Interpretacja estetyki dzieł architektury w procesie ich ochrony na przykładzie Krakowa. Tom 1. Lata 1945–1970 - ebook

WSTĘP

Cel pracy

Impulsem do napisania niniejszej pracy była próba usystematyzowania i oceny procesu ochrony zabytków architektury Krakowa na przestrzeni pierwszych 25 lat od zakończenia II wojny światowej. Jest to szczególny okres w historii powszechnej Polski, który znalazł swoje odzwierciedlenie w ewolucji teorii konserwatorskiej, na tle wielkiej bezprecedensowej skali strat poniesionych w architektonicznym dziedzictwie narodu polskiego w czasie ostatniej wojny. W tym kontekście proces rozwoju doktryny konserwacji zabytków musiał zostać poddany adaptacji jej teoretycznych podstaw do nowej, powojennej rzeczywistości.

Do tego czasu praktyka konserwatorska, oparta na fundamentach założeń Karty Ateńskiej z 1931 roku, kładąca nacisk na autentyczność substancji zabytku – w świetle wielkich wojennych zniszczeń historycznych ośrodków śródmiejskich w Polsce – uległa całkowitej dezaktualizacji. Powyższa sytuacja, przy równolegle postępującej przemianie polityczno-gospodarczej, otworzyła nowy rozdział w historii rozwoju teorii i praktyki w ochronie zabytków. Po 1945 roku środowisko konserwatorskie w Polsce podczas licznych dyskusji wypracowało wstępne kierunki postępowania w stosunku do ochrony zabudowy historycznych miast będących, na skutek działań wojennych w ruinie, jak np. Warszawa. Z rozważań tych najbardziej wyróżniały się dwie spolaryzowane względem siebie zasady. Pierwsza zakładała oczyszczenie z gruzów całych kwartałów zniszczonych obszarów śródmiejskich i na ich terenie wznoszenie obiektów o nowoczesnej architekturze, wplecionych w pozostawione fragmenty ruin zabytków jako symbol barbarzyństwa i utraconego architektonicznego dziedzictwa kulturowego Polaków. Druga, to rekonstrukcja śródmiejskich zabytkowych układów przestrzennych z wiernym wizualnym odwzorowaniem historycznej architektury – w zamyśle miał to być czynnik podtrzymujący i umacniający świadomość społeczną i narodową w polskim ciężko doświadczonym dziejowo społeczeństwie. Problematyka związana z odbudową polskich miast nie pozostawała w bezpośredniej relacji z problemami ochrony zabytków Krakowa. Stolica Małopolski i jej historyczne centrum, dzięki stosunkowo łagodnemu przebiegowi działań militarnych u schyłku wojny, z wyjątkiem zniszczeń miejskiej infrastruktury i nielicznych fragmentów zabytkowej zabudowy, pozostały praktycznie nienaruszone. Fakt ten sprawił, że problemy ochrony dziedzictwa kulturowego Krakowa były w teorii i praktyce inne niż te w pozostałych częściach Polski, ale mimo to miały na nie wpływ ogólnokrajowe zmiany o podłożu ideologiczno-politycznym.

Sytuacja ta była szczególnie wyjątkowa, gdyż w ośrodku staromiejskim, w stosunku do którego ochrony można było wykorzystywać sprawdzone dotychczas teorie oparte na fundamentach Karty Ateńskiej, wytworzyła się możliwość podejmowania interwencji konserwatorskich przy uwzględnieniu nowo powstałych nurtów inspirowanych ogólnokrajowymi tendencjami politycznymi. Począwszy od zakończenia II wojny światowej symbol ocalenia od zniszczeń Krakowa był wykorzystywany jako narzędzie propagowania nowego ustroju politycznego. Najczęściej podkreślano intelektualny potencjał dowództwa Armii Radzieckiej, które opracowało wyjątkową taktykę wyzwolenia Krakowa spod niemieckiej okupacji. Ponadto akcentowano bohaterstwo i sprawność wywiadu radzieckiego, który zapobiegł wysadzeniu podminowanych przez wojska hitlerowskie najważniejszych zabytków Krakowa. Ten „cud wyzwolenia” miasta uhonorowany w Moskwie salwą z 324 dział sprawił, że po wojnie stolica Małopolski i jej zabytkowa architektura jako symbol polskiego dziedzictwa były mitologizowane, a co za tym idzie przyciągały szczególną uwagę przedstawicieli aparatu nowej władzy.

Z naukowego punktu widzenia ta niezwykle interesująca wielowątkowość powojennego problemu ochrony zabytków w Krakowie stworzyła dla przedstawicieli grup reprezentujących środowiska konserwatorskie oraz polityczne możliwość oceny wartości artystycznych architektury krakowskich zabytków na podstawie symbolicznej i zarazem subiektywnej interpretacji ich form. Symbolika ta w pierwszych 25 latach po zakończeniu II wojny światowej stanowiła niejednokrotnie główny nurt filozoficzny w teorii ochrony zabytków, po części stając za radykalnymi interwencjami konserwatorskimi, które w odmiennych historycznych okolicznościach nie miałyby szans na realizację.

Dzisiejszy punkt widzenia na zamknięty okres w historii daje sposobność do podjęcia próby oceny słuszności podejmowanych w tamtym czasie działań konserwatorskich, z uwzględnieniem przywołanych powyżej okoliczności, w których były inicjowane. Ponadto można dokonać obiektywnej analizy szacunkowej, w jakich proporcjach wynikały one z panujących wówczas teorii i praktyk w procesie ochrony zabytków, a w jakim z indywidualnych poglądów i osobistych doświadczeń życiowych krakowskich konserwatorów. Powyżej przywołane zależności, ścierające się na styku teorii i praktyki konserwatorskiej na tle przemiany ustrojowej w państwie oraz przy uwzględnieniu indywidualnych poglądów na procesy ochrony zabytkowego dziedzictwa Krakowa w latach 1945–1970, dotychczas nie były szczegółowo opracowane.

W związku z tym głównym celem niniejszej pracy jest dokonanie analizy naukowej, przy uwzględnieniu wskazanych wyżej zależności, opartych na najistotniejszych w tamtym czasie przykładach ochrony zabytków w Krakowie, a równocześnie próba oceny wpływu na interpretację ich estetyki obiektywnych czynników naukowych oraz subiektywnych uwarunkowań wynikających z osobistych preferencji konserwatorów i ideologii politycznej przenikającej do procesu ochrony zabytków.

Zakres pracy

Kraków – miasto, które szczęśliwie przetrwało czasy zaborów i wojen pierwszej połowy XX wieku, stało się obiektem dużej uwagi środowiska konserwatorów i przedstawicieli nowej władzy po 1945 roku.

Warunki do dyskusji nad teorią ochrony zabytkowej zabudowy miasta i działania w tym obszarze dla służb konserwatorskich, historyków sztuki i architektów były w powojennej rzeczywistości szczególne, a ich tematyka odnosiła się do każdej formy ochrony dziedzictwa, począwszy od detali wnętrz, malowideł ściennych przez całe obiekty architektoniczne, a na zagadnieniach urbanistycznych skończywszy. To czas, w którym siła argumentów zbudowana na emocjonalnych podwalinach i rozumieniu ówczesnych realiów polityczno-gospodarczych dawała niejednokrotnie większe możliwości do podjęcia realniej interwencji konserwatorskiej niż rzetelne naukowe opracowania.

Zbiór omówionych w niniejszej pracy wydarzeń został zamknięty czasowo w okresie istotnych przemian politycznych w Polsce przypadających na pierwsze ćwierćwiecze po zakończeniu II wojny światowej. W owym przedziale czasowym na terenach Krakowa wykrystalizowało się kilka istotnych teoretycznych i praktycznych tendencji w procesie ochrony zabytków, których analiza naukowa jest przedmiotem tego opracowania. Pierwsza to próba zinwentaryzowania stanu zachowania architektonicznego dziedzictwa Krakowa i odzyskanego – zagrabionego w czasie okupacji hitlerowskiej – zbioru dzieł sztuki. Kolejne poddane analizie zjawisko to reakcja części przedstawicieli środowiska konserwatorskiego w niepodległej Polsce na architekturę powstałą w czasach „obcego panowania” na tym terenie, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa. Ważnym i szeroko dyskutowanym momentem w procesie ochrony XIX-wiecznej krakowskiej spuścizny architektonicznej była w 1955 roku „obrona” architektonicznej formy Sukiennic, nadanej im w drugiej połowie XIX wieku przez Tomasza Prylińskiego. Przypadające na lata badanego w niniejszej pracy okresu obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, w skład których wchodził jubileusz 600-lecia powstania Uniwersytetu Jagiellońskiego, zainicjowały na szeroką skalę konserwatorski proces ochrony architektonicznego dziedzictwa uniwersyteckiego Krakowa, który rozpoczął się w pod koniec lat 40. XX wieku i trwał do końca 1970 roku. Szczególnie istotna w kontekście omawianej w niniejszej pracy problematyki, była restauracja Collegium Maius w latach 1950–1963 – najstarszego gmachu uniwersyteckiego w Polsce, według kontrowersyjnej autorskiej koncepcji Karola Estreichera. Poddane analizie najjaskrawsze przykłady powstałych po II wojnie światowej teoretycznych nowych kierunków w procesie ochrony architektonicznego dziedzictwa Krakowa przedstawiono w kontekście pozostałych działań konserwatorskich badanego okresu, który terytorialnie został ograniczony do administracyjnych granic ówczesnego Krakowa. W nielicznych przypadkach naukowy wywód wychodzi poza przywołany powyżej obszar, co wynika z konieczności udokumentowania pewnych ogólnokrajowych tendencji. Okres został czasowo ograniczony datami istotnych dla Krakowa i Polski wydarzeń o charakterze politycznym.

Początek przypada na dzień wyzwolenia Krakowa spod okupacji hitlerowskiej 18 stycznia 1945 roku oraz symbolicznego wywieszenia polskiej flagi na Wawelu.

Koniec badanego okresu to przypadające na 20 grudnia 1970 roku oficjalne odstąpienie od władzy Władysława Gomułki – I sekretarza rządzącej partii (PZPR) – oraz początek stopniowego otwarcia się polskiej polityki na kraje Zachodu i kwestie wyznaniowe.

Metoda pracy

Podstawową metodą pracy stosowaną równolegle do szczegółowego badania obszernego zbioru literatury oraz usystematyzowania zgromadzonych w niej informacji było dotarcie do materiałów źródłowych i wnikliwa ich analiza pod kątem stawianej w niniejszej pracy tezy. Do tego źródłowego zbioru archiwaliów zalicza się artykuły wydane do 1970 roku, opublikowane w specjalistycznych czasopismach poświęconych ochronie dziedzictwa kulturowego Polski, jak również w krakowskiej prasie codziennej i dołączanych do nich dodatkach tematycznych.

Nieznaczna część tego zbioru została zdigitalizowana i upowszechniona za pośrednictwem Internetu. Pozostałe materiały zachowały się w czytelniach archiwalnych czasopism Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie, biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Pedagogicznego. W ramach studiów materiałów archiwalnych została dokonana analiza wniosków i opinii konserwatorskich dołączonych do krakowskich projektów konserwatorskich zrealizowanych w latach 1945–1970. Zbiór powyżej przywołanej dokumentacji źródłowej zachował się przede wszystkim w Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, jak również w Archiwum Urzędu Wojewódzkiego i Archiwum Państwowym w Krakowie ze szczególnym uwzględnieniem Archiwum Budownictwa Miejskiego.

Ponadto dokumentacja źródłowa związana z projektami konserwatorskimi krakowskich historycznych obiektów uniwersyteckich zachowała się w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego. W przypadku złożonego zagadnienia, jakim jest interpretacja estetyki zabytku, przy uwzględnieniu subiektywnych czynników, mogących mieć wpływ na ocenę jej wartości, takich jak m.in. tło ideologiczne stojące u podstaw ustroju politycznego po 1945 roku w Polsce oraz indywidualne poglądy na sposób ochrony zabytków wynikające często z osobistych doświadczeń życiowych przedstawicieli krakowskiego środowiska konserwatorskiego, uznałem za zasadne przeprowadzenie analizy indywidualnych życiorysów najbardziej wyrazistych osobowości zainteresowanych losem dziedzictwa architektonicznego stolicy Małopolski oraz ich stanowisk zajmowanych w debatach naukowych i medialnych, które zostały zapisane w protokołach z obrad, a także w artykułach prasowych, jak również w częściowo zachowanych i opublikowanych notatkach oraz pamiętnikach. Spolaryzowane stanowiska reprezentantów krakowskiego środowiska konserwatorów zabytków na zagadnienia związane z oceną wartości artystycznej monumentów Krakowa w procesie ich ochrony w latach 1945–1970 zostały poddane analizie porównawczej przy użyciu wirtualnej rekonstrukcji na przykładzie gmachu Sukiennic w trzech różnych konfiguracjach wizualnych opartych na odrębnych wytycznych dla kierunków konserwatorskich poprzedzających remont w latach 50. XX wieku. Były to kolejno koncepcje: Józefa Dutkiewicza, Stefana Świszczowskiego i Józefa Lepiarczyka. Ponadto prowadziłem na bieżąco przegląd prasy codziennej, wydawnictw branżowych oraz publikacji naukowych odnoszących się do historii krakowskiego konserwatorstwa po II wojnie światowej.

Umożliwiło to, przy uwzględnieniu współczesnych tendencji i podejścia do zagadnień związanych z ochroną zabytków Krakowa, próbę oceny podjętych w latach 1945–1970 efektów interwencji konserwatorskich.

Teza pracy

Pomimo licznych prób do dnia dzisiejszego nie udało się jednoznacznie stwierdzić, kiedy na terenach Europy nastąpił początek świadomej ochrony zabytkowej architektury. Istnieje kilka teorii dotyczących tego zagadnienia. Jedna z nich uznaje, że początek ochrony zabytków jako dziedziny nauki i sztuki przypada na czasy Cesarstwa Rzymskiego, a za jednego z pierwszych konserwatorów uznaje się cesarza Wespazjana. Kolejna teza zakłada, że narodziny ochrony zabytków związane są ze zdefiniowaniem pojęcia zabytku, gdy w zachodniej Europie w połowie XVIII wieku pojawił się termin „monument historyczny”. Ostatecznie z całą pewnością ochrona zabytków i jej udokumentowane początki bezpośrednio związane są z czasami wielkich odkryć „świadków” starożytnej cywilizacji północnej Afryki, które nastąpiły podczas wypraw Napoleona do Egiptu i kolejno w trakcie wzmożonej fascynacji Europejczyków przeszłością antycznej Grecji i starożytnego Rzymu. Od tego czasu rozwój ochrony zabytków jako dziedziny nauki został udokumentowany w licznych publikacjach naukowych potwierdzających ewolucję teorii doktryn konserwatorskich oraz zapisał się na kartach historii pokaźnym zbiorem historycznych dokumentów prawnych, jak również projektów i realizacji konserwatorskich. Dziedzina ta rozwinęła swoją wyspecjalizowaną terminologię naukową i metodologię pracy. Ochrona zabytków jako dziedzina nauki powinna być obiektywna i sprawowana niezależnie od wpływów czynników pozostających poza udokumentowanym przez badania stanem wiedzy. Dlatego dążenie do doskonalenia obiektywnych systemów sprawowania opieki nad zabytkami powinno stać się gwarancją skutecznej i właściwej ich ochrony. Odniesienie się do przedstawionych założeń w szerokim kontekście indywidualnych cech człowieka oraz pasma historycznych wydarzeń dziejowych z czasem stało się coraz trudniejsze do zastosowania w praktyce konserwatorskiej. „Konserwatorstwo jest działaniem. Historia sztuki jest poznaniem. Działanie winno zmierzać do osiągnięcia zakreślonych sobie celów, do przekształcenia istniejącego stanu rzeczy i urzeczywistnienia stanu rzeczy uznawanego za cenniejszy”. Powyższa definicja tego, czym jest konserwacja zabytków, wymyka się z ram czysto obiektywnej dziedziny nauki i w pewnym sensie charakteryzuje proces ochrony zabytków Krakowa w pierwszych 25 latach po zakończeniu II wojny światowej.

Działanie konserwatorskie, którego celem jest wyselekcjonowanie spośród nawarstwień historycznych stanu zabytku uznanego umownie za najcenniejszy, stoi w sprzeczności z w pełni obiektywną oceną jego wartości, na którą m.in. składa się ocena wartości artystycznej architektury. Próba wartościowania tych walorów wizualnych jest trwale związana z subiektywną interpretacją estetyki dzieła architektonicznego, w głównej mierze polegającą na poszukiwaniu w jej dawnych formach piękna, które samo w sobie jest subiektywne i zależy od wielu czynników związanych z emocjonalnym stosunkiem osoby podejmującej się oceny do preferowanych form architektonicznych. Należy mieć na uwadze fakt, że charakterystyczne cechy architektonicznych form, wyjątkowe dla danej epoki, krystalizowały się w następstwie zmieniających się na przestrzeni lat potrzeb estetycznych ludzi, na które wpływały: sytuacja polityczna, uwarunkowania prawne, ekonomiczne, kulturowe i społeczne doświadczenia dziejowe. Dlatego obiektywna ocena wartości zabytku jest tym trudniejsza, gdy konserwator pozostaje w związku emocjonalnym z zabytkiem przez którykolwiek z przywołanych powyżej czynników. Ponadto zabytki architektury Krakowa stanowią polskie dziedzictwo kulturowe, a co za tym idzie sprawowanie opieki nad nimi podlega ocenie opinii publicznej i regulują je przepisy prawa. W związku z tym mają na nie wpływ bieżące społeczne potrzeby estetyczne i struktura ustawodawcza państwa.

Mając na uwadze losy krakowskiego architektonicznego dziedzictwa kulturowego na tle dynamicznie zmieniających się wydarzeń historycznych w XX wieku i w ich następstwie przemian społeczno-ustrojowych w Polsce Ludowej, wysuwam tezę, że na ocenę wartości estetycznych krakowskich zabytków w procesie ich ochrony w latach 1945–1970 miały wpływ czynniki pozanaukowe, takie jak indywidualne preferencje estetyczne i doświadczenia życiowe przedstawicieli środowiska konserwatorów oraz tło ideologiczne ustroju politycznego wprowadzonego po 1945 roku w Polsce.

Stan badań

Opracowania naukowe poświęcone zagadnieniom ochrony zabytków architektury Krakowa po II wojnie światowej, które pokrywają się z okresem historycznym i zakresem terytorialnym omawianym w niniejszej pracy, stanowią bogaty zbiór publikacji. Natomiast znaczna jego część poświęcona jest w głównej mierze omówieniu chronologicznie przedstawionych przypadków interwencji konserwatorskich, w historycznej architektonicznej tkance miasta wyłącznie pod kątem zakresu podjętych prac i analizy ich wyniku.

Zagadnienie naukowe, jakim jest interpretacja estetyki historycznych dzieł architektury Krakowa w procesie ich ochrony na przestrzeni pierwszych 25 lat od zakończenia II wojny światowej, to kwestia, która przy uwzględnieniu przemian społeczno-politycznych i indywidualnych poglądów przedstawicieli środowiska konserwatorskiego tamtych czasów jak dotąd nie została szczegółowo opracowana. Powstały po 1970 roku obszerny zbiór literatury naukowej dołączony do tego opracowania stanowi podstawę do podjęcia w niniejszej pracy próby oceny i usystematyzowania historycznych faktów ochrony zabytków Krakowa z uwzględnieniem znaczenia oceny ich wartości estetycznych w kontekście subiektywnych czynników pośrednio mogących oddziaływać na ten proces. Są nimi indywidualne doświadczenia życiowe przedstawicieli środowiska konserwatorskiego tamtych czasów i wpływ ideologii leżącej u podstaw transformacji społeczno-politycznej w Polsce po 1945 roku. Stosunkowo skromny zbiór publikacji, w których autorzy badali fakty związane z konserwacją zabytków Krakowa po wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej i tym samym pośrednio odnosili się w części analiz do problematyki metod oceny ich estetyki, otwiera jako jeden z pierwszych wydanych w druku tekst autorstwa Leszka Ludwikowskiego pt. Ochrona dóbr kultury w Krakowie (1945–1974). Publikacja ta została opracowana w formie sprawozdania i uwzględnia najistotniejsze fakty związane z ochronną dziedzictwa architektonicznego i urbanistycznego Krakowa w pierwszych 29 latach od zakończenia II wojny światowej. Jej chronologiczna struktura łączy kolejno historyczne fakty, które można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczają się wydarzenia z dziejów ochrony zabytków Krakowa o charakterze legislacyjnym. Były one związane po wyzwoleniu Polski spod niemieckiej okupacji z ponowną organizacją w Krakowie administracyjnych struktur odpowiedzialnych za sprawowanie prawnej i merytorycznej opieki nad zabytkami. Ponadto autor przybliżył też stan obowiązujących aktów prawnych, na podstawie których opieka ta mogła być prowadzona.

Proces odbudowy konserwatorskich jednostek administracji wiązał się bezpośrednio z nominacjami na kierownicze stanowiska. Przy okazji omawiania odbudowy wojewódzkich i miejskich instytucji działających na rzecz ochrony zabytków, autor przedstawił osoby, które w objętym niniejszym opracowaniem okresie kierowały służbami konserwatorskimi w stolicy Małopolski. Do drugiej grupy Leszek Ludwikowski zaliczył i faktograficznie usystematyzował osiągnięcia konserwatorskie na terenie Krakowa przypadające na lata 1945–1974. Zestawienie tych najistotniejszych wydarzeń uzupełnione syntetycznym omówieniem głównych założeń konserwatorskich w ramach prowadzonych prac i problemów realizacyjnych nie zawiera podsumowania ich ostatecznego estetycznego rezultatu, a jedynie odnosi się do zagadnień technicznych, statystycznych przy uwzględnieniu złożonego w czasach PRL-u kontekstu ekonomicznego. Autor również nie odnosi się do czynników subiektywnych, np. uwarunkowań politycznych mogących mieć wpływ na ocenę wartości zabytku i w dalszej kolejności na decyzję co do rodzaju kierunków wytyczonych dla działań konserwatorskich. Należy zwrócić uwagę na to, że czas publikacji pokrywający się z narzuconymi w Polsce zasadami obowiązującego w latach 1945–1989 ustroju polityczno-gospodarczego, pociągał za sobą pewne ograniczenia. Są nimi m.in. brak realnej możliwości bezpośredniego odniesienia się w analizie do najnowszych w owym czasie faktów związanych z procesem ochrony zabytków – przede wszystkim do tego, w jakim stopniu kształtowały je wpływy politycznej ideologii, jak również brak odpowiedniej perspektywy czasowej tak potrzebnej do obiektywnej oceny tego zjawiska.

Większość prac poświęconych konserwacji zabytków powstałych w tamtym czasie, opiera się na analizie faktów przy uwzględnieniu głównie naukowych uwarunkowań. Ponadto ewentualna ich ocena w kontekście sytuacji politycznej kraju odnosiła się jedynie do problemów natury ekonomicznej i realizacyjnej wynikają-cej z realiów powojennej rzeczywistości. Dopiero przemiany ustrojowe w Polsce, które nastąpiły po 1989 roku, otwarły drogę do pierwszych prób podsumowań i oceny osiągnięć w konserwacji dziedzictwa architektonicznego Krakowa w czasach PRL-u. Ten stan rzeczy pozwalał na wstępną analizę znaczenia i skali ewentualnego oddziaływania uwarunkowań subiektywnych na decyzje związane z ochroną monumentów Krakowa, takich jak wspomniane wcześniej czynniki polityczne oraz osobiste doświadczenia przedstawicieli środowiska konserwatorskiego na interpretację estetyki zabytkowej architektury miasta w procesie ich ochrony po II wojnie światowej. Sesja naukowa Towarzystwa Miłośników i Zabytków Krakowa pt. Przeszłość i przyszłość zabytkowego Krakowa, zorganizowana 22 czerwca 1990 roku, stanowi otwarcie do rozważań nad przywołaną powyżej problematyką. Prelekcja wygłoszona przez Jacka Purchlę w ramach tej konferencji przybliżała zagadnienie wpływu ideologii ustroju politycznego na proces ochrony zabytków Krakowa. Autor tego opublikowanego w późniejszym czasie wykładu pt. Dziewiętnastowieczny Kraków jako problem konserwatorski przedstawił relację między zmieniającym się postrzeganiem wartości artystycznych XIX-wiecznej spuścizny architektonicznej Krakowa a procesem jej ochrony na tle dynamicznych przemian ustrojowych Polski w pierwszej połowie XX wieku. Na wstępie w skrócie omówił tło społeczno-polityczne, w którym szybko powstawała nowa zabudowa Krakowa w XIX wieku.

Na tle ożywionej transformacji budowlanej w Krakowie Jacek Purchla pokazał ewolucję poglądową dotyczącą postrzegania wielostylowej wartości artystycznej stanowiącej spuściznę architektoniczną Krakowa XIX wieku w kolejnym stuleciu. Ta przemiana w poglądach środowiska konserwatorskiego, a co za tym idzie modyfikacja metod sprawowania opieki nad zabytkami Krakowa po 1945 roku, stała się przedmiotem dalszych rozważań i prób ich usystematyzowania na sesji naukowej Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, która odbyła się 27 maja 1995 roku. Zbiór opracowań z tej sesji był, jak na wstępie zauważył Jerzy Wyrozumski, „ dość śmiałą próbą spojrzenia na czasy i sprawy stosunkowo świeże, które w całości lub w jakimś fragmencie wszyscy dobrze pamiętamy. Brak perspektywy historycznej i potrzebnego historykowi dystansu wobec aktorów zdarzeń, niekiedy emocjonalny do nich stosunek, utrudniają oczywiście naukową ocenę epoki, a o całej epoce trzeba by tu mówić”. Na brak w pełni obiektywnej możliwości analizy faktów towarzyszących przemianom światopoglądowym w Krakowie w czasach Polski Ludowej zwrócił uwagę w swojej prelekcji Zbigniew Beiersdorf. Wskazał, że retrospektywne spojrzenie na okoliczności związane z ochroną zabytków Krakowa po 1945 roku jest zagadnieniem, które warto w przyszłości dokładnie opracować. Autor podjął próbę wstępnej charakterystyki zjawisk związanych z teorią i praktyką w procesie ochrony architektonicznego dziedzictwa Krakowa w pierwszych 50 latach po zakończeniu II wojny światowej. W przedstawionym chronologicznie przeglądzie najważniejszych wydarzeń związanych z konserwacją zabytków architektury Krakowa, autor wyodrębnił z omawianego okresu cztery fazy stanowiące o postępującym procesie ewolucji doktryny i metodologii konserwatorskiej. Dwie pierwsze z nich wraz z zakwalifikowanymi do nich wydarzeniami pokrywają się z opracowywanym w niniejszej pracy okresem. Faza pierwsza – nazwana przejściową – obejmuje lata 1945–1949. Kolejno następujące wydarzenia związane bezpośrednio z ochroną zabytków po wojnie omawiane są na tle politycznej i społecznej sytuacji Krakowa w czasach okupacji hitlerowskiej. Ten wydawałoby się krótki okres obejmujący cztery lata, zakwalifikowane do pierwszej fazy, obfitował w wiele wydarzeń istotnie związanych z procesem ochrony historycznej zabudowy miasta. Zbigniew Beiersdorff wyszczególnił dodatkowe podgrupy pierwszej fazy selekcjonujące różne kierunki rozwoju konserwacji zabytków w Krakowie. Podział wynikał z potrzeby niezależnego omówienia najistotniejszych faktów związanych z rewindykacją po II wojnie światowej zagrabionego dziedzictwa, bieżącymi pracami konserwatorskimi w okresie do 1949 roku, odbudową struktur władz konserwatorskich i edukacją nowej kadry fachowców w dziedzinie ochrony dóbr kultury. Faza druga – podzielona na lata 50. i 60. – to zbiór faktów związanych z ochroną zabytków Krakowa w kontekście urbanistycznym, rozwój jednostek miejskich odpowiedzialnych za nadzór oraz realizację zadań związanych z ochroną ośrodka staromiejskiego, najważniejsze realizacje konserwatorskie i kryzys doktryn na tle industrializacji miasta.

Ponadto autor wyszczególnił najważniejsze osiągnięcia konserwatorskie tego okresu. Omówił rozwój doktryny konserwatorskiej w latach 50. XX wieku – przywołał tu przełom w stronę próby obiektywnej interpretacji zabytku jako integracji jego historii i wartości artystycznej na przykładzie obronionej przez Józefa Lepiarczyka XIX-wiecznej formy Sukiennic.

Sposoby subiektywnej interpretacji estetyki zabytku w procesie jego konserwacji zostały w syntezie przybliżone na przykładzie problemów z ochroną zabytków wchodzących w skład Twierdzy Kraków, w której obronie w ramach dyskusji prasowej w pierwszej połowie lat 50. XX wieku stanęli Janusz Bogdanowski i Karol Estreicher jr.. To subiektywne podejście z biegiem lat doprowadziło do kryzysu doktryny, u której podstaw leżało coraz częściej instrumentalne posługiwanie się zabytkiem i wykorzystywanie go do gry polityczno-ekonomicznej oraz wspomniany na wstępie do stanu badań zakaz cenzorski dotyczący prób podejmowania jakiejkolwiek jawnej krytyki działań konserwatorskich w Krakowie. Do problematyki ewolucji doktryny w procesie ochrony zabytków na terenie Polski, jak również Krakowa, po zakończeniu II wojny światowej odniósł się też w swojej książce Andrzej Kadłuczka w książce Ochrona zabytków architektury .

Autor przedstawił w niej relację między obowiązującymi przed II wojną światową doktrynami i praktykami konserwatorskimi a tym, w jaki sposób ich założenia starły się z powojenną rzeczywistością wielkich zniszczeń wojennych historycznych miast oraz najcenniejszych zabytków architektury w Polsce.

A. Kadłuczka omówił dynamiczny rozwój teorii konserwatorskich po 1945 roku, na które miały wpływ bezprecedensowe w swej skali zniszczenia wojenne miast oraz niejednokrotnie ścierające się poglądy na temat ochrony zabytków będące wynikiem zarówno doświadczenia konserwatorów, jak i politycznego kontekstu. Była to reakcja na zniszczenia, ale w pozbawionym szerszej perspektywy, odizolowanym geopolitycznie kraju proces ten szybko i różnorodnie przenikał do wielu obszarów praktyki konserwatorskiej polskich miast. W odniesieniu do szczęśliwie ocalałego śródmieścia Krakowa autor zwrócił uwagę, że wpływ polityki na proces ochrony zabytków stał się jednym z narzędzi do promowania idei nowego ustroju. Działania te po części miały na celu neutralizację środowiska inteligenckiego miasta, co znalazło swój wyraz w decyzji urbanistycznej o podłożu ideologicznym, jaką była lokalizacja kombinatu metalurgicznego na terenach Mogiły i Pleszowa. Andrzej Kadłuczka przedstawił rozwój teorii konserwatorskiej na przestrzeni pierwszych 25 lat po zakończeniu II wojny światowej oraz znaczenie pierwszych prób kształtowania kompleksowego programu konserwacji historycznego centrum stolicy Małopolski na przykładach największych realizacji konserwatorskich w owym czasie. Należały do nich m.in. przebudowa infrastruktury Rynku Głównego, remont Sukiennic poprzedzony wnikliwymi badaniami czy związane z obchodami 600-lecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego liczne prace konserwatorskie historycznych obiektów akademickich, z których najważniejszą była kompleksowa restauracja Collegium Maius, zgodnie z kontrowersyjną koncepcją Karola Estreichera jr.. Uwarunkowania polityczno-ideologiczne jako tło procesu ochrony generalnej przebudowy estetycznej i funkcjonalnej najstarszego obiektu uniwersyteckiego w Polsce zostały opracowane przez Annę Markowską w książce Definiowanie sztuki – objaśnienie świata. O pojmowaniu sztuki w PRL-u. Autorka opisała drogi artystyczne twórców z różnych dziedzin pozostające pod bezpośrednim oddziaływaniem czasów i miejsca ich aktywności. Z punktu widzenia problematyki niniejszej pracy najistotniejsza jest przeprowadzona przez autorkę analiza procesu twórczego, jaki dało się zaobserwować podczas opracowywania przez Karola Estreichera jr. autorskiego programu konserwatorskiego dla gmachu Biblioteki Jagiellońskiej, której ostateczną formę architektoniczną zaprojektował w połowie XIX wieku Karol Kremer. Ponadto Autorka przedstawiła znaczenie wpływu osobistej relacji przedstawiciela nauki Karola Estreichera z przedstawicielem władzy Józefem Cyrankiewiczem, dzięki której ta kontrowersyjna koncepcja przebudowy gmachu mogła się urzeczywistnić w czasach ekonomicznie niesprzyjających takim przedsięwzięciom. Problematyka procesu restauracji Collegium Maius w latach 50. i 60. XX wieku została również opracowana w książce autorstwa Andrzeja Chwalby Collegium Maius poświęconej dziejom tego historycznego obiektu położonego u zbiegu ulic św. Anny i Jagiellońskiej.

Autor, omawiając powojenną historię budynku, poddał analizie wielowątkowość procesu jego restauracji poprzedzającej wielkie obchody 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przybliżył okoliczności wcześniej wspomnianej „symbolicznej walki” Karola Estreichera i jego kontrowersyjnej interpretacji genezy XIX-wiecznych neogotyckich nawarstwień stylowych Collegium Maius. Ponadto autor przedstawił złożoność procesu realizacji zakrojonej na tak szeroką skalę inwestycji w realiach komunistycznej gospodarki. Przy okazji omawiania skali determinacji, z jaką Karol Estreicher zaangażował się w proces regotyzacji Biblioteki Jagiellońskiej, Andrzej Chwalba wyjaśnił jego metodę umiejętnego wykorzystania argumentów, które w odpowiedni sposób przedstawione, wpisywały się w ideologię propagowanych działań związanych z ochroną zabytków w czasie transformacji ustrojowej w Polsce po 1945 roku. Prace przygotowawcze i sama realizacja zadania, jakim była restauracja Collegium Maius, to jedno z najbardziej rozciągniętych w czasie przedsięwzięć związanych z ochroną zabytków Krakowa po II wojnie światowej. Dlatego też prowadzono je równolegle z licznymi realizacjami, których programy konserwatorskie ewoluowały wraz z rozwojem systemów prawnych oraz teorii i praktyki w ochronie zabytków.

Pisał o tym Andrzej Gaczoł w książce Kraków ochrona zabytkowego miasta rzeczywistość czy fikcja. W rozdziale 3, zatytułowanym Charakterystyka ochrony zabytkowych zespołów urbanistycznych po II wojnie światowej (do 1989 roku), autor chronologicznie zestawił fakty związane z ochroną architektonicznego dziedzictwa Krakowa i poddał analizie powojenny proces ewolucji doktryny konserwatorskiej w socjalistycznych realiach polskiej państwowości. Autor również przybliżył indywidualne poglądy przedstawicieli krakowskiego środowiska konserwatorskiego zaangażowanych w tworzenie, jak również opiniowanie koncepcji interwencji konserwatorskich realizowanych w omawianym czasie dotyczące ochrony zabytków. Po 1945 roku postępujący proces ideologizacji życia publicznego stopniowo prowadził do podporządkowania sobie przez władzę sfer twórczych, do których również zalicza się konserwacja zabytków. Badaniem stopnia oddziaływania uwarunkowań o podłożu politycznym na proces ochrony architektonicznego dziedzictwa kulturowego Polski w czasach PRL-u zajął się Piotr Majewski w rozprawie habilitacyjnej zatytułowanej Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu. Autor poddaje szczegółowej analizie zależność między legislacją w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, a procesem odbudowy zniszczonych wskutek działań wojennych polskich staromiejskich ośrodków i ochrony ocalałych z pożogi wojennej monumentów.

Piotr Majewski w syntezie omówił również sytuację Krakowa po 1945 roku, którego problemy w zakresie konserwacji ocalałego architektonicznego dziedzictwa – władze centralne w kontekście potrzeb innych miast traktowały drugoplanowo. Autor na przykładach kilku krakowskich realizacji konserwatorskich pokazał relacje łączące ochronę zabytków i ideologię polityczną. Liczne odkrycia archeologiczne na Rynku Głównym w Krakowie poczynione w drugiej połowie XX wieku przyświecały intencji powstania zbiorowej publikacji pod redakcją naukową Elżbiety Firlet Rynek krakowski odkryty na nowo.

Podsumowanie najistotniejszych wydarzeń związanych z historią Rynku, jak również z ochroną zabytków znajdujących się na nim i w jego bezpośrednim otoczeniu, znalazło się w pracy Waldemara Komorowskiego. Autor przedstawił historyczną ewolucję przemian na Rynku Głównym, a analiza faktów po 1945 roku, poza omówieniem najistotniejszych wydarzeń do 1970 roku, przybliżyła zjawisko związane z ignorowaniem przez władze dialogu społecznego przy podejmowaniu istotnych decyzji związanych z ochroną zabytków Krakowa. Przykładem takiego działania była decyzja o likwidacji sieci tramwajowej na Rynku, pomimo przeważającej liczby głosów krakowskiej społeczności wypowiadają-cej się na łamach ankiety prasowej za jej zachowaniem.

W związku z obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego i 600-lecia fundacji Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 60. XX wieku najwyższej władzy w Polsce zależało na sukcesach związanych z odkryciami archeologiczno-konserwatorskimi dokumentującymi początki historii państwa oraz, z medialnego punktu widzenia, na remoncie najważniejszych zabytków historycznego centrum i wymianie tafli Rynku. Potrzeba ta wywołała znaczącą mobilizację potencjału konserwatorskiego w owym czasie i umożliwiła przeprowadzenie na szeroką skalę licznych badań i realizacji konserwatorskich w szóstej dekadzie XX wieku. Odkrycia te, jako dobrze wykorzystaną szansę związaną z państwowymi obchodami, opracowała Joanna Jadwiga Białkiewicz w biografii Władysława Grabskiego. Autorka w części poświęconej działalności konserwatorskiej głównego bohatera jej publikacji, przedstawiła najważniejsze osiągnięcia w ochronie zabytków, które Władysław Grabski współrealizował wraz z Wiktorem Zinem. Ponadto Autorka przybliżyła zaangażowanie i duży wkład całego zespołu pracującego w Katedrze Historii Architektury Polskiej na Politechnice Krakowskiej w całokształt osiągnięć konserwatorskich tamtego okresu.PRZYPISY

Dokument uchwalony w dniach 21–30 października 1931 roku z inicjatywy Biura Muzeów w Atenach, który jako pierwszy formalnie sformułował międzynarodowe normy postępowania konserwatorskiego. Więcej na temat Karty Ateńskiej patrz: P. Dettloff, Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka, Universitas, Kraków 2006, s. 400–401.

J. Zachwatowicz, Ochrona zabytków w Polsce, Polonia, Warszawa 1965, s. 49–68.

A. Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury. Rozwój doktryn i teorii, t. 1, Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Kraków 2000, s. 68.

Ibidem, s. 69.

Ibidem, s. 67.

G. Jeżowski, Ostatnie miesiące okupacji (czerwiec 1944 – styczeń 1945), Kraków. Czas okupacji 1939–1945, red. J. Trześniowska, A. Biedrzycka, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2012, s. 449.

Więcej na temat mitu wyzwolenia Krakowa patrz: R. Sławecki, Manewr, który ocalił Kraków, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.

G. Jeżowski, Ostatnie…, op. cit., s. 449.

Ibidem, s. 447.

M. Gosztyła, P. Pásztor, Konserwacja i ochrona zabytków architektury, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2013, s. 39.

A. Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury…, op. cit., s. 6.

Idem, Ochrona zabytków Krakowa, Ossolineum, Wrocław 1986, s. 3.

M. Gosztyła, P. Pasztor, Konserwacja…, op. cit., s. 7–37.

J. Białostocki, Historia sztuki wśród nauk humanistycznych, Ossolineum, Wrocław 1980, s. 133.

M.A. Krąpiec, S. Kamiński, Specyficzność poznania metafizycznego, Znak, Kraków 1961, s. 602–637.

L. Ludwikowski, Ochrona dóbr kultury w Krakowie (1945–1974), „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, Kraków 1974, s. 8–20.

Szczegółowo chronologicznie przedstawienie odbudowy administracyjnych struktur konserwatorskich w Krakowie w czasach po zakończeniu II wojny światowej zostało opisane w: P. Dobosz, A. Gaczoł, 80. rocznica utworzenia Krajowego Urzędu Konserwatorskiego w Krakowie, „Ochrona Zabytków” R. 47, 1994, nr 2–4, s. 335–336.

Szczegółowo przedstawiony kontekst ustawodawczy ochrony zabytków w Polsce po 1945 roku został opisany w: K. Zalasińska, Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce, Wolters Kulwer, Warszawa 2010, s. 41–47.

Szczegółowe chronologiczne opracowanie poświęcone przedstawieniu przedstawicieli służb konserwatorskich sprawujących urząd z podziałem na okres i region w kontekście całego kraju zostało przedstawione w publikacji wydanej z okazji setnej rocznicy powstania polskich służb konserwatorskich: A. Gaczoł, Z dziejów ochrony i konserwacji zabytków w Polsce, Działaj i miej nadzieję. Stulecie państwowych służb konserwatorskich w Polsce 1918–2018, red. J. Rulewicz, R. Marcinek, Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Warszawa 2018. Ponadto postaci szczególnie zaangażowane w ochronę architektonicznego dziedzictwa Krakowa po 1945 roku i ich najważniejsze indywidualne osiągnięcia zostały opisane w: B. Krasnowolski, Doktryny konserwatorskie a doświadczenie Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, Doktryny i realizacje konserwatorskie w świetle doświadczeń krakowskich ostatnich 30 lat, WAM, Kraków 2011, s. 13–22.

Najbardziej sprawozdawczą, wydaną po 1970 roku, ale i zarazem wyczerpującą, pomimo syntetycznej formy, prezentacją osiągnięć w dziedzinie ochrony dziedzictwa architektonicznego Krakowa są, katalogi Miasto Kraków. Katalog dokumentacji i prac konserwatorskich Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwatorskie Zabytków 1951–1971, red. J. Baranowski, L. Krzyżanowski, A. Michałowski, T. Polak, Ośrodek informacji konserwatorskiej PP Pracownie Konserwacji Zabytków, Warszawa 1973, w których został podsumowany dorobek wszystkich państwowych jednostek PKZ w formie topograficzno-rzeczowej. Krakowski Oddział PKZ powołano do życia 1 kwietnia 1951 roku i z okazji 20-lecia jego istnienia wydano szczegółowe zestawienie wszystkich prac realizowanych w latach 1951–1971 w ramach tej jednostki. W latach wcześniejszych szczegółowe listy realizacji były publikowane w „Kronikach”, na łamach kwartalnika „Ochrona Zabytków” wydawanych przez Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki i Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Są to materiały źródłowe wykorzystane w tej pracy.

Szczegółowo opracowane zagadnienie związane z wpływem zmian uwarunkowań politycznych, zachodzących od 1945 do 1970 roku, na losy Krakowa, jego historycznej zabudowy i społeczności znajduje się w: A. Chwalba, Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1945–1989, t. 6. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 124–350.

Problematyka związana z ograniczeniami wolności słowa pisanego w czasach Polski Rzeczpospolitej Ludowej została szczegółowo omówiona w: W. Zakrzewski, O ingerencji prawodawczej w wolność słowa w okresie PRL, „Studia Iuridica Lublinesensia”, 2014, nr 22.

Krytyka wpływu ideologii panującego w owym czasie ustroju politycznego PRL-u na proces ochrony zabytków Krakowa wyrażana przez przedstawicieli środowiska nauki miała z oczywistych względów charakter kuluarowy. Do dnia dzisiejszego przetrwała w opublikowanych już po 1989 roku wspomnieniach i pamiętnikach. Jeden z najjaskrawszych przykładów takiej postawy został zapisany na kartach pamiętnika Karola Estreichera jr. patrz: K. Estreicher, Dziennik wypadków, t. 2, 3, Pałac Sztuki Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kraków 2001.

Materiały z sesji naukowej z okazji dni Krakowa w roku 1990: Przeszłość i przyszłość zabytkowego Krakowa, red. J. M. Małecki, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 1994.

J. Purchla, Dziewiętnastowieczny Kraków jako problem konserwatorski, Przeszłość i przyszłość zabytkowego Krakowa… op. cit., s. 39–55.

Badania nad rozwojem architektoniczno-urbanistycznym Krakowa przy uwzględnieniu zagadnień związanych z ochroną jego zabytków w XIX wieku prowadzili: D. Rederowa, Powstanie Krakowa nowożytnego (1775–1867), Kraków. Studia nad rozwojem miasta, red. J. Dąbrowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1957. s. 243–285.

Natomiast okres szczególnego rozwoju stolicy małopolski w XIX przypadający na drugą połowę tego stulecia: J. Demel, Kraków na przełomie wieku XIX i XX na tle rozrostu i wcielania przedmieść i gmin podmiejskich (1877–1945), Kraków. Studia nad rozwojem miasta… op. cit., s. 287–351.

Szczegółowe opracowanie zagadnienia związane z rozwojem rynku budowlanego w Krakowie przy uwzględnieniu uwarunkowań ekonomicznych w latach 1850–1914 zawiera: J. Purchla, Jak powstał nowoczesny Kraków, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990. Ponadto badania tego okresu dotyczące aspektu pozaekonomicznego patrz: J. Purchla, Matecznik polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej, Znak, Kraków 1992.

Szczegółowe opracowanie problematyki naukowej związanej z ochroną zabytków Krakowa w latach 1795–1918: J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1919, PWN, Warszawa 1975.

Kraków w Polsce Ludowej: materiały sesji naukowej odbytej 27 maja 1995 roku, red. J. Małecki, Kraków 1996.

Ibidem, s. 5.

Z. Beiersdorf, Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Krakowie w latach 1944–1989. Próba oceny, Kraków w Polsce Ludowej…, op. cit., s. 91–114.

Problem konserwatorski, jakim jest Twierdza Kraków, pozostał do dnia dzisiejszego aktualny. Badania nad historią i rozwojem systemu fortyfikacji Krakowa prowadzili zarówno zwolennicy ochrony poaustriackich fortów, jak również ich przeciwnicy. Wyraźny głos za ochroną uwidocznił się w monografii Janusza Bogdanowskiego poświęconej tej tematyce: J. Bogdanowski, Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979. W części książki zatytułowanej Dylemat sprzed ćwierćwiecza została szczegółowo poruszona problematyka ideologicznego interpretowania estetyki fortów w pierwszej połowie lat 50. XX wieku, s. 10–14. Z kolei wyraźne podłoże ideologiczne ma praca zwolennika wyburzania fortów Mieczysława Tobiasza: M. Tobiasz, Fortyfikacje dawnego Krakowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973. Ponadto zagadnienie historii i znaczenia fortów stanowiące przedmiot sporu w krajobrazie i obronności Krakowa doczekało się m.in. takich opracowań, jak: J. Dobrzycki, Dawne warownie Krakowa, Muzeum Historyczne m. Krakowa i Towarzystwo Miłośników Historii i zabytków Krakowa, Kraków 1952; R. Kiełkowski, Historie spod kopca Krakusa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972; M. Rożek, Kopiec Kościuszki w Krakowie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981; J. Piwowarski, Mury które broniły Krakowa, Krajowa Agencja Wydawnictwa, Kraków 1986; W. Brzoskwinia, K. Wielgus, Spojrzenie na Twierdzę Kraków, Ostoja Wydawnicza, Kraków 1991; J. Janczykowski, Z problematyki adaptacji krakowskich fortów, UMK – Oddział Ochrony Zabytków, Agencja Wydawnicza Zebra, Kraków 2002, Atlas Twierdzy Kraków, seria II, t. 2; O przyszłość Twierdzy Kraków: opracowanie studialne dla programu planu ochrony zespołu historyczno-krajobrazowego Twierdzy Kraków, red. H. Rojkowska-Tasak, M. Szkola, K. Welgus, K. Chajdys, UMK – Oddział Ochrony Zabytków, Wydawnictwo Czuwajmy, Kraków 2010, Atlas Twierdzy Kraków, seria II, t. 5. H. Łukasik, Kraków obronny. Fortyfikacje – oblężenia – bitwy, Wydawnictwo Wingert, Kraków 2015.

Z. Beiersdorf, Ochrona…, op. cit., s. 102.

Ibidem, s. 105.

A. Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury…, op. cit.

Skalę zniszczenia historycznych ośrodków polskich miast po II wojnie światowej oraz bieżące problemy związane z ich odbudową oraz potrzebą ewolucji doktryny w powyższym świetle opisał źródłowej publikacji: J. Zachwatowicz, Ochrona zabytków w Polsce, Polonia, Warszawa 1965, s. 24–106.

W zniszczonym na skutek działań wojennych kraju w pierwszej kolejności rozpoczęto odbudowę najbardziej zdewastowanych ośrodków staromiejskich, jak Warszawa, Gdańsk, Szczecin i Wrocław. Problematyka odbudowy tych miast po II wojnie światowej doczekała się licznych szczegółowych opracowań m.in.: J. Piątek, Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949, Grupa Wydawnicza Foksal, Warszawa 2020; M. Głowacki, Zabytkowa architektura Gdańska w latach 1945–1951, wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańska 2012; J. Friedrich, Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945–1960, wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2015; M. Gwiazdowska, Ochrona i konserwacja zabytków Szczecina po 1945 roku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2016; E. Małachowicz, Stare Miasto we Wrocławiu, zniszczenia, odbudowa, program, PWN, Warszawa–Wrocław 1976; M. Przyłęcki, Ochrona zabytków Dolnego Śląska w latach1945—1974, PWN, Warszawa–Wrocław 1977.

A. Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury…, op. cit., s. 71.

Syntezę ewolucji kompleksowego programu konserwacji zabytków Krakowa na tle uwarunkowań prawno-administracyjnych opracował: R. Sady, Kraków i jego dzielnice 1945–2002, Zakład Graficzny Colonel, Kraków 2003. s. 119–123.

Przykłady te zostały faktograficznie opracowane we wcześniej wydanej w druku publikacji autora: A. Kadłuczka, Ochrona zabytków Krakowa…, op. cit.

A. Markowska, Definiowanie sztuki – objaśnienie świata. O pojmowaniu sztuki w PRL-u, Wydawnictwo Uniwersytetu śląskiego, Katowice 2003.

Ocena postawy Karola Estreichera w stosunku do Karola Kremera i jego spuścizny została opracowana w publikacji: U. Bęczkowska, Karol Kremer i krakowski Urząd Budownictwa w latach 1837–1860, Universitas, Kraków 2010, s. 208–210.

A. Chwalba, Collegium Maius, Księgarnia Akademicka, Kraków 2009.

Collegium Maius jest niezwykle cennym zabytkiem nie tylko ze względu na historię jego architektonicznej ewolucji, ale również na związane z nim dziedzictwo kulturowe Polski. Obiekt ten stał się więc tematem licznych badań naukowych i publikacji, z których w kontekście poruszanej w tej pracy problematyki należy wyróżnić: K. Estreicher, Collegium Maius. Dzieje gmachu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Naukowego, Kraków 1968; K. Estreicher, Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dzieje – obyczaje – zbiory, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1971; J. Podlecki, Kraków, Wydawnictwo Karpaty 1999; A. Nowakowski, S. Waltoś, Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sfery i cienie, Universitas, Kraków 2008; W. Bałus, „Nowy haft na słabej tkance przeszłości”. Karol Estreicher i Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, PAN Komisja Sztuki, Kraków 2016, s. 107–119.

K. Estreicher, „Collegium…, op. cit., s. 223–225.

A. Gaczoł, Kraków ochrona zabytkowego miasta rzeczywistość czy fikcja, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009.

P. Majewski, Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w czasach socrealizmu, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2009.

Ibidem, s. 220.

W. Komorowski, A. Sudacka, Rynek Główny w Krakowie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2008.

W. Komorowski, Architektura Rynku Głównego w Krakowie od założenia do dzisiaj, Rynek krakowski odkryty na nowo, red. nauk. E. Firlet, Muzeum Historii Miasta Krakowa, Kraków 2014, s. 280–284.

J. J. Białkiewicz, Władysław Grabski (1924–1970). Działalność architekta – badacza na Politechnice Krakowskiej, Politechnika Krakowska, Kraków 2019, s.77–93.