Istota prowadzenia operacji w Islamskiej Republice Afganistanu - ebook

Partnerzy: Centrum Badań nad Ryzykami Społecznymi i Gospodarczymi Collegium Civitas

Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie

Fundacja El Karama

Pamięci Poległych poza granicami kraju

mjr dr Julita Mirowska

dr Magdalena El Ghamari

WYKAZ STOSOWANYCH AKRONIMÓW

• AAP ang. Allied Administrative Publications — publikacje dotyczące administracji NATO

• CCA ang. Cross Cultural Awerness — świadomość międzykulturowa

• CIMIC ang. Civil Military Co-operation — współpraca cywilno — wojskowa

• ESDP ang. European Security and Defence Policy — Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony

• EU ang. European Union — Unia Europejska

• EUFOR ang. European Union Force in Bosnia and Herzegovina– operacja pokojowa prowadzona przez Unię Europejską w Bośni i Hercegowinie

• GWOT ang. The Global War on Terrorism — globalna wojna z terroryzmem

• HNS ang. Host Nation Suport- cywilna i wojskowa pomoc świadczona w czasie pokoju

• ISAF ang. International Security Assistance Force — Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa

• INFO OPS ang. Information Operations — operacje informacyjne

• JFC ang. Joint Force Commander — Siły Połączone

• KFOR ang. Kosovo Force — międzynarodowe siły pokojowe NATO, działające na terenie Kosowa w ramach operacji wsparcia pokoju Joint Guardian

• KNZ Karta Narodów Zjednoczonych

• MINUSTAH ang. United Nations Stabilization Mission In Haiti — Misja Stabilizacyjna Narodów Zjednoczonych na Haiti

• MINUCI ang. United Nations Mission in Côte d’Ivore — Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych na Wybrzeżu Kości Słoniowej

• NA5CRO ang. Non Article 5 Crisis Response Operations — operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5

• NAC ang. North Atlantic Council — Rada Północnoatlantycka

• NATO ang. North Atlantic Treaty Organization — Sojusz

Północnoatlantycki

• NEOs ang. Non-combatant Evacuation Operations — Ewakuacja z pola walki osób postronnych, np. cywili

• NTM-I ang. NATO Training Mission — Irak — Misja Szkoleniowa Sojuszu Północnoatlantyckiego w Republice Iraku

• NRF ang. Siły Odpowiedzi NATO — Siły Odpowiedzi NATO

• OSCE ang. Organization for Security and Co-operation in Europe — Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

• PfP ang. Partnership for Peace — Partnerstwo dla Pokoju

• PRT ang. Provincial Reconstruction Teams — Zespół Odbudowy Prowincji

• PSO ang. Peace Support Operations — Operacje Wsparcia Pokoju

• PSYOPS ang. Psychological Operations — operacje psychologiczne

• ROE ang. Rules of Engagement — zasady użycia siły

• SAR ang. Search and Rescue — operacje poszukiwawczo — ratownicze

• SOFA ang. Status of Forces Agrement — porozumienie prawne o warunkach pobytu wojsk państw NATO na terytoriach innych państw członkowskich

• SPSS AMOS ang. Analysis of Moment Structures — analiza struktur momentu

• UNAMA ang. United Nations Assistance Mission in Afganistan — Misja Wsparcia Narodów Zjednoczonych w Afganistanie

• UNOTIL ang. United Nations Office in Timor Leste — Biuro Narodów Zjednoczonych w Timorze Wschodnim

• UN ang. United Nations — Organizacja Narodów Zjednoczonych

• UNOMIG ang. United Nations Observer Mission in Georgia — Misja Obserwacyjna Narodów Zjednoczonych w GruzjiWprowadzenie

Środowisko współczesnych operacji wojskowych jest wielowymiarowe oraz wieloaspektowe. Operacje reagowania kryzysowego z przełomu XX oraz XXI wieku przeprowadzone były na pograniczu cywilizacji europejsko — azjatyckiej oraz w jednorodnym cywilizacyjnie środowisku arabskim. Pogranicze cywilizacyjne korzystnie wpływa na komunikację międzykulturową ze względu na wcześniejsze kontakty, natomiast jednorodne środowisko utrudnia komunikację z uwagi na ich wcześniejszy brak. Komunikacja z ludźmi z różnych cywilizacji obarczona jest ryzykiem nieporozumienia lub błędu w zrozumieniu wzajemnych interakcji. Środowisko prowadzonej operacji reagowania kryzysowego oraz szeroko rozumianych operacji wojskowych, wpływa na interakcje między odmiennymi kulturami. Wymaga to od uczestników operacji zapoznania się z kulturą, religią, językiem oraz zwyczajami w rejonie jej prowadzenia.

Zdeterminowane środowisko cywilizacyjne operacji wymaga odrzucenia przez jej uczestników etnocentrycznych postaw na rzecz komunikacji międzykulturowej.

Środowisko wielokulturowe operacji reagowania kryzysowego jest istotnym procesem wymiany informacji — aktem porozumiewania się i rozumienia pomiędzy przedstawicielami różnych kultur, wpływającym na osiąganie celu operacji reagowania kryzysowego. Odpowiednie przygotowanie uczestników operacji do osiągnięcia jej celu powinno uwzględniać aspekt cywilizacyjny i kulturowy, by osiągnąć oczekiwany poziom komunikacji międzykulturowej. Środowisko cywilizacyjne i kulturowe operacji ze względu na jej sytuowanie będzie manifestowało swoją spójność jako instrument obrony swej tożsamości, stąd konieczne jest przekonanie lokalnej ludności co do zamiarów i celów operacji, by ich pozyskać do budowania ich przyszłości.

Głównym problemem związanym z kwestiami cywilizacyjnymi i kulturowymi, jest postrzeganie, poznanie siebie wzajemnie i zrozumienie odmienności. Dlatego też badania współczesnych operacji w kontekście bezpieczeństwa kulturowego powinny być prowadzone w celu identyfikacji oraz przeciwdziałania tym zagrożeniom, a nie ograniczania współwystępowania odmienności oraz różnic. Tezą niniejszej monografii jest stwierdzenie, iż w obecnym dynamicznym świecie, konflikty na tle kulturowym są niezwykle powszechne, zaś doświadczenie z operacji wojskowych często jest niewykorzystane, a aspekt kulturowy powinien być jednym z ważniejszych elementów szkolenia.

W wielu przypadkach wzajemnych kontaktów udowodniono, że idea dialogu oraz kontakty między kulturami, czy cywilizacjami potrafią zawieść. Okazało się, że nasza świadomość kulturowa oraz komunikacja nie jest na tyle zdeterminowana, by poradzić sobie ze wszystkim aspektami życia w wielokulturowym społeczeństwie. Na kanwie tych doświadczeń wyłaniają się zagrożenia społeczne oraz cywilizacyjno- kulturowe.

Środowisko działania sił zbrojnych charakteryzuje się współwystępowaniem i wzajemnym przenikaniem się zagrożeń militarnych i pozamilitarnych, często o charakterze asymetrycznym. Ryzyko konfliktu zbrojnego na dużą skalę zmniejszyło się radykalnie, jednakże nie można takiego wykluczyć w najbliższej przyszłości, obserwując rozwój wydarzeń w Afganistanie, Syrii, Iraku, Jemenie, czy w Libii.

Kompleksowe przedstawienie istoty przebiegu operacji w Islamskiej Republice Afganistanu wymaga gruntownej analizy problemu, w tym samych operacji i ich historii.

Głównym problemem związanym z kwestiami cywilizacyjnymi i kulturowymi, jest postrzeganie, poznanie siebie wzajemnie i zrozumienie odmienności. Dlatego też badania w obszarze bezpieczeństwa kulturowego powinny być prowadzone w celu identyfikacji oraz przeciwdziałania tym zagrożeniom, a nie ograniczania współwystępowania odmienności.

Polskie siły zbrojne stoją w obliczu zagrożenia dla pokoju i stabilności narodowej i międzynarodowej, będącymi podstawą szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Należą do nich konflikty etniczne, kryzysy ekonomiczne, zachwianie stabilności politycznej, zorganizowana przemoc i łamanie praw człowieka, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, terroryzm i zorganizowana przestępczość transnarodowa. Lista zagrożeń oraz układ priorytetów z nimi związanych zmienia się z czasem i różni w zależności od położenia, kultury i ludności.

W różnym okresie czasu niektóre zagrożenia zanikają, ujawniają się, inne trwają nadal, a jeszcze inne wyłaniają się ponownie ze zwiększoną siłą. Dlatego charakter zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeństwa państw europejskich uległ zmianie. Obecnie zdecydowanie zmniejszyła się groźba wojny globalnej, jednak nie można wykluczyć pojawienia się takiej ewentualności w odleglejszej perspektywie czasowej. Współczesne siły zbrojne nie są przygotowywane do zagrożenia wojennego na skalę światową lub kontynentalną. Wzrasta liczba kryzysów lokalnych, przeradzających się niejednokrotnie w lokalne lub regionalne konflikty. Większość z nich posiada asymetryczny charakter. Ich źródła są różnorodne: waśnie etniczne, konflikty religijne, spory graniczne, naruszenia praw człowieka, katastrofy naturalne i wywołane działalnością człowieka, niedobór podstawowych środków do egzystencji, zapaść gospodarczo-cywilizacyjna oraz osłabienie lub rozpad struktur państwowych, destabilizacja polityczna i gospodarcza poza granicami.

Dlatego też siły zbrojne muszą być przygotowane na wszelkie rodzaje zagrożeń. Europa staje w obliczu coraz większej ilości konfliktów społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych, gdzie różnorodności jest ciężko się pojednać i wypracować wspólny obszar współpracy.

Na podstawie doświadczeń międzynarodowych można stwierdzić, iż szkolenia międzykulturowe są niezmiernie istotnym oraz zasadnym elementem szkolenia sił zbrojnych. W perspektywie przyszłych operacji stosowne jest prowadzenie wnikliwych badań nad ich różnorodnym środowiskiem prowadzenia.

Dlatego też należy się oprzeć na wszelkich możliwych doświadczeniach w tym zakresie oraz przeanalizować podejmowane przedsięwzięcia przez komponenty cywilny oraz wojskowy w trakcie operacji. Z drugiej strony można postawić tezę, iż stanowienie międzynarodowej koalicji wymaga nie tylko politycznych decyzji, ale również szacunku, zaufania, cierpliwości oraz wysokiego poziomu wiedzy sojuszników, jak i wrażliwości kulturowej. Aby zyskać większą skuteczność oraz przeciwdziałać pojawiającym się problemom, organizacje cywilne oraz wojskowe powinny podjąć szereg inicjatyw związanych z wdrażaniem świadomości kulturowej. Kultura, bezpieczeństwo kulturowe oraz aspekty międzykulturowości powinny być systematycznie włączane w szkolenia, doktryny oraz procedury planowania operacji poza granicami kraju. Zaś eksperci kulturowi powinni być angażowani od początku prowadzenia operacji, by swoją wiedzą wspomagali jej uczestników. Należy podkreślić, iż świadomość kulturowa musi być nie tylko włączona w proces planowania, ale i w cały okres prowadzenia operacji. Wyznaczniki oraz czynniki kulturowe powinny być przygotowywane i gromadzone we wspólną bazę informacyjną danego rejonu konfliktu. Ze względu na nacisk kładziony na zrozumienie ludności cywilnej, jej zwyczajów oraz tradycji nabiera szczególnego znaczenia sztuka zdobywania informacji poprzez czynnik ludzki. Istotą tego komponentu jest pozyskiwanie informacji. Jednakże w kontekście prowadzenia działań należy zwiększyć swoją uwagę na jakość oraz źródła tych informacji, które są podstawą niekonwencjonalnego działania w rejonie operacji. Konieczne jest podkreślenie zmieniających się warunków działania, w których podstawowe informacje kulturowe mogą nie wystarczyć.

Zadaniem sił zbrojnych jest stworzenie takiego komponentu, który będzie posiadał wysokie kompetencje oraz wrażliwość kulturową, wyrażoną w płynności mówienia w językach obcych, znajomości mieszkańców oraz ich sposobu myślenia. Umiejętności te stają się przydatne między innymi w negocjacjach jak i kontaktach z ludnością cywilną. Wnioski z badań wskazują, że obecnie brakuje specjalistów z tego obszaru, a co za tym idzie również merytorycznych szkoleń ze świadomości kulturowej rejonu przyszłej operacji poza granicami kraju.

Autorkom pracy szczególnie zależało na pokazaniu jak ważnym elementem jest kultura w procesie przygotowania do wielonarodowej operacji. Co więcej międzykulturowość w znaczny sposób wpływa na osiąganie celu operacji reagowania kryzysowego w zróżnicowanym środowisku kulturowym. Zatem uczestnicy operacji reagowania kryzysowego powinni zostać właściwie przygotowani pod względem znajomości podobieństw i różnic kulturowych, by posiadać zdolności do nawiązania komunikacji międzykulturowej. Efektem przygotowania międzykulturowego powinna być umiejętność nawiązywania komunikacji, tolerancja i zrozumienie innych cywilizacji w aspekcie ich oczekiwań, dążeń i systemu wartości.P. Hudyma, Udział wojsk polskich w misjach zagranicznych o charakterze pokojowym i stabilizacyjnym, w latach 1953 — 2008, Poznań 2011, s. 172.

MOOTW –Military Operation Other Than War, Operacje Militarne Inne Niż Wojna.

T. Szubrycht, Analiza podobieństw operacji militarnych innych niż wojna oraz działań pozwalających zminimalizować zagrożenia asymetryczne, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej”, Gdynia, 2006 nr 1, s. 143.

W Afganistanie religią dominująca jest islam, jednakże jego wyznawcy są podzieleni: 74% stanowią sunnici, natomiast 25% — szyici.

„Fundamentalizm muzułmański (…) określenie nurtów politycznych dążących do zastąpienia zachodnich instytucji politycznych i wartości kulturowych Zachodu tradycjami dawnego islamu”. Cyt. za: J. Danecki, Kultura islamu…, dz. cyt., s. 75.

Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych zostało powołane w dniu 1 stycznia 2014 roku na mocy Ustawy z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw (Dziennik Ustaw z 29 lipca 2013r. poz. 8520), poprzednio funkcjonowało jako Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych, a jeszcze wcześniej jako Dowództwo Operacyjne.

Monitor Polski 2001, nr 42, poz. 674.

http://isap.sejm.gov.pl .

http://isaf.wp.mil.pl/plik/file/infor_Afgan2.pdf .

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe, (Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483), http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm .

Dziennik Ustaw 2004 nr 241, poz. 2416.

„Zagrożeniem dla Europy, w tym i dla Polski, jest zorganizowany terroryzm międzynarodowy. Polska musi się liczyć z możliwością działań skierowanych przeciwko niej w związku z udziałem w kampanii antyterrorystycznej. Nie można wykluczyć akcji odwetowych będących konsekwencją prowadzonych przez NATO lub IE operacji stabilizacyjnych i pokojowych. Szczególnym zagrożeniem dla polskich podmiotów realizujących zadania poza granicami państwa, są działania zbrojne prowadzone przez ugrupowania terrorystyczne na obszarze odpowiedzialności polskich Kontyngentów Wojskowych”. Za: Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, pkt 34, s. 9; „Siły Zbrojne RP współuczestniczą w stabilizowaniu sytuacji międzynarodowej. Pozostają one w gotowości do udziału w wielonarodowych połączonych operacjach stabilizacyjnych, pokojowych oraz humanitarnych poza terytorium kraju. W celu skutecznego wykonywania tego typu zadań powinny one posiadać zdolności operacyjne, które pozwolą na znaczący udział w operacjach reagowania kryzysowego prowadzonych przez NATO i UE oraz wsparcia tego typu operacji organizowanych przez ONZ. Siły Zbrojne RP będą kontynuować dwustronną i wielostronną współpracę wojskową ze wszystkimi zainteresowanymi partnerami, a zwłaszcza państwami sąsiedzkimi”. Za: Strategia bezpieczeństwa narodowego…, dz. cyt., Warszawa 2007, pkt 96, s. 24.

Z. Trejnis, Siły zbrojne w państwie demokratycznym i autorytarnym, Warszawa 1997, s. 307.

W. J. Wołpiuk, Siły Zbrojne w regulacjach Konstytucji RP, Warszawa 1998, s. 25.

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych RP poza granicami państwa, Dz. U. z 1998 r. Nr 162, poz. 1117.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

Polska „popiera selektywne zaangażowanie w misje stabilizacyjne na obszarze pozaeuropejskim, jednak pod warunkiem zachowania przez Sojusz wiarygodnego potencjału i pełnej zdolności do zbiorowej obrony państw członkowskich, jak również uwzględnienia wpływu pozaeuropejskiej aktywności NATO na przebieg, tempo oraz koszty modernizacji i transformacji sił zbrojnych sojuszników, w tym Polski”. Za: Strategia Bezpieczeństwa Narodowego…, dz. cyt., pkt 41. „Polska będzie też wnosić znaczący wkład ludzki i materialny w organizowane przez Unię misje stabilizacyjne, pokojowe, humanitarne, ratownicze i szkoleniowe”. Za: Strategia Bezpieczeństwa Narodowego…, dz. cyt., pkt 46. „Polska będzie się angażować w podejmowane przez ONZ działania mające na celu rozwiązywanie konfliktów, a także zgłaszać kadry wojskowe, policyjne oraz cywilne do udziału w operacjach pokojowych i stabilizacyjnych”. Za: Strategia Bezpieczeństwa Narodowego…, dz. cyt., pkt 51. „Warunkami powodzenia operacji wojskowych będą przede wszystkim: uzyskanie przewagi informacyjnej; użycie struktur zadaniowych sił zbrojnych, wyposażonych w nowocześniejszy sprzęt techniczny od sprzętu przeciwnika; zastosowanie zaawansowanych technologii w zakresie dowodzenia; posiadanie możliwości skutecznego rażenia, dokonywania manewru i ochrony przed rażeniem przeciwnika; umiejętne stosowanie symetrycznej strategii wobec działań przeciwnika, pełne wykorzystanie zasobów logistycznych kraju oraz współpracy cywilno-wojskowej”. Za: Strategia Bezpieczeństwa Narodowego…, dz. cyt., pkt 57.

Strategia udziału Sił Zbrojnych RP w operacjach międzynarodowych zakłada możliwość udziału Sił Zbrojnych RP w operacjach międzynarodowych w przypadku: obrony interesów narodowych przed zewnętrznymi zagrożeniami, likwidacji źródeł kryzysów oraz wygaszanie konfliktów, budowania stabilnego bezpieczeństwa, umacniania instytucji i organizacji bezpieczeństwa międzynarodowego, wypełniania zobowiązań sojuszniczych, zapobiegania katastrofom humanitarnym oraz powstrzymywania naruszeń praw człowieka. W strategii zapisano również charakter uczestnictwa Polski we współczesnych operacjach międzynarodowych, których ważnym elementem są działania polityczne, dyplomatyczne, ekonomiczne i społeczne. Za: Strategia udziału Sił Zbrojnych RP w operacjach międzynarodowych, Warszawa 2009, http://www.premier.gov.pl/rzad/legislacja/dokumenty_rady_ministrow/strategie/id:951 .

„Współuczestnictwo w misji stabilizacji sytuacji międzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i humanitarnych wymaga utrzymywania przez Siły Zbrojne RP sił i zdolności do: udziału w operacjach pokojowych i reagowania kryzysowego prowadzonych przez NATO, UE, ONZ oraz innych operacjach wynikających z porozumień międzynarodowych; udziału w operacjach humanitarnych prowadzonych przez organizacje międzynarodowe, rządowe i inne; współpracy wojskowej w zakresie rozwoju i stosowania środków budowy zaufania i bezpieczeństwa”. Za: Strategia obronności RP, Warszawa 2009, pkt 78.

„Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami, działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru połnocnoatlantyckiego. O każdej takiej zbrojnej napaści i o wszystkich podjętych w jej wyniku środkach zostanie bezzwłocznie powiadomiona Rada Bezpieczeństwa. Środki takie zostaną zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie działania konieczne do przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”. Za: Traktat Połnocnoatlantycki z dnia 4 kwietnia 1949 r. Dz. U. z 2000 Nr 87, poz. 970, art. 5.

Zob.: Karty Narodów Zjednoczonych, dostęp internetowy: http://isap.sejm.gov.pl .

Zob.: Rezolucji ONZ nr 1368 z 12 września 2001 roku, dostęp internetowy:https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N01/533/82/PDF/N0153382.pdf?OpenElement .

International Security Assistance Force(ISAF) — Międzynarodowych Siły Wsparcia Bezpieczeństwa.

Porozumienie z Bonn, zatwierdzone przy udziale przedstawicieli Afganistanu i ONZ, miało na celu odbudowanie państwa afgańskiego po inwazji Stanów Zjednoczonych w 2001 roku i długoletniej wojnie domowej. W ramach porozumienia, stworzono http://www.un.org/News/dh/latest/afghan/afghan-agree.htm. projekt konstytucji Afganistanu, a także wezwano do odtworzenia systemu sądownictwa. Wytyczono także zakres działań ISAF, w tym wsparcie w tworzeniu narodowych struktur bezpieczeństwa i rozszerzenie zasięgu operacji poza Kabul i jego okolice. Zob.: Agreement on Provisional Arrangements in Afghanistan Pending the Re-Establishment of Permanent Government Institutions, 2001, m.in .

United Nations Security Council Resolution 1510, 2003.10.03, http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N03/555/55/PDF/N0355555.pdf?OpenElement .

United Nations Assistance Mission in Afghanistan(UNAMA) — Misją Wsparcia Narodów Zjednoczonych w Afganistanie.

United Nations Security Council, Military Technical …

M. Mecherzyński, Specyfika przygotowania wojsk do działań w Afganistanie, Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej 12 kwietnia 2007 r. w AON, Warszawa 2007, s. 37.

Zagrożenia generują także organizacje przestępcze oraz tzw. „baronowie narkotykowi”. Na terenie Afganistanu działa ok. 1800 nielegalnych formacji zbrojnych, skupiających ponad 70 000 bojowników. Oprócz grup terrorystycznych funkcjonują też „prywatne” armie tzw. „baronów narkotykowych” oraz regionalnych przywódców, które również podejmują działania antykoalicyjne. Działalność poszczególnych ugrupowań zbrojnych w Afganistanie koncentruje się wzdłuż linii komunikacyjnych oraz kluczowych pozycji sił koalicyjnych i Afgańskich Sił Bezpieczeństwa. Za: http://isaf.wp.mil.pl/pl/15.html .

A. Tyszkiewicz, Operacje stabilizacyjne: na podstawie doświadczeń polskiej dywizji wielonarodowej w Iraku, Warszawa 2005, s. 88—89.

Doświadczenia własne autorki dysertacji, zdobyte w czasie pełnienia służby w ramach X zmiany PKW Irak.

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19981621117 .

R. Pawlicki, Przygotowanie żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego do działania w środowisku odmiennym kulturowo, Rozprawa doktorska, Warszawa 2006, s. 222—231.

Dowództwo Wojsk Lądowych od 1 stycznia 2014 roku zostało przekształcone w Inspektorat Wojsk Lądowych, w wyniku reformy systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP z dnia 21 czerwca 2013 roku.

J. Z. Matuszak, Wojsko Polskie w Afganistanie 2002—2014, Warszawa 2014, s. 97.

(…) Inspektorat Szkolenia jest elementem spinającym szkolenie dowództw, sztabów i wojsk podległych DG RSZ, z uwzględnieniem wymagań określonych przez organizatora systemu, którym jest Zarząd Szkolenia P-7 Sztabu Generalnego WP. (…) Ponadto planuje i koordynuje system szkolenia w DG RSZ w zakresie szkolenia dowództw, sztabów i wojsk w wymiarze narodowym i międzynarodowym. Zarządza bazą szkoleniową i systemami symulacyjnymi oraz koordynuje zabezpieczenie procesu szkolenia jednostek organizacyjnych DG RSZ. Analizuje szkolenia, gromadzi i formułuje wnioski oraz upowszechnia doświadczenia szkoleniowo-metodyczne w ramach systemu wykorzystania doświadczeń. Koordynuje proces kształcenia i szkolenia w placówkach szkolnictwa wojskowego, a także realizuje zadania związane z doskonaleniem zawodowym żołnierzy. Za: http://www.dgrsz.mon.gov.pl/ .

Red. R. Chrobak, Możliwości przygotowania i kierowania przemieszczeniem PKW, Warszawa 2008, s. 83.

Tamże, s. 62.

KTO Rosomak –Kołowy Transporter Opancerzony Rosomak — produkowany w Polsce na licencji transportera opancerzonego konstrukcji fińskiej.

MRAP –Mine Resistant Ambush Protected, pojazdy opancerzone, przystosowane do transportu i ochrony żołnierzy w trakcie kontaktu z improwizowanym ładunkiem wybuchowym.

M. Mecherzyński, Specyfika przygotowania …, dz. cyt., s. 47.

Centrum Szkolenia Sił Połączonych NATO (JFTC) szkoli oficerów z krajów wchodzących w skład NATO oraz krajów współdziałających w ramach programu Partnerstwo dla Pokoju, a także upowszechnia najnowsze technologie i rozwiązania w zakresie działań na szczeblu taktycznym. Materiał filmowy: Welcome to Bydgoszcz by Commander JFTC Brig Gen Wojciech Grabowski, http://www.jftc.nato.int/ .

Ćwiczenie Unified Endeavor kształtują trzy formy aktywności: kształcenia akademickiego, przygotowania planu operacyjnego i wykonania nakazu operacji.

Zob. szerzej: M. El Ghamari, Między kulturą a religią, Toruń 2015, s. 204—206.

Centrum Przygotowań do Misji Zagranicznych sformowano w roku 2011 na podstawie Decyzji MON Nr 57/Org./P1 z dnia 12 lipca 2010 roku oraz wykonawczego Rozkazu Dowódcy Wojsk Lądowych Nr PF-5/Org. z dnia 7 lutego 2011 roku. Bazą do formowania CPdMZ było rozformowywane Centrum Szkolenia Na Potrzeby Sił Pokojowych oraz Centralna Grupa Wsparcia Współpracy Cywilno-Wojskowej, miejsce stacjonowania jednostki — Kielce-Bukówka. Centrum sformowano w terminie do dnia 31 grudnia 2011 roku i rozpoczęło oficjalne funkcjonowanie z dniem 1 stycznia 2012 roku. Podstawowym zadaniem centrum jest przygotowywanie żołnierzy do służby poza granicami kraju, centrum oferuje szereg kursów różnego rodzaju, w tym językowych, specjalistycznych, jednym z głównych komponentów centrum jest Wydział Szkolenia, działalność dydaktyczna Wydziału koncentruje się na szkoleniu przygotowawczym do służby w PKW Afganistan, KFOR, EUFOR/MTT oraz misjach obserwacyjnych. Wydział realizuje również szkolenia za pomocą Mobilnych Zespołów Szkoleniowych w jednostkach formujących Polskie Kontyngenty Wojskowe. W strukturze centrum jest również Wydział CIMIC, który kontynuuje zadania CGWWC-W. Za: Historia CPdMZ, http://cpdmz.wp.mil.pl/pl/82.html .

Zobacz: D. S. Kozerawski, Międzynarodowe działania stabilizacyjne w świetle doświadczeń X zmiany KW Irak w 2008 roku, Warszawa 2010, s 23—24.

Doktryna szkolenia Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej DD/7(A), Ministerstwo Obrony Narodowej. Sztab Generalny Wojska Polskiego, Warszawa 2010.

Tematykę tą także regulują postanowienia, rozkazy i decyzje podejmowanych na najwyższych szczeblach dowodzenia, jednak dokumenty te nie są ogólnie dostępne, ze względu na zawarte w nich informację. W związku powyższym nie zostaną omówione w dysertacji, gdyż może zawierać ona tylko dane nieklauzulowane.

A. Wiśniewska, P. Bernabiuk, Strategia z kulturą, „Polska Zbrojna”, nr 10, Warszawa 2015, s. 15.

W spisie ludności w 2011 roku po raz pierwszy w historii polskich spisów powszechnych umożliwiono mieszkańcom Polski wyrażanie złożonych tożsamości narodowo-etnicznych. Elastyczna formuła pytania o przynależność narodowo-etniczną, umożliwiająca zadeklarowanie przynależności do jednej lub dwóch kategorii etnicznych. Za: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy Przynależność narodowo-etniczna ludności — wyniki spisu ludności i mieszkań 2011, Warszawa 2015, s. 29.

Tamże, s. 93.

J. Falecki, J. Frączek, Świadomość i komunikacja międzykulturowa w przedmisyjnym szkoleniu żołnierzy wojska polskiego w świetle doświadczeń CSNPSP w Kielcach Bezpieczeństwo dla rozwoju. komunikacja kulturowa w operacjach reagowania kryzysowego, red. A. Czupryński, Warszawa 2012, s. 85.

Znamiennym przykładem jest realizacja przez obywateli obu państw przepisów odnoszących się do dyskryminacji na tle rasowym czy religijnym w Stanach Zjednoczonych i w Polsce. Uwrażliwienie żołnierzy na odmienne wymogi legislatywy, jak też odmienne zapatrywanie na pojęcie postawy obywatelskiej i wolności słowa jest niezbędne dla sprawnego funkcjonowania misji. W ramach narodowego kontyngentu także mogą pojawić się problemy związane z brakiem porozumienia między żołnierzami a cywilnym psychologiem, lekarzem czy antropologiem pracującymi dla misji, co może zaowocować, jej niestabilnością i niespójnymi działaniami, w których kodeks etyczny grupy zawodowej może kłócić się z założeniami mandatowymi misji. Za: J. Falecki, J. Frączek, Świadomość i komunikacja międzykulturowa…, dz. cyt., s. 86.

Wypowiedź dr Jakuba Gajdy (ekspert Fundacji Pułaskiego, publicysta i tłumacz prasowy z języków: perskiego, dari, tadżyckiego i paszto) dotycząca spalenia Koranu przez amerykańskich żołnierzy. Zob. szerzej: http://natemat.pl/2117, amerykanie-spalili-koran-afganczycy-protestuja-co-sie-stanie . Zob.: U.S. troops tried to burn 500 Korans in blunder, investigative report says,https://www.washingtonpost.com/world/national-security/military-disciplines-9-service-members-in-connection-with-afghan-incidents/2012/08/27/ . US soldier apologises for Afghan massacre, dostępinternetowy:http://www.aljazeera.com/news/americas/2013. UK troops in Iraqi torture probe, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/3675215.stm .

J. Falecki, Wybrane aspekty szkolenia Polskich Kontyngentów Wojskowych, Misje pokojowe — 60 lat polskiego zaangażowania, red. Czesława Marcinkowskiego, Warszawa 2014, s. 75.

Zob. szerzej: J. Falecki, J. Frączek, Aksjologiczne przygotowanie żołnierzy do udziału w misjach pokojowych i stabilizacyjnych w Centrum Szkolenia Na Potrzeby Sił Pokojowych Służyć w ochronie i obronie wartości. Aksjologiczne fundamenty służb mundurowych, red. A. Szerauc, Płock 2010, s. 207—229.

Komunikacja werbalna i pozawerbalna została omówiona w rozdziale drugim dysertacji,

Podstawą do przeprowadzenia kursu był Rozkaz Nr Z-168 Dowódcy Wojsk Lądowych z dnia 09 maja 2012 roku w sprawie formowania i przygotowania XIII zmiany Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Islamskiej Republice Afganistanu. Informacje na temat szkolenia żołnierzy Wojska Polskiego udających się do Islamskiej Republiki Afganistanu zostały zebrane przez autorkę w trakcie rozmów z kadrą wojskową i cywilną CSNPSP w Kielcach.

Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie.

Jestem Polakiem — , generał — , major — , Czy ktoś tu mówi po angielsku? — .

Informator Polskiego Komitetu Błękitnej Tarczy, Warszawa 2007, s. 8.

Konwencja z 17 listopada 1970 r. dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury (Dz. U. z 1974r. Nr 20, poz. 106).

Ruiny buddyjskiego klasztoru z VI–VII w., minarety z połowy XII wieku zbudowane w czasie trwania Imperium Ghaznawidów, grobowiec sułtana Mahmuda z Ghazniawitów. Za:http://biuletyn.mon.gov.pl .

„SWD w SZ RP przyczynia się do zmniejszenia ryzyka występowania i powielania tych samych błędów, a tym samym zwiększa szanse powtarzalności w osiąganiu sukcesów”. Za: Centrum Doktryn Szkolenia Sił Zbrojnych, dostęp internetowy: http://cdis.wp.mil.pl/pl/76.html .

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 5 dysertacji.

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 3 dysertacji.

S. H. Qazi, The Neo-Taliban, Counterinsurgency & the American endgame in Afghanistan, Raport Institute for Social Policy and Understanding, http://www.ispu.org/default.aspx .

Dogmaty wiary: „wiara w Jednego Boga, w Jego anioły i księgi oraz jego proroków, w sąd ostateczny i wyroki Boga”. Za: G. M. Khan, Islam, dz. cyt., s. 126—143.

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 5 dysertacji.

Wahabizm ruch religijny i polityczny powstały w XVIII wieku na terenie Arabii, którego twórcą był muzułmański teolog Muhammad Ibn Abd al-Wahhaba (1703—1792). Opiera się na fundamentalizmie — tj. głosi powrót do źródeł: pierwotnej czystości islamu, prostoty i surowości obyczajów jak za czasów proroka Mahometa. Za: J. Danecki, Kultura islamu…, dz. cyt., s. 197.

Deobandyzm — ruch szerzony przez pakistańskie medresy, postulujący zreformowanie i zjednoczenie społeczności muzułmańskiej. Deobandyści sprzeciwiają się hierarchii społecznej, odrzucają szyizm i postulują za ograniczeniem praw kobiet. Za: J. Modrzejewska-Leśniewska, Talibowie, Pułtusk 2001, s. 12.

Sufizm — sufizm (taṣawwuf) — nurt mistyczny, oparty na ascezie, dążeniu do doskonałego poznania natury Boga, polega na regularnych modlitwach, recytacji formuł religijnych i boskich imion, grupowych śpiewach, a przede wszystkim na wyparciu się własnego ego. Za: J. Danecki, Kultura islamu…, dz. cyt., s. 175.

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 5 dysertacji.

J. Danecki, Kultura islamu…, op. cit., s. 66,

Umma oznacza naród, społeczność; a w znaczeniu religijnym — całą wspólnotę islamską. Zob. szerzej: E. Machmut-Mendecka, Archetypy …, dz. cyt., s. 146.

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 2 dysertacji.

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 5 dysertacji.

Szerzej tematyka została opisana w rozdziale 5 dysertacji.

Tamże.

M.in. gen. bryg. Khatool Mohammadzai — pierwsza kobieta generał w armii afgańskiej, dr Habiba Sarabi — gubertantor prowincji Bamiyan.

„(…) obie koncepcje praw jednostki: zachodnia i islamska, uznają dobro człowieka za doniosłą wartość, niemniej już w obszarze fundamentów obie wykazują poważne różnice. Co za tym idzie, trudno oczekiwać zbliżenia obu koncepcji praw jednostki na poziomie szczegółowych rozwiązań prawnych, to jest na poziomach: traktatowym, konstytucyjnym oraz na poziomie prawa wewnętrznego rangi podkonstytucyjnej. Może wystąpić zgodność brzmienia prawnoczłowieczych norm europejskich i islamskich, ale zasadniczo będzie to zgodność na poziomie werbalnym. W przypadku prawnoczłowieczych traktatów, których stronami są zarówno państwa europejskie, jak i państwa islamskie, można oczekiwać rozbieżności w interpretacjach tych samych norm, dokonywanych na gruncie europejskim oraz na gruncie islamskim. Na gruncie islamskim bowiem powszechność praw podstawowych jednostki jest podważona przez kryteria płci i wyznania, różnicujące zakresy ich obowiązywania. (…) Arabska karta między innymi dopuszcza daleko idące ograniczenia poszczególnych praw jednostki, stosowanie okrutnych, nieludzkich i poniżających kar, pozwala na zasądzenie kary wobec nieletnich, gdy dopuszcza to prawo krajowe, a gwarantowane nią prawa nie przysługują osobom niebędącym obywatelami państw stron Karty. Nie umniejszając znaczenia Arabskiej karty, zaznaczmy jednak, już te spostrzeżenia są trudne do pogodzenia z zachodnią koncepcją praw jednostki i międzynarodowymi standardami praw człowieka”. Za: A. Bisztyga, Zachodnia a islamska koncepcja praw jednostki, Przegląd Prawa Konstytucyjnego Nr 1 (13)/2013, s. 77 — 92.

Kairska Deklaracja Praw Człowieka w Islamie została podpisana 5 sierpnia 1990 roku przez 45 ministrów spraw zagranicznych (m.in. Afganistan, Iran, Egipt, Syrię). Składa się z 25 artykułów określających podstawy prawodawstwa w zakresie praw człowieka w krajach islamskich z szariatem jako podstawą.

Kobiety, pokój, bezpieczeństwo. Dokumenty i materiały, red. B. Szubińska Warszawa 2011, s. 51—65.

„Urodzenie syna daje kobiecie szczególną pozycję w rodzinie, a mężczyźnie — poważanie w społeczności. Z narodzinami dziecka związanych jest wiele lokalnych obrzędów, ale powszechnie przyjętym obrzędem muzułmańskim jest wyszeptanie przez ojca (ewentualnie innego mężczyznę, nigdy przez kobietę) do ucha dziecka wezwania na modlitwę (azan). Są różne wersje tej praktyki: czasem do jednego ucha szepcze się azan, a do drugiego podobną do niego ikamę — zapowiedź początku modlitewnego nabożeństwa. Innym zwyczajem jest włożenie noworodkowi do ust odrobiny przeżutego przez uczonego męża daktyla lub innego pożywienia jako symbolu przekazania mu mądrości. Gdy ojcu zakomunikuje się narodziny dziecka, obdarowuje on swoją żonę prezentami. Wydaje też przyjęcie dla rodziny, krewnych i przyjaciół”, „Śmierć i pogrzeb. Śmierć w świetle islamu nie jest czymś złym czy negatywnym. Jest traktowana jako przejście do drugiego życia pod bezpośrednią opiekę Boga. Nie jest też następstwem grzechu ani karą dla człowieka. Zmarłego obmywa się, recytując przy tym 36. surę Koranu. Następnie ciało owija się w biały całun i przenosi do meczetu lub na cmentarz, a pogrzeb zazwyczaj odbywa się w ciągu 24 godzin od śmierci. Ciało niosą zmieniający się żałobnicy. Zmarłego chowa się tak, by leżał na prawym boku, a twarz miał zwróconą w kierunku Mekki. Jednak w wielu krajach, zwłaszcza europejskich, muzułmanie chowają swoich zmarłych także w trumnach. Nie ma zwyczaju zdobienia grobu kwiatami ani zapalania na nim lampek. Przez czterdzieści dni rodzina zmarłego recytuje w meczecie Koran, a także rozdaje pokarm biednym i potrzebujący”. Za: Fragment szkolenia podstawy edukacji obywatelskiej CSNPSP w Kielcach dla XII PKW Afganistan.Zob., Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2012 roku, poz. 461, 1101, art.3, pkt. 2.

Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483, art. 117.

Zob. Konstytucja…, art. 136.

Zob., Ustawa z 17 grudnia 1998 roku o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa Dz. U.98.162.1117.

Por., B. Balcerowicz, Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Bellona, Warszawa, 2006, s. 21.

Zob., Metodyka przygotowania pododdziałów WOPL do udziału w misjach PKW, Dowództwo Wojsk Lądowych. Szefostwo Wojsk Obrony Przeciwlotniczej, Warszawa, 2010, s. 141.

Zob., (red.) R. Chrobak, Możliwości przygotowania i kierowania przemieszczaniem PKW, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2008, s. 52.

Zarządzenia Szefa Inspektoratu Szkolenia — Zastępcy Szefa Sztabu Generalnego WP nr.1 szkol. Z dnia 2 stycznia 1996 roku.

Red. R. Chrobak, Możliwości przygotowania…, s. 62.

Zob., ibidem, s. 83.

Por., Materiały z konferencji naukowej, Współczesne operacje reagowania kryzysowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2005, s. 38.

Z. Piątek, Obszary niezbędnych zmian w Siłach Zbrojnych RP, ZN AON, Warszawa, 2009, s. 54.

Por., R Blackhurst, A New Force in British Politics — New Statesman, London, 2004, s. 3.

Zob., L. Elak, Funkcjonowanie polskich kontyngentów wojskowych poza granicami kraju, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2010, s. 17.

Zob., ibidem, s. 4—5.

Por., L. Elak, Funkcjonowanie polskich kontyngentów wojskowych poza granicami kraju, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2010, s. 20.

Zob., ibidem, s. 26.

Zob., L. Elak, Funkcjonowanie polskich kontyngentów wojskowych poza granicami kraju, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2010, s. 45.

Poligon w Hofenfels to amerykański ośrodek, gdzie szkoli się żołnierzy przez wysłaniem ich do Afganistanu. Poligon w Hohenfels tworzy wzór państwa islamskiego w Niemczech. Uczestnicy operacji doskonalą tam działania w składach plutonów, które w czasie misji stanowią podstawowy element samodzielnie wykonujący zadania związane z patrolowaniem strefy odpowiedzialności. Żołnierze mają również możliwość prowadzenia operacji typu cordon and search co w praktyce oznacza działania prowadzące do izolacji określonego obszaru i przeszukania go w celu znalezienia sił i środków przeciwnika lub pozyskania informacji.

Plan Szkolenia Przygotowawczego Żołnierzy Zakwalifikowanych do PKW Afganistan — Kwiecień 2010, 2011.

Zob., N. Finney, HTS doctrine development team leader, Human Terrain Team book, 2008, s. 36—80.

Zob., ibidem, s. 54.Zob., John C. Griffiths, Afghanistan: A History of Conflict, Carlton Books, London, 2001, s. 14.

Por., ibidem, s. 16.

Por., A. Frank, Conflict in Afghanistan: An Encyclopedia, Roots of Modern Conflict, ABC, London, 2003, s. 219.

Por., Rola NATO w Afganistanie, NATO’s role in Afghanistan — tłumaczenie własne .

Por., United Nations S/RES/1510, Security Council Resolution 1510, 2003, s. 51.

Zob., John C. Griffiths, Afghanistan: A History of Conflict, Carlton Books, London, 2001, s. 62.

Por., ibidem., s. 65.

Por., R.A Pape, J. K. Feldman, Cutting the Fuse: The Explosion of Global Suicide Terrorism and How to Stop It. University of Chicago Press, Chicago, 2010, s. 142.

Zob., ibidem, s. 132.

Zob., ibidem, s. 157.

Harakat-i-Islami Afghanistan (Ruch Islamski), Hizb-i-Islami (Partia Islamu), Hizb-i-Wahdat-i-Islami (Partia Jedności), Dżamijat-i-Islami (Stowarzyszenie Islamskie), Jumbish-i-Milli (Narodowy Ruch Islamski), Mahaz-i-Milli-i-Islami (Narodowy Front Islamu). Talibowie i Al-Kaida zostali pokonani przez siły UNIFSA wsparte przez amerykańskie naloty na przełomie 2001 i 2002.

John C. Griffiths, Afghanistan: A History of Conflict, Carlton Books, London, 2001, s. 41.

Zob Por., R.A Pape, J. K. Feldman, Cutting the Fuse: The Explosion of Global Suicide Terrorism and How to Stop It. University of Chicago Press, Chicago, 2011, s. 52.

Zob., ibidem, s. 55.

Zob. www.ntm-a.com (tłumaczenie własne).

Zob. R.A Pape, J. K. Feldman, Cutting the Fuse: The Explosion of Global Suicide Terrorism and How to Stop It. University of Chicago Press, Chicago, 2011, s. 52.

Por., B. Blackburn, Richard Holbrooke Dies After Suffering Aortic Dissection, ABC News, 2010, s. 31.

Dowódca armii w południowym regionie Afganistanu.

Zob., R. Mackay, Revisiting Holbrooke’s Last Remarks,, The New York Times, 2010, s. 62.

Por., UK Border Agency, Operational Guidance Note — Afghanistan, 2011, s. 10—22.

Zob., J. Randal, Osama: The Making of a Terrorist, I. B. Tauris, 2010, s. 26.

United Nations Office on drugs and crime, The opium economy in Afghanistan, An International Problem, Vienna, s. 30—47.

United Nations Office on drugs and crime, World Drug Report, Vienna, 2011, s. 14—26.

The Central Intelligence Agency, The word factbooks, — Afghanistan .

Operation Enduring Freedom — Afganistan, tłumaczenie własne za http://www.globalsecurity.org/military/ enduring-freedom

Zob., ibidem.

UK Border Agency, Operational Guidance Note — Afghanistan, s. 15—24.

The Central Intelligence Agency, The word factbooks, — Afghanistan, www.cia.govpublicationsaf/ (tłumaczenie własne).

J. Armajani, Modern Islamist Movements, History, Religion, and Politics, Wiley-Blackwell, 2012, s. 41.

Najmłodsza niezależna monoteistyczna religia świata, została założona przez Bahá’u’lláha (1817 — 1892) w Iranie w XIX wieku.

Por., J. Armajani, Modern Islamist Movements, History, Religion, and Politics, Wiley-Blackwell, 2012, s. 48.

Zob., M. Hodgson, Marshall, The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization, Vol 3, University of Chicago, Chicago, 1958, s. 302.

Zob., ibidem, s. 257.

Por., ibidem, s. 386–392.

Por., R. C. Macmillan, Encyclopedia of Islam and the Muslim world, USA, 2004, s. 46.

Zob., A. Rashid, Taliban. Yale Nota Bene Books, 2000, s. 70.

Por., Edward Girardet. Killing the Cranes: A Reporter’s Journey Through Three Decades of War in Afghanistan, Chelsea Green Publishing, 2011, s. 416.

Zob. ibidem, s. 419—421.

Por., Human Rights Watch Report, Incitement of violence against Hazaras by governor Niazi — Afghanistan, the massacre in Mazar-e-Sharif, November 1998, s. 27.

Zob., P. Kurtz, A. Dacey, T. Flynn, Defaming Human Rights, Free Inquiry, Vol. 29, No. 2, 2009, s. 16.

Por., George Washington University’s National Security Archive, The Taliban Biography, The Structure and Leadership of the Taliban, 1996—2002, s. 34—51.

Opracowanie dla krajów muzułmańskich Irak, Afganistan.

Algieria, Bahrajn, Dżibutti, Egipt, Iran, Irak, Izrael, Jordan, Kuwejt, Liban, Libia, Maroko, Oman, Palestyna, Katar, Arabia Saudyjska, Syria, Tunezja, ZEA, Jemen. Liczba mieszkańców regionu MENA stanowi 6 procent ludności świata, co jest porównywalne z Unią Europejską.

Zob., G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, wyd. I, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2000, s. 384.