- Rok pierwszy. Powstanie i działalność Aparatu Bezpieczeństwa Publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945), oprac. Leszek Pietrzak, Sławomir Poleszak, Rafał Wnuk, Mariusz Zajączkowski, Warszawa 2004.

- Sprawozdanie Instruktora Terenowego z lustracji dokonanej w dniu 4 i 5 XI 1945 r. w Powiatowym Komitecie PPS w Tomaszowie Lubelskim, oprac. Daniel Pierkuś Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944–1956, pod red. Grzegorza Jońca, Lublin 2009, s. 191–194.

- Teczka specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, oprac. Tatiana Cariewskaja, Andrzej Chmielarz, Andrzej Paczkowski, Ewa Rosowska, Szymon Rudnicki, Warszawa 1998.

Źródła internetowe:

- Biuletyn Informacji Publicznej. Instytut Pamięci Narodowej , .

Pamiętniki i wspomnienia:

- Bliss Lane Arthur, Widziałem Polską zdradzoną, Warszawa 1984.

- Błażyński Zbigniew, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1950, Kraków 1990.

- Humer Adam, Skargi na ręce tow. tow. Kani, Kowalczyka i Łukasiewicza, „Zeszyty Historyczne”, 1981, nr 55, s. 207–216.

- Humer Adam, Służba śledcza Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie (wrzesień 1944 – sierpień 1945), oprac. Maciej Korkuć, „Arcana”, 1998, nr 5, s. 139–158.

- Kalicka Felicja, Dwa czterdziestolecia mojego życia. Wspomnienia 1904–1984, Warszawa 1989.

- Muś Włodzimierz, Komunistyczny Związek Młodzieży w Tomaszowie Lubelskim w latach 1931–1937, „Rocznik Tomaszowski 1981”, nr 1, s. 89–94.

- Notatka sporządzona w dniu 24 listopada 2016 r. po rozmowie ze Stefanem Niesiołowskim.

Opracowania:

- Bednarski Waldemar W., Z dziejów okupacji Ziemi Tomaszowskiej przez Armię Czerwoną oraz terroru UB-NKWD, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2007, nr 5, s. 145–155.

- Borzęcki Artur, Udział Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w „zabezpieczeniu” referendum ludowego i kampanii wyborczej do Sejmu Ustawodawczego w powiecie tomaszowskim Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944–1956, pod red. Grzegorza Jońca, Lublin 2009, s. 79–100.

- Brożek Andrzej, Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa 1977.

- Cyra Adam, Pilecki. Ochotnik do Auschwitz, Warszawa 2014.

- Fus Bolesław, Edward Olszewski, Tomaszów Lubelski w latach II wojny światowej i okupacji niemieckiej. 1939–1944 Tomaszów Lubelski. Monografia Miasta, pod red. Ryszarda Szczygła, Lublin–Tomaszów Lubelski 2011, s. 415–448.

- Hojda Tomasz, Ruch komunistyczny na Hrubieszowszczyźnie. Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy na terenie powiatu Hrubieszowskiego 1924–1938, „Glaukopis. Pismo społeczno-historyczne”, 2003, nr 1, s. 187–213.

- Joniec Grzegorz, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944–1945. Powstanie, obsada personalna, struktura organizacyjna oraz główne kierunki działań operacyjnych Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944–1956, pod red. Grzegorza Jońca, Lublin 2009, s. 13–32.

- Korkuć Maciej, Jan Krasicki „Kazik”: „Budujemy nowy świat” Radio Maryja, 28 sierpnia 2009 , .

- Leszczyńska Zofia, Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać może. Członkowie organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe (1944–1955), cz. II, Lublin 2003.

- Leszczyńska Zofia, Procesy sądowe w latach 1944–1956 wobec członków organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce 1944–1956, pod red. Witolda Kuleszy i Andrzeja Rzeplińskiego, Warszawa 2001, s. 135–152.

- Lipiński Piotr, Bicia nie trzeba było ich uczyć. Proces Humera i oficerów śledczych Urzędu Bezpieczeństwa, Wołowiec 2016.

- Piłat Leszek, Struktura organizacyjna i działalność Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944–1945, „Studia Rzeszowskie”, 1999, t. VI, s. 77–92,

- Płużański Tadeusz, Lista oprawców, Warszawa 2014.

- Poleszak Sławomir, Pion śledczy WUBP w Lublinie. Struktura i ludzie (sierpień 1944 – kwiecień 1947), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, 2005, nr 1 (2), s. 24–61.

- Redzik Adam, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1945, Lublin 2006.

- Szyszka Bogdan, W okresie Polski Ludowej. 1944–1989 Tomaszów Lubelski. Monografia Miasta, pod red. Ryszarda Szczygła, Lublin–Tomaszów Lubelski 2011, s. 459–490.

- Szumiło Mirosław, Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, Warszawa 2014.

- Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych lat 1944–1945, pod red. Tomasza Łabuszewskiego, Warszawa 2012.

- Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, pod red. Adama Redzika, Kraków 2015.

- Winiarz Adam, Związek Harcerstwa Polskiego na Lubelszczyźnie 1918–1939, Lublin 1994.

- Wójtowicz Anna, Tomaszów Lubelski – historia miasta Ośrodek Brama Grodzka Teatr NN , .

Józef Różański – sadystyczny prawnik

Archiwa:

Archiwum Akt Nowych:

- Centralna Kartoteka: teczka osobowa Józefa Różańskiego, sygn. 6247; Izabeli Różańskiej, sygn. 21897; Jerzego Siedleckiego, sygn. 3439.

- Wydział Historii Partii Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej, sygn. 295/XIX, t. 14.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

- Akta osobowe Różański Józef s. Adama, sygn. IPN BU 0193/7094.

- Akta personalne funkcjonariusz SB: Siedlecki Jerzy, sygn. 0193/7011.

- Etaty Wydziału Śledczego i późniejszego Departamentu Śledczego MBP, sygn. 1672/2612.

- Organizacja i etaty resortu. Rozkazy organizacyjno-etatowe MBP 1947, sygn. IPN BU 1572/2585.

- Raporty z pracy Departamentu Śledczego MBP, sygn. 01006/221.

- Rozkazy personalne: sygn. IPN BU 0990/2/2, IPN BU 0990/3, IPN BU 0990/4.

- Rozkazy personalne MBP, nr 1–60, sygn. IPN BU 0990/1/1.

- Sprawa o krypt. „Wąsik”, sygn. 01208/1399/Jacket.

- Sprawozdania i plany pracy Departamentu Śledczego MBP, Wydziałów Śledczych WUBP i Referatów Śledczych PUBP, sygn. 01006/236.

Archiwum Ośrodka Karta:

- Kolekcja prof. Jerzego Poksińskiego, t. 163.

Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego:

- Akta osobowe Józefa Goldberga, sygn. 20834.

Centralne Archiwum Wojskowe:

- Akta personalne Józefa Różańskiego, sygn. 742/61/1560

Źródła drukowane:

- Agroid i Birobidżan, oprac. Ireneusz Piekarski, „Studia Judaica”, 2007, nr 1 (19), s. 101–117.

- Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1949. Taktyka, strategia, metody, cz. II, Lata 1948–1949, oprac. Andrzej Paczkowski, Warszawa 1996.

- Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. Grzegorz Majchrzak i Andrzej Paczkowski, Warszawa 2004.

- Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1954–1956. Taktyka, strategia, metody, oprac. Grzegorz Majchrzak i Andrzej Paczkowski, Warszawa 2011.

- Do Prezydenta Bieruta, oprac. Grzegorz Majchrzak, „Karta”, 2000, nr 31, s. 127–133.

- Garlicki Andrzej, Z tajnych archiwów, Warszawa 1993.

- List prof. Barbary Fijałkowskiej wz. z opublikowanym przez Kartę dokumentami pt. „Samokrytyka Różańskiego, „Karta”, 2001, nr 32, s. 146–148.

- Marat Stanisław, Snopkiewicz Jacek, Ludzie bezpieki. Dokumentacja czasu bezprawia, Warszawa 1990.

- Proces Romana Romkowskiego, Józefa Różańskiego i Anatola Fejgina w 1957 roku, część I i II, oprac. Marek Jabłonowski, Włodzimierz Janowski, Warszawa 2011.

- Samokrytyka Różańskiego, oprac. Zdzisław Uniszewski, „Karta”, 2000, nr 31, s. 116–127.

Źródła internetowe:

- Katalog funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa Biuletyn Informacji Publicznej. Instytut Pamięci Narodowej , .

Pamiętniki i wspomnienia:

- Błażyński Zbigniew, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Kraków 1990.

- Lechowicz Włodzimierz, Będziesz przeklinał ten dzień... 2756 dni okrutnych metod śledztwa, Warszawa 1989.

- Moczarski Kazimierz, Zapiski, oprac. Andrzej Krzysztof Kunert, Warszawa 1990.

- Piecuch Henryk, Spotkania z Fejginem – zza kulis bezpieki, Warszawa 1990.

- Sowińska Stanisława, Gorzkie lata. Z wyżyn władzy do stalinowskiego więzienia, Warszawa 2017.

- Torańska Teresa, Oni, Warszawa 2004.

Filmy:

- Bezpieka 1944–1956 , reż. Iwona Bartólewska, Agencja Filmowa Profilm, 1997.

- Bezpieka. Pretorianie komunizmu , reż. Bogdan Łoszewski, Telewizja Polska, 2005.

Opracowania:

- Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I, 1944–1956, pod red. Krzysztofa Szwagrzyka, Warszawa 2005.

- Bukalska Patrycja, Krwawa Luna, Warszawa 2016.

- Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, pod red. Konrada Rokickiego, Warszawa 2017.

- Dudek Antoni, Paczkowski Andrzej, Polska Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944–1989, pod red. Krzysztofa Persaka i Łukasza Kamińskiego, Warszawa 2010.

- Fijałkowska Barbara, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995.

- Głowacki Albin, Wprowadzenie Jeńcy obozu lwowskiego. Alfabetyczny wykaz 12 002 jeńców wojennych z 1939 roku – Polaków i obywateli polskich – skoncentrowanych latem 1941 w obozie Starobielskim, Warszawa 2001, s. 11–33.

- Jaczyński Stanisław, Obozy jenieckie ZSRR IX 1939–1941 Zbrodnia Katyńska. Droga do prawdy. Historia, archeologia, kryminalistyka, polityka, prawo, pod red. Marka Tarczyńskiego, Warszawa 1992, s. 51–76.

- Józef Różański (pierwotnie Goldberg) Internetowy Polski Słownik Biograficzny , .

- Kurek Radosław, Kaci bezpieki na tle Marca’68: Roman Romkowski, Anatol Fejgin i Józef Różański w oczach SB (1964–1968), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, 2012, nr 1 (10), s. 237–256.

- Kurek Radosław, „Rozmowy” z Dobrowolskim. Na marginesie śledztw Grupy Specjalnej MBP związanych z tzw. sprawą Lechowicza i Jaroszewicza, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2012, t. 5, s. 223–245.

- Łabuszewski Tomasz, Problem rozliczeń zbrodni stalinowskich w Polsce – fakty i mity Wina i kara. Społeczeństwo wobec rozliczeń zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne w latach 1939–1956, pod red. Patryka Pleskota, Warszawa 2015.

- Paczkowski Andrzej, PZPR a aparat bezpieczeństwa. Zarys problemu PZPR jako machina władzy, pod red. Dariusza Stoli i Krzysztofa Persaka, Warszawa 2012, s. 169–200.

- Paduszek Konrad, Rawski Witold, Wojskowe Biuro Historyczne i jego kadra w 1939 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2011, nr 1 (234), s. 69–96.

- Pawłowski Jacek, Warszawa. Więzienie MBP/K ds. BP Śladami Zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych 1944–1956, pod red. Tomasza Łabuszewskiego, Warszawa 2013, s. 260–267.

- Piecuch Henryk, Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, Warszawa 1996.

- Pleskot Patryk, „Tarcza partii i narodu”. Kontrwywiad Polski Ludowej w latach 1945–1956. Zarys struktur i wybór źródeł, Warszawa 2010.

- Polski Słownik Judaistyczny , .

- Roszkowski Maciej, Kazimierz Leski „Bradl”. Życie dobrze spełnione, Warszawa 2010.

- Spałek Robert, Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa 2014.

- Sztama Paweł, Generał August Emil Fieldorf. Biografia wojskowa, Warszawa 2015.

- Sobór-Świderska Anna, Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009.

- Weber Maria, Emilia Malessa „Marcysia” 1904–1949. Wybawieniem jest śmierć, Warszawa 2013.