Izrael w pigułce 1948-2025 - ebook

IZRAEL: HISTORIA W PIGUŁCE 1948 - 2025

Książka, którą trzymasz w rękach, jest próbą uchwycenia złożoności historii, polityki i konfliktów związanych z Izraelem i Bliskim Wschodem. Przedstawia wydarzenia i procesy, które miały kluczowe znaczenie dla ukształtowania współczesnego krajobrazu tego regionu. Jednak tak jak każda opowieść o skomplikowanej rzeczywistości, tak i ta książka nie rości sobie prawa do bycia ostateczną prawdą. Historia jest żywym procesem, a sposób, w jaki ją rozumiemy, zależy od dostępnych źródeł, interpretacji oraz perspektywy, z której na nią patrzymy.

Czytelnik powinien pamiętać, że każda publikacja, w tym ta, jest efektem wyborów autora – wyborów co do tego, które wydarzenia i narracje uwypuklić, a które pominąć. Świadomy odbiorca historii nie powinien poprzestawać na jednej książce czy artykule. Opinie i wnioski należy budować na podstawie szerokiego spektrum źródeł, które pozwalają spojrzeć na zagadnienie z różnych punktów widzenia. Szczególnie w kontekście konfliktów i wydarzeń politycznych, które nieustannie podlegają reinterpretacji, różnorodność perspektyw jest kluczowa.

Przedstawione w tej książce tezy i opisy odzwierciedlają aktualny stan wiedzy oraz dostępne dane w momencie jej pisania. Jednak rzeczywistość – szczególnie tak dynamiczna i złożona jak w przypadku Bliskiego Wschodu – podlega ciągłym zmianom. Informacje, które dziś wydają się niepodważalne, w przyszłości mogą zostać zweryfikowane w zupełnie inny sposób. Nowe odkrycia, odtajnione dokumenty czy zmieniające się konteksty polityczne mogą rzucić inne światło na opisywane wydarzenia.

Zachęcam, by podczas lektury tej książki pamiętać o ludzkim wymiarze każdego konfliktu. Za każdym politycznym decyzją, za każdą strategią militarną kryją się losy ludzi – ich tragedie, marzenia i pragnienia. Bliski Wschód to region, gdzie historia nie jest jedynie przeszłością; jest częścią codzienności, która kształtuje życie milionów ludzi po obu stronach konfliktów. Dlatego, czytając tę książkę, warto pamiętać, że opisywane tu wydarzenia to nie tylko daty, bitwy i porozumienia – to również opowieści o cierpieniu, nadziei i dążeniu do pokoju.

Nie jest celem tej książki osądzać ani przyznawać racji jednej ze stron. Pragnie ona jedynie dostarczyć narzędzi do głębszego zrozumienia złożoności sytuacji i zachęcić do dalszego poszukiwania wiedzy. Zachowaj otwarty umysł i krytyczne podejście. Niech ta książka będzie początkiem, a nie końcem Twojej podróży w zgłębianiu historii Izraela i Bliskiego Wschodu.

ROZDZIAŁ 1: MARZENIE O SYJONIE

Geneza syjonizmu: Theodor Herzl i idea państwa żydowskiego.

Pierwsze migracje (aliyah) i osadnictwo w Palestynie.

Konflikty z lokalną ludnością w czasach Imperium Osmańskiego.

ROZDZIAŁ 2: DEKLARACJA BALFOURA I MANDAT BRYTYJSKI

Kontekst I wojny światowej i rola Wielkiej Brytanii.

Deklaracja Balfoura i reakcje społeczności żydowskiej i arabskiej.

Mandat Palestyński: polityka brytyjska i napięcia etniczne.

ROZDZIAŁ 3: NARASTAJĄCE NAPIĘCIA I WIELKIE POWSTANIE ARABSKIE

Migracje Żydów w latach 20. i 30. XX wieku.

Wielkie Powstanie Arabskie (1936–1939): przyczyny, przebieg, skutki.

Rola Hagany i formowanie żydowskich sił zbrojnych.

ROZDZIAŁ 4: II WOJNA ŚWIATOWA I HOLOCAUST

Wpływ Holocaustu na ideę syjonizmu.

Aliyah bet – nielegalna imigracja żydowska do Palestyny.

Reakcje międzynarodowe na tragedię europejskich Żydów.

ROZDZIAŁ 5: REZOLUCJA ONZ I DROGA DO NIEPODLEGŁOŚCI

Specjalny Komitet ds. Palestyny (UNSCOP) i jego raport.

Rezolucja ONZ nr 181 i plan podziału Palestyny.

Reakcje Arabów i społeczności żydowskiej.

ROZDZIAŁ 6: PROKLAMACJA PAŃSTWA IZRAEL

14 maja 1948 roku: ogłoszenie niepodległości.

Deklaracja Niepodległości: treść, kontekst i znaczenie.

Pierwsze reakcje międzynarodowe.

ROZDZIAŁ 7: WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ (1948–1949)

Przebieg wojny: od inwazji arabskich armii po zawieszenie broni.

Kluczowe bitwy i operacje: Jerozolima, Negew, Galilea.

Problem uchodźców palestyńskich (Nakba).

ROZDZIAŁ 8: PIERWSZE LATA PAŃSTWOWOŚCI

Budowa administracji i pierwsze wybory do Knesetu.

Problemy infrastrukturalne i odbudowa kraju.

Integracja setek tysięcy imigrantów.

ROZDZIAŁ 9: WOJNA SUESKA (1956)

Przyczyny konfliktu i rola Kanału Sueskiego.

Izraelska ofensywa w ramach koalicji z Francją i Wielką Brytanią.

Polityczne skutki wojny.

ROZDZIAŁ 10: NARASTAJĄCE NAPIĘCIA LAT 60. I WOJNA O WODĘ

Konflikty wokół Narodowego Przewodu Wodnego.

Starcia z Syrią i początek organizacji palestyńskich.

Przedsmak kolejnego konfliktu – napięcia z Egiptem i Jordanią.

ROZDZIAŁ 11: WOJNA SZEŚCIODNIOWA (1967)

Przygotowania i mobilizacja wojsk izraelskich.

Decydujące bitwy: Synaj, Zachodni Brzeg, Wzgórza Golan.

Nowe granice i początek okupacji.

ROZDZIAŁ 12: REAKCJE MIĘDZYNARODOWE NA OKUPACJĘ

Społeczność międzynarodowa wobec izraelskiej kontroli Zachodniego Brzegu, Gazy i Wzgórz Golan.

Organizacja Wyzwolenia Palestyny i ruch oporu.

Rezolucja ONZ nr 242 i „ziemia za pokój”.

ROZDZIAŁ 13: WOJNA JOM KIPPUR (1973)

Zaskoczenie izraelskiego wywiadu i początek konfliktu.

Walka na Synaju i Wzgórzach Golan.

Polityczne i społeczne konsekwencje wojny.

ROZDZIAŁ 14: POROZUMIENIA Z CAMP DAVID

Proces pokojowy między Izraelem a Egiptem.

Rola Anwara Sadata i Menachema Begina.

Wycofanie się z Synaju i normalizacja stosunków.

ROZDZIAŁ 15: WOJNA LIBAŃSKA (1982)

Przyczyny inwazji na Liban i rola Organizacji Wyzwolenia Palestyny.

Izraelska okupacja południowego Libanu.

Polityczne koszty wojny i jej wpływ na społeczeństwo.

ROZDZIAŁ 16: PIERWSZA INTIFADA (1987–1993)

Przyczyny wybuchu palestyńskiego powstania.

Starcia w Gazie i na Zachodnim Brzegu.

Początek negocjacji pokojowych.

ROZDZIAŁ 17: POROZUMIENIA Z OSLO (1993)

Proces negocjacji między Izraelem a OWP.

Rola Jicchaka Rabina i Jasera Arafata.

Nadzieje na pokój i pierwsze rozczarowania.

ROZDZIAŁ 18: DRUGA INTIFADA (2000–2005)

Nieudany proces pokojowy i eskalacja przemocy.

Budowa muru separacyjnego i zmiana strategii obronnej Izraela.

Międzynarodowa reakcja na konflikt.

ROZDZIAŁ 19: WYCOFANIE Z GAZY (2005)

Decyzja Ariela Szarona o opuszczeniu Gazy.

Rola Hamasu i zmiana układu sił w regionie.

Długofalowe skutki dla bezpieczeństwa Izraela.

ROZDZIAŁ 20: WSPÓŁCZESNE WYZWANIA IZRAELA

Konflikty z Hamasem i Hezbollah.

Wyzwolenia społeczne: ultraortodoksi, mizrachijczycy, Arabowie.

Współczesna polityka zagraniczna i stosunki z sąsiadami.

ROZDZIAŁ 21: IRAN I IZRAEL – ESKALACJA RYWALIZACJI

Ataki dronowe i rakietowe Iranu na Izrael w 2024 roku.

Izraelskie odpowiedzi militarne i dyplomatyczne.

Wpływ rywalizacji na regionalną stabilność i zaangażowanie globalnych mocarstw.

ROZDZIAŁ 22: III WOJNA LIBAŃSKA

Inwazja Izraela na południowy Liban w październiku 2024 roku.

Cele operacji wojskowej przeciwko Hezbollahowi.

Konsekwencje polityczne i społeczne konfliktu dla Izraela i Libanu.

ROZDZIAŁ 23: ROK 2025 – WYZWANIA I SZANSE DLA IZRAELA

ROZDZIAŁ 1: MARZENIE O SYJONIE

Pod koniec XIX wieku naród żydowski stanął w obliczu nasilających się prześladowań i wykluczenia w Europie. Syjonizm, zainicjowany przez Theodora Herzla, stał się odpowiedzią na te wyzwania, wprowadzając ideę stworzenia żydowskiej ojczyzny w Palestynie. Pierwsze fale imigracji żydowskiej do tego regionu były zarówno świadectwem determinacji, jak i wyrazem nowoczesnych idei narodowościowych.

GENEZA SYJONIZMU: THEODOR HERZL I IDEA PAŃSTWA ŻYDOWSKIEGO

Na przełomie XIX i XX wieku świat żydowski znajdował się w stanie kryzysu, którego korzenie sięgały wieków wykluczenia, prześladowań i rozproszenia. W Europie Wschodniej, w szczególności w Rosji, Żydzi byli regularnie narażeni na brutalne pogromy, które niszczyły ich społeczności, a w wielu przypadkach zmuszały do emigracji. W samym tylko Imperium Rosyjskim, gdzie mieszkała największa społeczność żydowska, licząca kilka milionów osób, antysemityzm był instytucjonalny – Żydów ograniczano w dostępie do edukacji, ziemi i możliwości zawodowych.

W Europie Zachodniej sytuacja była inna, lecz równie trudna. Choć emancypacja Żydów – proces formalnego nadawania im równych praw – postępowała w takich krajach jak Francja czy Niemcy, to wciąż pozostawali oni obcy w społeczeństwach, w których dominowały stereotypy i uprzedzenia. Szczególnie widoczne stało się to w czasie procesu Alfreda Dreyfusa, francuskiego oficera żydowskiego pochodzenia, niesłusznie oskarżonego o zdradę. Proces, który rozpoczął się w 1894 roku, stał się nie tylko skandalem politycznym, ale także odsłonił głęboko zakorzeniony antysemityzm w społeczeństwie francuskim.

W tych okolicznościach pojawiła się idea, która miała na zawsze zmienić losy narodu żydowskiego – syjonizm. Ruch ten, oparty na przekonaniu, że Żydzi jako naród potrzebują własnej ojczyzny, czerpał inspiracje zarówno z tradycji religijnych, jak i nowoczesnych idei nacjonalizmu. Centralnym punktem tej wizji była Ziemia Obiecana – Palestyna, historyczna ojczyzna Żydów.

Jedną z kluczowych postaci, która nadała syjonizmowi formę nowoczesnego ruchu politycznego, był Theodor Herzl. Urodzony w 1860 roku w Budapeszcie, Herzl od młodości był związany z kulturą niemiecką i francuską, co ukształtowało jego światopogląd. Choć początkowo widział rozwiązanie „kwestii żydowskiej” w pełnej asymilacji Żydów z narodami, wśród których żyli, szybko zmienił zdanie, widząc, jak głęboko zakorzeniona jest niechęć do Żydów.

Proces Dreyfusa stał się momentem przełomowym dla Herzla. Jako korespondent wiedeńskiej gazety „Neue Freie Presse”, relacjonował wydarzenia z Francji i obserwował antysemickie tłumy, które domagały się ukarania niewinnego człowieka tylko dlatego, że był Żydem. Herzl zrozumiał, że asymilacja, nawet w najbardziej rozwiniętych społeczeństwach, nie zapewni Żydom bezpieczeństwa. Zamiast tego potrzebują własnego państwa – miejsca, w którym będą mogli żyć jako wolni i równi obywatele.

W 1896 roku Herzl opublikował swoją najważniejszą książkę, „Państwo Żydowskie” („Der Judenstaat”). W niej przedstawił szczegółowy plan stworzenia żydowskiej ojczyzny, która miała powstać na podstawie prawa międzynarodowego i cieszyć się wsparciem światowych mocarstw. Herzl wierzył, że Palestyna, choć wówczas zamieszkana głównie przez Arabów i kontrolowana przez Imperium Osmańskie, jest idealnym miejscem na realizację tego projektu, ponieważ była historyczną ziemią narodu żydowskiego.

Jego wizja wywołała burzliwą debatę. Dla wielu Żydów, zwłaszcza tych w Europie Zachodniej, idea Herzla była utopijna i nierealistyczna. Obawiano się, że dążenie do stworzenia żydowskiego państwa może zaszkodzić ich staraniom o integrację w krajach, w których mieszkali. Z kolei w Europie Wschodniej, gdzie prześladowania były znacznie bardziej brutalne, syjonizm szybko zyskał zwolenników.

Aby nadać swoim ideom konkretne ramy, Herzl postanowił zorganizować pierwszy Kongres Syjonistyczny, który odbył się w sierpniu 1897 roku w Bazylei w Szwajcarii. Kongres zgromadził ponad 200 delegatów z różnych zakątków świata, reprezentujących różne społeczności żydowskie i różnorodne poglądy. Herzl zaprezentował podczas niego Program Bazylejski, który zakładał „utworzenie dla narodu żydowskiego domu w Palestynie, zabezpieczonego na podstawie prawa publicznego”.

Podczas kongresu utworzono również Światową Organizację Syjonistyczną, która miała koordynować działania na rzecz realizacji tego celu. Herzl został wybrany jej przewodniczącym i stał się symbolem ruchu syjonistycznego. Choć sam nie doczekał realizacji swojej wizji – zmarł w 1904 roku – jego idee zyskały trwałe miejsce w historii narodu żydowskiego.

Herzl pisał w swoim dzienniku: „W Bazylei założyłem państwo żydowskie. Gdybym to powiedział dziś głośno, spotkałbym się z powszechnym śmiechem. Ale za pięć lat, najwyżej pięćdziesiąt, wszyscy to zrozumieją”. Słowa te okazały się prorocze – zaledwie pół wieku później, w 1948 roku, wizja Herzla stała się rzeczywistością.

PIERWSZE MIGRACJE (ALIYAH) I OSADNICTWO W PALESTYNIE

Pod koniec XIX wieku Palestyna była częścią Imperium Osmańskiego – regionem o słabo rozwiniętej infrastrukturze, zdominowanym przez rolnictwo i niewielkie miasteczka. Ziemie te, od wieków uważane za Ziemię Obiecaną przez naród żydowski, stały się celem migracji pierwszych osadników żydowskich, którzy wierzyli w ideę odrodzenia narodowego. Migracje te, znane jako aliyah, były nie tylko odpowiedzią na prześladowania w Europie, ale także świadomym krokiem ku budowie żydowskiej obecności w Palestynie.

Pierwsza aliyah (1882–1903) była bezprecedensowym wydarzeniem w nowożytnej historii Żydów. W jej ramach do Palestyny przybyło około 25 tysięcy osób, głównie z Rosji i Rumunii, gdzie antysemityzm osiągał apogeum. Fala pogromów, jakie przetoczyły się przez Imperium Rosyjskie po zamordowaniu cara Aleksandra II w 1881 roku, zmusiła tysiące Żydów do opuszczenia swoich domów. Niektórzy emigrowali do Ameryki, ale niewielka grupa wybrała Palestynę, kierując się ideą odrodzenia w historycznej ojczyźnie.

Osadnicy ci, choć pełni zapału, stawali w obliczu ogromnych trudności. Większość z nich nie miała doświadczenia w rolnictwie ani w pracy na ziemi, a ziemie, które wykupywali, były często zaniedbane, jałowe i pełne kamieni. Mimo to zdołali założyć pierwsze osady, które stały się pionierskimi przykładami żydowskiej obecności w Palestynie. Rishon LeZion, założony w 1882 roku, był jedną z pierwszych takich osad. Wkrótce powstały kolejne, takie jak Petach Tikwa, Zichron Ya’akov czy Rosh Pina.

Wiele z tych osad funkcjonowało dzięki wsparciu finansowemu barona Edmonda de Rothschilda, francuskiego filantropa, który dostarczał funduszy na rozwój infrastruktury i budowę pierwszych winnic. Rothschild, choć rzadko odwiedzał Palestynę, odegrał kluczową rolę w rozwoju rolnictwa i ekonomicznego zaplecza pierwszych osadników.

Osadnicy musieli radzić sobie nie tylko z trudnymi warunkami naturalnymi, ale także z chorobami, takimi jak malaria, która była plagą w rejonach bagiennych. Wiele osób zmarło z powodu trudów życia codziennego, a kolejne osady powstawały tylko dzięki determinacji tych, którzy wierzyli, że ich praca ma głębsze znaczenie.

Druga aliyah (1904–1914) była jeszcze większym wyzwaniem. Przybyło w jej ramach około 35 tysięcy Żydów, głównie z Europy Wschodniej, a także z Jemeny i Turcji. W odróżnieniu od pierwszych osadników, którzy kierowali się głównie ucieczką przed prześladowaniami, druga fala aliyah była inspirowana ideami syjonizmu praktycznego oraz socjalizmu. Była to grupa młodych, ideologicznie zaangażowanych ludzi, którzy wierzyli, że odrodzenie narodu żydowskiego jest możliwe tylko dzięki ciężkiej pracy na ziemi i budowie wspólnot.

To właśnie podczas drugiej aliyah narodziła się idea kibucu – kolektywnej wspólnoty rolniczej, w której wszyscy członkowie dzielili się obowiązkami i dochodami. Pierwszy kibuc, Degania, został założony w 1910 roku nad brzegiem Jeziora Tyberiadzkiego. Kibuce stały się nie tylko centrami produkcji rolniczej, ale także symbolami równości i solidarności, które przyciągały kolejnych osadników.

Jednym z kluczowych osiągnięć drugiej aliyah była także odnowa języka hebrajskiego. Dzięki wysiłkom Eliezera Ben-Jehudy język, który przez wieki był używany głównie w liturgii, stał się językiem codziennego życia. Powstawały pierwsze hebrajskie szkoły, gazety i książki, które umacniały wspólną tożsamość imigrantów pochodzących z różnych środowisk i kultur.

Relacje z lokalną ludnością arabską stopniowo zaczęły się zaostrzać. Choć początkowo Arabowie postrzegali żydowskich osadników jako niewielkie zagrożenie, z czasem wykup ziemi i rosnąca liczba imigrantów wzbudziły niepokój. Konflikty o ziemię, wodę i granice stawały się coraz częstsze, a lokalne społeczności zaczęły organizować się przeciwko dalszej migracji.

Imperium Osmańskie, które początkowo było dość przychylne żydowskim osadnikom, również zmieniło swoje podejście. Osmanowie zaczęli wprowadzać ograniczenia dotyczące wykupu ziemi i migracji Żydów do Palestyny, co zmuszało osadników do działania w trudniejszych warunkach.

Mimo wszystkich trudności pierwsze fale aliyah położyły fundament pod przyszłe państwo. Żydowskie osady przekształciły Palestynę – zaniedbane ziemie zaczęły przynosić plony, a społeczność, która jeszcze kilka dekad wcześniej była marginalna, stała się widocznym elementem krajobrazu regionu. Ich determinacja, ciężka praca i wizja odrodzenia narodowego stały się inspiracją dla kolejnych pokoleń.

KONFLIKTY Z LOKALNĄ LUDNOŚCIĄ W CZASACH IMPERIUM OSMAŃSKIEGO

Pod koniec XIX wieku Palestyna była słabo zaludnionym regionem rolniczym, zamieszkiwanym głównie przez arabską ludność muzułmańską, a także chrześcijan i niewielką liczbę Żydów, którzy przez wieki tworzyli społeczności w miastach takich jak Jerozolima, Hebron czy Safed. Jednak sytuacja w regionie zaczęła się zmieniać wraz z początkiem żydowskich migracji, które, choć liczebnie niewielkie, miały znaczący wpływ na lokalny porządek społeczny i gospodarczy.

Pierwsze grupy żydowskich osadników przybyły do Palestyny w ramach pierwszej aliyah, czyli fali migracyjnej, trwającej od 1882 do 1903 roku. Przywozili ze sobą nowoczesne idee, takie jak syjonizm, oraz odmienny styl życia, co stopniowo zaczęło budzić niepokój wśród lokalnej ludności arabskiej. Początkowo Arabowie nie postrzegali tych osadników jako zagrożenia – ich liczba była niewielka, a ziemie, które nabywali, były często mało urodzajne lub opuszczone. Jednak w miarę wzrostu liczby osadników i sukcesów żydowskich osad rolniczych, relacje między społecznościami zaczęły się zaostrzać.

Proces nabywania ziemi przez żydowskich osadników był jednym z głównych źródeł konfliktów. Osadnicy, wspierani finansowo przez żydowskie organizacje, takie jak Żydowska Fundacja Narodowa (Keren Kayemeth LeIsrael), kupowali ziemię od arabskich właścicieli, często mieszkających poza Palestyną. Właściciele ci chętnie sprzedawali ziemie po wysokich cenach, ale transakcje te odbywały się kosztem arabskich chłopów, którzy dzierżawili ziemię od tychże właścicieli. Po sprzedaży chłopi byli zmuszani do opuszczenia ziem, które użytkowali od pokoleń, co prowadziło do ich ekonomicznego upadku i nasilenia napięć społecznych.

Żydowscy osadnicy, choć początkowo starali się współpracować z miejscową ludnością, szybko zrozumieli, że różnice kulturowe i interesy ekonomiczne stanowią przeszkodę. Arabscy chłopi często czuli się marginalizowani w obliczu nowoczesnych metod uprawy i organizacji pracy wprowadzanych przez osadników. Żydowskie osady, wspierane finansowo przez diaspory żydowskie z Europy, szybko przekształcały nieużytki w kwitnące pola uprawne, co prowadziło do dalszego poczucia nierówności i rywalizacji wśród Arabów.

Pierwsze otwarte konflikty zaczęły pojawiać się już w latach 90. XIX wieku. W 1891 roku w Jaffie, jednym z najważniejszych miast portowych Palestyny, doszło do protestów przeciwko żydowskiej migracji. Arabowie zorganizowali petycję do władz osmańskich, domagając się ograniczenia napływu żydowskich imigrantów i zakazu sprzedaży ziemi. Choć władze osmańskie początkowo ignorowały te żądania, presja społeczna zaczęła narastać. Imperium Osmańskie, świadome potencjalnych problemów związanych z rosnącą obecnością Żydów, wprowadziło restrykcje dotyczące wykupu ziemi i osiedlania się nie-muzułmanów w Palestynie. Jednak te regulacje były często omijane dzięki korupcji i pośrednikom.

W wielu przypadkach napięcia prowadziły do aktów przemocy. Arabscy chłopi organizowali spontaniczne protesty, a nawet atakowali żydowskie osady. W odpowiedzi żydowscy osadnicy zaczęli organizować grupy samoobrony, takie jak Bar Giora i Hashomer, które miały chronić ich społeczności przed atakami. Były to początki organizacji, które w przyszłości przekształciły się w Haganę – podstawę izraelskich sił zbrojnych.

Kwestie kulturowe również pogłębiały przepaść między społecznościami. Żydowscy osadnicy, głównie z Europy Wschodniej, przywozili ze sobą odmienny język, zwyczaje i wartości. Promowali ideę odnowy narodowej opartej na pracy na ziemi i rozwoju społeczności rolniczych, co często stało w sprzeczności z tradycyjnym stylem życia arabskich chłopów. Jednocześnie wprowadzali do regionu nowoczesne technologie i metody zarządzania, które, choć zwiększały produktywność, wzbudzały poczucie wykluczenia wśród Arabów, nieposiadających dostępu do takich zasobów.

Do początku XX wieku konflikty z lokalną ludnością stały się stałym elementem życia żydowskich osadników. Relacje z Arabami ewoluowały od neutralnych kontaktów handlowych i sąsiedzkich do coraz bardziej wrogich napięć, które w przyszłości miały doprowadzić do zorganizowanego oporu arabskiego przeciwko żydowskiej migracji. Jednocześnie władze osmańskie, które przez długi czas pozostawały bierne, zaczęły reagować, próbując ograniczać migrację Żydów, co jednak nie zahamowało napływu nowych osadników.

Pierwsze fale migracji do Palestyny nie tylko zmieniły lokalny krajobraz społeczny i gospodarczy, ale także położyły fundament pod konflikty, które miały się nasilać w kolejnych dekadach. Ziemia, która miała być miejscem odrodzenia narodowego Żydów, stała się także miejscem pierwszych starć, których echo miało rozbrzmiewać przez całą historię XX wieku.

1.Herzl, Theodor. Der Judenstaat. Leipzig: M. Breitenstein’s Verlags-Buchhandlung, 1896. – Kluczowe dzieło Herzla, w którym przedstawia plan utworzenia państwa żydowskiego.

2.Elon, Amos. Herzl: Theodor Herzl and the Foundation of the Jewish State. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1975. – Biografia Herzla, omawiająca jego życie oraz proces powstawania syjonizmu politycznego.

3.Segev, Tom. One Palestine, Complete: Jews and Arabs Under the British Mandate. New York: Henry Holt and Company, 2000. – Historia migracji żydowskich do Palestyny i ich wpływu na sytuację w regionie.

4.Bartal, Israel. The Jews of Eastern Europe, 1772–1881. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2006. – Analiza sytuacji Żydów w Europie Wschodniej, w tym wpływu pogromów na migracje.

5.Gelber, Yoav. Zionism and the Arabs: 1882–1948. Jerusalem: Magnes Press, 1995. – Relacje Żydów i Arabów na tle syjonistycznego osadnictwa w Palestynie.

6.Shapira, Anita. Land and Power: The Zionist Resort to Force, 1881–1948. Oxford University Press, 1992. – Analiza polityki wykupu ziemi i tworzenia osad żydowskich.

7.Khalidi, Rashid. Palestinian Identity: The Construction of Modern National Consciousness. New York: Columbia University Press, 1997. – Perspektywa palestyńska na początki syjonizmu.

8.Sacher, Howard M. A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time. New York: Knopf, 1976. – Kompleksowa historia ruchu syjonistycznego i tworzenia państwa Izrael.

ROZDZIAŁ 2: DEKLARACJA BALFOURA I MANDAT BRYTYJSKI

W kontekście I wojny światowej i rywalizacji o wpływy na Bliskim Wschodzie, Wielka Brytania stała się kluczowym graczem w sprawie Palestyny. Deklaracja Balfoura w 1917 roku wywołała nadzieje wśród syjonistów i obawy w społeczności arabskiej. Mandat Brytyjski nad Palestyną nałożył na Londyn odpowiedzialność za realizację tej wizji, ale jednocześnie uwypuklił sprzeczności interesów obu społeczności.

KONTEKST I WOJNY ŚWIATOWEJ I ROLA WIELKIEJ BRYTANII

Na początku XX wieku Palestyna, będąca częścią Imperium Osmańskiego, była regionem o strategicznym położeniu i bogatej historii, ale o stosunkowo małym znaczeniu gospodarczym. Zmieniło się to wraz z wybuchem I wojny światowej, która wstrząsnęła dotychczasowym porządkiem świata. Bliski Wschód stał się jednym z kluczowych teatrów działań wojennych, ponieważ zarówno mocarstwa Ententy, jak i Państwa Centralne uznały, że kontrola nad tym regionem może zadecydować o wynikach konfliktu.

Imperium Osmańskie, które przystąpiło do wojny po stronie Państw Centralnych, znajdowało się w fazie upadku. Jego wielowiekowa dominacja nad Bliskim Wschodem zaczęła się chwiać, gdy brytyjskie wojska rozpoczęły ofensywy w rejonie Mezopotamii, Synaju i Palestyny. Szczególnie Palestyna nabrała strategicznego znaczenia dla Wielkiej Brytanii, ponieważ jej kontrola gwarantowała dostęp do Kanału Sueskiego, kluczowej drogi morskiej łączącej Europę z Indiami – „perłą w koronie” brytyjskiego imperium kolonialnego.

Równolegle z działaniami wojennymi Wielka Brytania prowadziła szeroko zakrojoną dyplomację, której celem było zdobycie poparcia różnych grup zamieszkujących Bliski Wschód. Władze brytyjskie były świadome znaczenia społeczności żydowskiej na całym świecie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Rosji, które były kluczowymi sojusznikami Ententy. W tym czasie ruch syjonistyczny, kierowany przez Chajima Weizmanna i innych prominentnych liderów, aktywnie lobbował na rzecz uzyskania międzynarodowego wsparcia dla utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie.

Weizmann, który był nie tylko liderem politycznym, ale także wybitnym chemikiem, nawiązał bliskie relacje z brytyjskimi elitami politycznymi, w tym z Arthurem Balfourem, ministrem spraw zagranicznych. Dzięki tym kontaktom idea syjonizmu zaczęła zyskiwać zwolenników w rządzie brytyjskim. Dla Wielkiej Brytanii wsparcie dla ruchu syjonistycznego miało być strategicznym krokiem, który mógłby wzmocnić pozycję aliantów w wojnie, a jednocześnie zapewnić Brytyjczykom wpływy w Palestynie po jej zakończeniu.

Jednak brytyjska dyplomacja nie ograniczała się tylko do kontaktów z syjonistami. W 1915 roku Brytyjczycy rozpoczęli tajne negocjacje z przedstawicielami arabskich elit, obiecując im niepodległość w zamian za wsparcie w walce przeciwko Osmanom. W serii listów wymienianych między brytyjskim wysokim komisarzem Henrym McMahonem a szarifem Mekki Husajnem (tzw. korespondencja McMahon-Husajn) Londyn dawał do zrozumienia, że popiera utworzenie niezależnych państw arabskich po wojnie, choć konkretne granice tych terytoriów pozostawały niejasne.

Jednocześnie, w 1916 roku, Wielka Brytania i Francja podpisały tajne porozumienie Sykes-Picot, które przewidywało podział Bliskiego Wschodu na strefy wpływów obu mocarstw po upadku Imperium Osmańskiego. W myśl tego układu Palestyna miała znaleźć się pod międzynarodową kontrolą, co było sprzeczne zarówno z obietnicami składanymi Arabom, jak i aspiracjami syjonistów.

Brytyjska strategia opierała się więc na balansowaniu między różnymi grupami interesów, co w praktyce oznaczało składanie sprzecznych obietnic. Z jednej strony Londyn chciał zyskać poparcie Żydów, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, które miały kluczowe znaczenie dla wojennego wysiłku aliantów. Z drugiej strony starał się zdobyć przychylność Arabów, którzy mogli wesprzeć ich kampanię przeciwko Osmanom.

Kulminacją tych działań była Deklaracja Balfoura z 1917 roku, w której Wielka Brytania oficjalnie wyraziła swoje poparcie dla utworzenia „żydowskiej siedziby narodowej” w Palestynie. Deklaracja ta, choć na pierwszy rzut oka jednoznaczna, zawierała także klauzule mające na celu uspokojenie Arabów, co jednak nie zapobiegło przyszłym konfliktom. Była to decyzja oparta zarówno na kalkulacji politycznej, jak i na wizji Wielkiej Brytanii jako obrońcy wolności narodów.

Wojna zakończyła się w 1918 roku zwycięstwem aliantów, a Palestyna została zajęta przez wojska brytyjskie. Choć oficjalne decyzje dotyczące przyszłości regionu miały zapaść dopiero po wojnie, już wówczas było jasne, że Brytyjczycy zamierzają odegrać kluczową rolę w kształtowaniu przyszłości Bliskiego Wschodu. Deklaracja Balfoura oraz wcześniejsze porozumienia z Arabami stworzyły jednak grunt pod nierozwiązywalne konflikty, które miały na zawsze ukształtować historię Palestyny.

DEKLARACJA BALFOURA I REAKCJE SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ I ARABSKIEJ

2 listopada 1917 roku Arthur Balfour, brytyjski minister spraw zagranicznych, przesłał do lorda Waltera Rothschilda list, który przeszedł do historii jako Deklaracja Balfoura. W krótkim dokumencie rząd brytyjski wyraził swoje „przychylne spojrzenie” na ideę utworzenia w Palestynie „żydowskiej siedziby narodowej”. Deklaracja była wynikiem długotrwałych negocjacji między liderami ruchu syjonistycznego a brytyjskim rządem, w których kluczową rolę odegrał Chaim Weizmann, naukowiec i działacz syjonistyczny. Jej treść była jednocześnie przełomowa i celowo niejednoznaczna, co miało poważne konsekwencje dla całego regionu.

Deklaracja Balfoura była wyrazem brytyjskich ambicji imperialnych, które koncentrowały się na zabezpieczeniu Bliskiego Wschodu po zakończeniu I wojny światowej. Wielka Brytania dostrzegała strategiczne znaczenie Palestyny, położonej na drodze do Kanału Sueskiego i Indii – kluczowego punktu imperium brytyjskiego. Poparcie dla syjonizmu było również podyktowane chęcią pozyskania wsparcia żydowskich społeczności, szczególnie w Stanach Zjednoczonych i Rosji, które miały znaczący wpływ na politykę tych krajów. Londyn liczył, że wspierając żydowskie aspiracje, zyska dodatkowe poparcie dla swoich działań wojennych.

Treść deklaracji była celowo sformułowana w sposób ogólnikowy. Obiecywała poparcie dla „żydowskiej siedziby narodowej”, ale jednocześnie zaznaczała, że „nic nie może naruszać praw obywatelskich i religijnych nieżydowskich wspólnot w Palestynie”. Tę dwuznaczność uznano za niezbędną, aby uniknąć otwartego sprzeciwu Arabów, którzy stanowili większość mieszkańców regionu, a jednocześnie nie zniechęcić syjonistów, dla których była to przełomowa deklaracja. W praktyce jednak sformułowanie to otworzyło drzwi do przyszłych napięć i konfliktów.

Reakcje społeczności żydowskiej na Deklarację Balfoura były pełne entuzjazmu. Syjoniści, którzy przez dziesięciolecia zabiegali o międzynarodowe uznanie swoich aspiracji, uznali dokument za ogromny sukces polityczny. Dla wielu żydowskich liderów, takich jak Chaim Weizmann czy Nahum Sokołow, była to pierwsza oficjalna akceptacja przez światowe mocarstwo idei żydowskiego odrodzenia narodowego w Palestynie. Deklaracja była postrzegana jako pierwszy krok w kierunku utworzenia państwa żydowskiego, choć droga do jego realizacji miała okazać się niezwykle trudna.

Żydowska diaspora na całym świecie również przyjęła deklarację z nadzieją i optymizmem. Społeczności żydowskie w Europie i Ameryce widziały w niej historyczną szansę na zakończenie wieków prześladowań i braku własnej ojczyzny. W Palestynie, gdzie żydowska społeczność znana jako Jiszuw liczyła już kilkadziesiąt tysięcy osób, reakcje były równie pozytywne. Mimo trudnych warunków życia i rosnących napięć z lokalną ludnością, osadnicy widzieli w Deklaracji Balfoura uznanie ich wysiłków i potwierdzenie, że ich marzenie o powrocie do ojczyzny jest możliwe.

Zupełnie inaczej Deklaracja Balfoura została przyjęta przez społeczność arabską. Dla Arabów, którzy stanowili większość mieszkańców Palestyny, deklaracja była zdradą ich aspiracji narodowych. Arabowie, podobnie jak Żydzi, liczyli na uzyskanie prawa do samostanowienia po upadku Imperium Osmańskiego, zgodnie z obietnicami składanymi przez aliantów w trakcie wojny. W szczególności korespondencja między brytyjskim wysokim komisarzem Henrym McMahonem a szarifem Mekki Husajnem w latach 1915–1916 wzbudziła wśród Arabów nadzieję na utworzenie niepodległego państwa arabskiego obejmującego także Palestynę. Deklaracja Balfoura była więc odbierana jako jawne lekceważenie tych obietnic i zapowiedź narzucenia nowej formy kolonializmu.

Początkowe reakcje Arabów były umiarkowane, ponieważ wielu z nich nie zdawało sobie sprawy z pełnych konsekwencji deklaracji. Jednak w miarę jak żydowskie osadnictwo zaczęło się rozwijać, a Wielka Brytania objęła kontrolę nad Palestyną, sprzeciw wobec polityki syjonistycznej stał się bardziej zorganizowany. Deklaracja Balfoura stała się symbolem nierówności i poczucia zdrady, które miały dominować w arabskim dyskursie politycznym przez kolejne dekady.

Dla Wielkiej Brytanii Deklaracja Balfoura była krokiem obliczonym na krótkoterminowe korzyści dyplomatyczne, ale w praktyce stworzyła grunt pod długotrwałe napięcia. Popierając syjonistów, Brytyjczycy zrazili do siebie Arabów, co w kolejnych latach zmusiło ich do żmudnych prób balansowania między tymi dwiema społecznościami. Deklaracja, choć była triumfem dyplomatycznym dla syjonistów, zapoczątkowała epokę nierozwiązywalnych konfliktów w Palestynie.

MANDAT PALESTYŃSKI: POLITYKA BRYTYJSKA I NAPIĘCIA ETNICZNE

W 1920 roku Liga Narodów przyznała Wielkiej Brytanii mandat nad Palestyną, który formalnie wszedł w życie w 1922 roku. Mandat opierał się na założeniach Deklaracji Balfoura, zobowiązując Wielką Brytanię do wspierania utworzenia „żydowskiej siedziby narodowej” przy jednoczesnym zachowaniu praw obywatelskich i religijnych ludności nieżydowskiej. Od samego początku brytyjska administracja mandatowa znalazła się w trudnej sytuacji, próbując pogodzić sprzeczne interesy społeczności żydowskiej i arabskiej.

Brytyjska polityka mandatowa miała kluczowy wpływ na kształtowanie się stosunków między tymi dwiema grupami. Z jednej strony Brytyjczycy wspierali rozwój żydowskiego osadnictwa, uznając, że napływ kapitału, technologii i wykształconych osadników przyczyni się do rozwoju gospodarczego regionu. Z drugiej strony, aby utrzymać stabilność w regionie i zapobiec wybuchowi arabskiego niezadowolenia, władze brytyjskie próbowały ograniczać skalę żydowskiej imigracji i wykupu ziemi. Ta ambiwalencja doprowadziła do frustracji po obu stronach i była jednym z głównych źródeł napięć w okresie mandatowym.

Żydowska społeczność, znana jako Jiszuw, wykorzystała okres mandatowy do intensywnego rozwoju swoich struktur narodowych. W Palestynie działały liczne organizacje polityczne, gospodarcze i wojskowe, które dążyły do stworzenia podwalin przyszłego państwa żydowskiego. Jedną z najważniejszych instytucji była Żydowska Agencja, która koordynowała osadnictwo, organizowała fundusze i współpracowała z władzami brytyjskimi. Hagana, organizacja samoobrony, rosła w siłę, szkoląc młodych osadników i tworząc podwaliny przyszłej armii izraelskiej. Żydowscy osadnicy intensywnie rozwijali rolnictwo, zakładali kibuce i moszawy, a także budowali infrastrukturę gospodarczą i edukacyjną.

Z drugiej strony, społeczność arabska, stanowiąca około 90% populacji na początku okresu mandatowego, czuła się marginalizowana. Arabowie, którzy liczyli na niepodległość po upadku Imperium Osmańskiego, odbierali Mandat Palestyński jako formę nowego kolonializmu, w którym ich interesy były ignorowane na rzecz realizacji żydowskich aspiracji. Władze brytyjskie, choć formalnie zobowiązane do ochrony praw arabskich, w praktyce nie spełniły ich oczekiwań, co prowadziło do narastającej frustracji i organizowania protestów.

Pierwsze poważne napięcia między społecznościami wybuchły już w latach 20. XX wieku. W 1920 roku w Jerozolimie doszło do zamieszek na tle etnicznym, które przerodziły się w starcia między Arabami a Żydami. Podobne wydarzenia miały miejsce w 1921 roku w Jaffie, gdzie arabscy mieszkańcy zaatakowali żydowskie osady w odpowiedzi na napływ nowych imigrantów. Brytyjskie władze mandatowe, zaskoczone skalą przemocy, starały się uspokoić sytuację, powołując komisje śledcze, które miały zdiagnozować przyczyny konfliktów.

Raporty z tych komisji wskazywały, że głównymi źródłami napięć były żydowska imigracja i wykup ziemi. Żydowskie organizacje osadnicze, takie jak Żydowska Fundacja Narodowa (Keren Kayemeth LeIsrael), aktywnie wykupywały ziemie od arabskich właścicieli, często mieszkających poza Palestyną. Transakcje te, choć legalne, prowadziły do wysiedlenia arabskich chłopów, którzy od pokoleń dzierżawili te ziemie. Proces ten budził ogromne niezadowolenie wśród Arabów i był jednym z głównych czynników eskalacji konfliktu.

Władze brytyjskie, próbując zredukować napięcia, wprowadzały kolejne ograniczenia imigracyjne i przepisy regulujące wykup ziemi. Jednak polityka ta spotkała się z oporem ruchu syjonistycznego, który argumentował, że ograniczenia są sprzeczne z zapisami Deklaracji Balfoura. Dla Żydów, którzy uciekali przed prześladowaniami w Europie, Palestyna była jedynym miejscem, gdzie mogli znaleźć schronienie. Konflikt ten osiągnął apogeum w latach 30., kiedy dojście Hitlera do władzy w Niemczech spowodowało masowy napływ żydowskich uchodźców.

W odpowiedzi na rosnącą skalę migracji w latach 1936–1939 wybuchło Wielkie Powstanie Arabskie. Był to bunt przeciwko brytyjskim władzom i żydowskiemu osadnictwu, który obejmował strajki, zamachy i zbrojne ataki na żydowskie osady oraz brytyjskie instalacje wojskowe. Powstanie zostało brutalnie stłumione przez wojska brytyjskie, przy wsparciu Hagany, ale jego skutki były dalekosiężne. Wielka Brytania, zmęczona narastającymi konfliktami, opublikowała w 1939 roku tzw. Białą Księgę, która ograniczyła żydowską imigrację do 75 tysięcy osób w ciągu pięciu lat. Dokument ten wzbudził gniew zarówno syjonistów, którzy uznali go za zdradę, jak i Arabów, którzy byli rozczarowani brakiem pełnego zakazu imigracji.

Pod koniec okresu mandatowego Palestyna była krajem podzielonym, w którym żadna ze społeczności nie była zadowolona z polityki brytyjskiej. Żydzi oskarżali Wielką Brytanię o zdradę i blokowanie ich dążeń narodowych, podczas gdy Arabowie widzieli w Mandacie narzędzie kolonializmu i niesprawiedliwości. Brytyjska polityka, oparta na próbach balansowania między sprzecznymi interesami, doprowadziła do eskalacji konfliktu, którego skutki odczuwalne są do dziś.

1.Balfour, Arthur. Deklaracja Balfoura (2 listopada 1917). – Oryginalny tekst deklaracji brytyjskiego ministra spraw zagranicznych.

2.Segev, Tom. One Palestine, Complete: Jews and Arabs Under the British Mandate. New York: Henry Holt and Company, 2000. – Analiza polityki brytyjskiej i jej konsekwencji dla społeczności żydowskiej i arabskiej.

3.Wasserstein, Bernard. The British in Palestine: The Mandatory Government and the Arab-Jewish Conflict 1917–1929. London: Royal Historical Society, 1978. – Historia brytyjskiego mandatu i jego roli w kształtowaniu konfliktu.

4.Weizmann, Chaim. Trial and Error. New York: Harper, 1949. – Wspomnienia lidera syjonizmu, dotyczące kulis Deklaracji Balfoura i negocjacji z rządem brytyjskim.