Istota czytania - ebook

Cytat i dedykacja

„Dzieła swego nie ozdabiałem okazałymi słowy, nie ubierałem go w zwroty nadęte lub pyszne albo w jakiekolwiek inne czary i powaby zewnętrzne, którymi tylu innych zwykło dzieła swe upiększać, albowiem chciałem, aby rzecz sama się chwaliła, aby jedynie prawda treści i powaga przedmiotu ją zalecała. Nie chcę jednak, by jako zarozumiałość poczytane było, że ktoś z niskiego i pospolitego stanu ośmiela się sądzić i wyrokować o rządach książąt”.

Niccolo Machiavelli, Książę

Niniejszą pracę poświęcam mojej Kochanej Zonie, mojemu Słońcu

Sebastian Taboł

Wstęp

Drogi Czytelniku,

zanim zapoznasz się z książką, którą masz przed sobą, musisz wiedzieć jedno: jest to moja pierwsza tak obszerna praca naukowa. Poświęciłem jej bardzo dużo czasu, zapoznałem się z literaturą poświęconą procesowi czytania. Pokochałem tę książkę, choć wiem, że nie jest idealna. Wiele nocy spędziłem nad nią, jak matka nad małym dzieckiem, aż w końcu dopiąłem swego – skończyłem. Zastanawiasz się pewnie, co w niej możesz znaleźć.

Bardzo często wspominam, że czytanie to jedna z najważniejszych czynności, które człowiek w czasie swego krótkiego życia musi opanować. Poza tym trudno sobie wyobrazić życie bez tej umiejętności w czasach, w których jesteśmy zalewani ogromem najnowszych informacji z różnych dziedzin wiedzy. Należy zauważyć ogromną zasługę szkoły i nauczycieli, którzy dokładali starań, abyśmy nauczyli się czytać. Niestety nie podkreślałem zasadniczej roli domu pod względem opanowania umiejętności czytania, zwróciłem natomiast uwagę na panującą obecnie tendencję, aby czytać uczyły się już dzieci w przedszkolu, nawet trzylatki, dlatego opisuję metody, którymi można nauczyć czytać małe dziecko, nie wdając się w przesłanki psychologiczne. W wielu miejscach wspominam także, że czytanie jest procesem niezwykle złożonym. Myślę, że bardzo dokładnie opisałem zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne zachodzące podczas czytania. Postarałem się także przybliżyć zasady higieny czytania. Pewnie każdy z nas słyszał od swego nauczyciela, aby „nie czytać opowiadania nosem”. Myślę, że zastanowisz się, drogi Czytelniku, czy czytasz w odpowiedniej pozie, pod jakim kątem należy trzymać książkę, jakie powinno być światło oraz jak długo można wykonywać czynność czytania.

Pochłaniając kolejne strony niniejszej książki, dowiesz się, jakie rodzaje czytania można wyróżnić. Opisałem następujące: głośne, ciche, informacyjne, ze zrozumieniem, krytyczne. Postarałem się także, abyś mógł się zapoznać z metodami, które stosowało się i stosuje w początkowej nauce czytania. W pozycji tej znalazły się również informacje dotyczące cech dobrego czytania. Jest także trochę historii, czyli opisy elementarzy polskich, z których w dawnych czasach uczyli się nasi przodkowie, nasze babki i rodzice.

Na samym końcu znalazł się rozdział o dziecięcych trudnościach w czytaniu, których niemało napotyka współczesny nauczyciel. Oczywiście nie zawarłem w nim konkretnych propozycji, jak sobie z nimi radzić, bo to zrobiono już przede mną.

W miarę upływu lat i postępu naukowego czytanie jest dokładnie analizowane przez językoznawców, psychologów i pedagogów. Na tych badaniach proces czytania może tylko zyskać, ponieważ dzięki wielu osiągnięciom naukowym są opracowywane coraz to inne i nowsze metody nauki czytania. Są nawet tendencje, aby zaadaptować sposoby anglosaskie. Czas pokaże, które metody przetrwają próbę czasu, a które będą musiały zostać odłożone do lamusa. Czytanie jest procesem, w którego wypadku bardzo trudno jednoznacznie określić, czy dane zjawiska w nim zachodzą, czy nie. Jest to przyczyną wielu sporów wśród teoretyków.

W książce tej nie zawarłem niczego, czego nie wiedzieliby ci, którzy od wielu lat zajmują się procesem czytania. Nie pretenduje ona do miana naukowej i na pewno wiele można w niej skrytykować. Dlatego proszę Cię, Czytelniku, o łagodny wymiar kary. W nauce dopiero raczkuję i jak dziecko uczące się chodzić, często upadam. Na szczęście zawsze jest ktoś, kto mnie podniesie.

Jako absolwent filologii polskiej, jedno wiem na pewno: kto czyta, żyje dwa razy. A ty, drogi Czytelniku, głów się teraz sam nad tym, co chciałem przez to powiedzieć.

Część I

Istota procesu czytania

Znaczenie słowa „czytanie”

Ze słowem „czytanie” stykamy się bardzo często i używamy tego pojęcia w bardzo wielu sytuacjach. Nie mam tu na myśli tylko czytania tekstu pisanego czy drukowanego. Doświadczony myśliwy tropiący grubą zwierzynę może przecież czytać ślady, które pozostawił zwierz. Wprawny psycholog lub terapeuta potrafi wyczytać z oczu lub twarzy emocje, które ktoś przeżywa. Ratownik GOPR może wnikliwie czytać mapę okolicy. Dyrygent może biegle czytać zapis nutowy wielkiej opery. Kierowca prowadzący samochód odczytuje ze znaków drogowych wskazania dotyczące jazdy. Wielu ludzi używa sformułowania „czytanie między wierszami”, oznaczającego, że nie do końca wierzymy, czy rozmówca czegoś przed nami nie ukrywa lub domyślamy się treści, których rozmówca nie sformułował wprost.

Z tych licznych przykładów wynika, że w naszej świadomości słowo „czytanie” zadomowiło się na dobre. Słowem tym pomagamy sobie zobrazować wiele różnorodnych sytuacji, z jakimi spotykamy się w naszym codziennym życiu. Co prawda wszystkie podane wyżej przykłady są do siebie podobne – każda z tych osób dostrzegła jakieś znaki, które potem odpowiednio zinterpretowała. Jeżeli ratownik GOPR źle odczyta mapę, nie znajdzie zaginionych turystów, kierowca niepotrafiący czytać znaków może spowodować wypadek, dyrygent nieumiejący czytać zapisu nutowego nie będzie wiedział, kto z grających fałszuje. Dzięki umiejętności czytania człowiek jest w stanie poznać nową rzeczywistość i uzyskać nowe informacje. Każdy z nas musi poprawnie odczytywać znaczenie przyporządkowane do określonych znaków, aby trafnie dekodować ukrytą pod nimi treść.

Czytanie jest procesem bardzo złożonym, co udowodnią następne rozdziały niniejszej pracy badawczej. Polega ono na rozumieniu zawartych w tekście treści. Obejmuje także umiejętność racjonalnego i sprawnego dekodowana różnorodnych pod względem treści i formy tekstów. Należy właściwie czytać teksty naukowe najeżone specjalistycznymi terminami. Inaczej czyta się literaturę piękną, z której należy wyłowić figury estetyczne, wątki poznawcze oraz cechy warsztatu literackiego. Każdy napisany tekst jest odrębny ze względu na tematykę i sposób ujmowania problemu, sposób operowania terminami. Poza tym niektórzy z nas sami się przekonali, że niezbędne okazuje się umiejętne odczytywanie tabel, schematów, rysunków, rozkładów jazdy.

Umiejętność czytania wykorzystujemy inaczej w trakcie czytania powieści, które ma nas odprężyć, a inaczej w trakcie czytania, do którego zostaliśmy zmuszeni. Czasem jakiś tekst czytamy kilkakrotnie, aby uchwycić w nim istotne kwestie lub znaleźć ważne daty, nazwiska lub zdarzenia. Jeszcze inaczej czytamy gazetę, aby się dowiedzieć, co ciekawego wydarzyło się na świecie. Jak sami się przekonujemy, techniki czytania różnią się w zależności od jego celu. Każdy z nas musi w swym życiu opanować różne sposoby czytania i umieć odpowiednio je dopasowywać do potrzeb.

Umiejętność czytania jest wykorzystywana również do wyszukiwania potrzebnych nam materiałów. Poszukiwacz potrzebnych informacji musi mieć rozeznanie w świecie książek, które zostały wydrukowane na temat interesującej go wiadomości. Na koniec nie sposób pominąć jeszcze innej czynności, podczas której umiejętność czytania jest nieodzowna. Mam tu na myśli uczenie się. Dzięki uczeniu się zdobywamy nową wiedzę lub weryfikujemy obecne sądy, rozwijamy się wszechstronnie i samokształcimy.

Jak wynika z przytoczonych powyżej informacji, umiejętność czytania to nie tylko rozumienie tekstu. Czytanie zaspokaja nasze codzienne potrzeby: dostarczania informacji i rozrywki, zdobywania wiedzy, kształtowania swojego poglądu na świat, rozwijania swojej osobowości.

W literaturze pedagogicznej istnieje wiele definicji czytania. Wśród badaczy czytania brak zgodności co do pojęciowego ujmowania tego zagadnienia. A. Brzezińska dokonała uporządkowania definicji i podała własne koncepcje w tym względzie. Wyodrębniła ona dwie grupy definicji czytania. Pierwszą z nich są definicje lingwistyczne, w których ważne jest zbudowanie właściwej formy dźwiękowej, jaką tworzymy na podstawie zapisu pewnego symbolu graficznego. Przykładem należącym do tej grupy jest definicja D. Elkonina, który uważa czytanie za tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie jego obrazu graficznego^(\ 1). Druga grupa obejmuje te definicje czytania, które jako podstawę czytania przyjmują rozumienie tekstu odczytywanego².

Definicje o charakterze poznawczo-psychologicznym, należące do drugiej grupy, kładą nacisk na rozumienie tekstu. Jest to zauważalne w definicji opracowanej przez M. A. Tinkera i C. McCullough, którzy uważają, że czytanie „polega na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli służących jako bodźce do przywoływania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulowania pojęciami, które czytelnikowi są już znane”^(\ 2).

Można się w tym miejscu pokusić o wyodrębnienie trzeciej grupy definicji czytania, które można określić mianem strukturalnych. Eksponują one wielofunkcyjne właściwości czytania, a ich autorzy określają czytanie jako proces. Do tej grupy można zaliczyć definicję ze Słownika psychologii,gdzie pod pojęciem „czytanie” możemy zapoznać się z następującą treścią: „proces, dzięki któremu informacja jest wydobywana z napisanego lub wydrukowanego tekstu. Ten proces, w rzeczywistości, jest wyjątkowo złożony i tylko częściowo jak dotąd zrozumiały”^(\ 3). Podobnie uważa J. Malendowicz, opisująca czytanie jako proces złożony i dynamiczny, na który składają się zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne^(\ 4). Dodaje ona także, że czytanie polega na pojmowaniu myśli wyrażonych za pomocą umownych znaków graficznych, które tworzą tekst, tj. linearny ciąg elementów i struktur językowych (fonicznych, morfologicznych, syntaktycznych) składających się na określoną strukturę. Rolę informacji fonetycznych i semantycznych, oprócz wizualnych, w percepcji tekstu podkreślają także E. Wiig i E. Semel^(\ 5).

M. Tyszkowa jest zdania, że czytanie to „skomplikowany proces angażujący wielorako różnorodne czynności dziecka”^(\ 6). Poza tym sama Brzezińska, definiując proces czytania, wyodrębnia w nim trzy podstawowe aspekty, które są równoważne i wzajemnie od siebie zależne:

1. Aspekt techniczny – rozpoznawanie, różnicowanie i kojarzenie grafemów i fonemów, umiejętność ich odtwarzania w odpowiednim czasie. Istotne jest kojarzenie znaków graficznych z fonicznymi i odwrotnie.

2. Aspekt semantyczny – kojarzenie rozpoznanych znaków z posiadanym doświadczeniem (dekodowanie znaków graficznych i fonicznych), dosłowne rozumienie treści słów i zdań. Istotą tego poziomu jest rozumienie znaczeń bezpośrednio zawartych w tekście, rozumienie znaczeń poszczególnych fragmentów w kontekście całego tekstu. 3. Aspekt krytyczno-twórczy – ustosunkowanie się do tekstu, ocena czytanych treści w kontekście własnego doświadczenia, rozumienie przenośni, umiejętność korzystania z odczytywanych treści. Istotą tego aspektu jest refleksyjny, krytyczny stosunek do odczytywanych treści i ich znaczeń^(\ 7).

Bardzo krótką definicję czytania podał F. Król, dla którego czytanie to nic innego jak rozumienie zawartych w tekście myśli^(\ 8). Równie lapidarne wyjaśnienie, czym jest czytanie, podaje W. Okoń, określając czytanie jako „kojarzenie znaków pisma (druku) jakiegoś języka z treścią danego tekstu”^(\ 9).

Analizując definicje czytania, można w nich wyodrębnić treści odwołujące się do trzech aspektów procesu czytania: poznawczego, fizjologicznego i znaczeniowego. W innych definicjach procesy te są określane mianem sensoryczno-motorycznych, intelektualnych i emocjonalnych. Dowodem na to niech będzie definicja T. Wróbla, według którego czytanie to złożony, wieloetapowy proces fizjologiczny i psychologiczny, uwarunkowany wzajemnymi procesami rozwojowymi^(\ 10). W podobnym tonie wypowiada się E. Malmquist, według której czytanie jest działalnością wieloczynnościową składającą się z wielu komponentów: wrażeń wzrokowych, percepcji, funkcji mięśni oka, pamięci. Uważa ona również, że czytanie nie jest obecnie pojmowane jako całościowa umiejętność. Czytanie to szereg wspólnych, umysłowych działań, które w bardzo wysokim stopniu są odmienne w zależności od wielu czynników^(\ 11).

Inną, bardzo interesującą definicję procesu czytania podaje I. Styczek, dla której czytanie jest umiejętnością rozszyfrowywania kodu graficznego^(\ 12). Podobnie uważa H. Mystkowska. Według niej, czytanie to rozpoznawanie, identyfikowanie i odróżnianie wzrokowe znaków i obrazów graficznych, powiązywanie ich z ich wyobrażeniem słuchowym i ze znaczeniem, które występuje, gdy czytający dekoduje znaki graficzne^(\ 13). Podobnie proces czytania definiują inni autorzy – J. Tarkowska^(\ 14) i M. Cackowska^(\ 15). Zapoznajmy się również z definicją J. Zborowskiego, dla którego proces czytania to trzy zasadnicze elementy: wzrokowy, słuchowo-dźwiękowy oraz znaczeniowy^(\ 16).

Wśród naukowców brakuje jednolitego i spójnego stanowiska, jeżeli chodzi o poszczególne etapy składające się na proces czytania. Poglądy na ten temat można podzielić na trzy grupy. Pierwsza z nich obejmuje koncepcje traktujące czytanie jako proces „od szczegółu do ogółu”. Osoba czytająca tekst analizuje bodźce optyczne pojedynczo i seryjnie. Na początku rozpoznaje litery, potem litery te łączy w wyrazy, a w dalszej kolejności wyrazy w zdania, aż do pełnego zrozumienia czytanego tekstu. W koncepcji tej mamy do czynienia z dwoma mechanizmami. Pierwszy polega na tym, że czytający używa obrazu graficznego tekstu jako kodu ikonicznego otwierającego bezpośrednio lub przy pomocy pamięci krótkotrwałej umysłowy leksykon znaczeń w magazynie pamięci trwałej. Koncepcja ta zakłada natychmiastowe przechodzenie informacji od oka do umysłu. Zatem osoba czytająca pewne zdanie widzi je jako obrazek, pewną formę graficzną zbudowaną z tylu części, z ilu wyrazów zbudowane jest zdanie. Nie występuje tutaj odniesienie do brzmieniowej budowy wyrazu czy frazy. Strategia owa została nazwana przez Barona i Strawsona, „chińską”, odnosząc swą nazwę do obrazkowego pisma chińskiego.

Drugi mechanizm, z którym mamy do czynienia w koncepcji czytania „od szczegółu do ogółu”, polega na transformacji wzrokowo spostrzeganych fragmentów tekstu na „zinterioryzowany obraz wymowy”. Czytający, dzięki temu mechanizmowi, jest w stanie sobie wyobrazić tekst graficzny jako foniczny, wyobraża sobie wymowę, brzmienie i znaczenia. Strategia ta została określona, również przez Barona i Strawsona, jako kod „fenicki”^(\ 17). Przyjmuje się również, że oba mechanizmy, tak różne w swej strukturze, nie wykluczają się wzajemnie.

Drugą grupę stanowią koncepcje, które ujmują czytanie jako proces, w wyniku którego przechodzi się „od ogółu do szczegółu”. W praktyce polega to na tym, że czytający stara się określić znaczenie tekstu na podstawie kilku pierwszych bodźców optycznych.