Jak radzić sobie z migreną? - ebook

WSTĘP

Migrena to jedna z najczęstszych, najpowszechniejszych i najbardziej wycieńczających chorób, a jednocześnie – chorób głęboko niezrozumianych. Osoby, które na nią cierpią, niejednokrotnie są stygmatyzowane, a samo schorzenie jest zbyt łatwo, niesłusznie sprowadzane do poziomu „zwykłego bólu głowy”. Tymczasem migrena to znacznie więcej niż tylko ból głowy. To genetyczne, neurologiczne schorzenie mózgu, które wpływa na życie pacjenta na wiele różnych sposobów.

Z migreną boryka się ok. 14% światowej populacji. Kobiety są trzykrotnie bardziej narażone na niebezpieczeństwo ataków niż mężczyźni, problem ten dotyczy też ok. 8% dzieci. Migrena odpowiada za 89% przypadków bólów głowy¹ na świecie. Tym niemniej, niestety, gros dorosłych i dzieci nigdy nie otrzymuje prawidłowej diagnozy, a co za tym idzie – nie może leczyć trapiących ich symptomów choroby. W konsekwencji migrena każdego roku odbiera im całe dni, a nawet miesiące normalnego życia.

Badanie „Globalne obciążenie chorobami, urazami i czynnikami ryzyka” (GDB, z ang. Global Burden of Diseases, Injuries and Risk Factors), prowadzone we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia, mierzy wpływ chorób i pomaga rządom oraz właściwym organizacjom określić priorytety i zaplanować strategie w dziedzinie usług medycznych. Według GDB migrena, zaraz po dolegliwościach dolnego odcinka kręgosłupa, zajmuje drugie miejsce wśród najczęstszych przyczyn ograniczenia sprawności na świecie. W 2016 roku zespół naukowców zaangażowanych w przeprowadzenie tego badania stwierdził, że „istnieją skuteczne strategie zmiany przebiegu ataku migreny oraz łagodzenia bólu, ale wiele dotkniętych migreną osób nie ma szansy skorzystać z tej wiedzy”².

Należy też pamiętać, że konsekwencje ataków migreny ponosi nie tylko sam chory. Ich zasięg jest znacznie szerszy – obejmuje rodziny, przyjaciół, a także współpracowników osoby dotkniętej schorzeniem – w kontekście gospodarczym. Raport z 2018 roku sporządzony przez brytyjską organizację non profit The Work Foundation podaje, że każdego roku w samej tylko Wielkiej Brytanii migrena jest przyczyną utraty 86 milionów dni pracy – bądź to ze względu na nieobecność pracowników (zwolnienia chorobowe), bądź z powodu ich obniżonej wydajności. Przez migrenę brytyjska gospodarka traci rocznie do 9,7 miliarda funtów³. Natomiast w Stanach Zjednoczonych roczny koszt związany z opieką zdrowotną i nieobecnością w pracy jest w przypadku osób cierpiących na migrenę o 8 294 dolary wyższy niż w przypadku osób niedotkniętych tym schorzeniem, a ból głowy jest czwartym najczęstszym powodem pobytu ludzi na szpitalnych oddziałach ratunkowych⁴. W przypadku migreny przewlekłej obciążenie ekonomiczne jedynie wzrasta: stwierdzono, że w Unii Europejskiej koszty leczenia osób z tym rodzajem migreny są trzykrotnie wyższe niż z migrenami epizodycznymi⁵.

Wielu lekarzom brakuje przeszkolenia – tak w zakresie rozpoznawania samej choroby, jak i dostępnych metod terapii. Nie ma funduszy na prowadzenie badań. Tymczasem, jeżeli chcemy pomóc osobom borykającym się z problemem migren, by mogły znów cieszyć się pełnią życia, musimy lepiej zrozumieć charakter przedmiotowej choroby oraz zgłębić skuteczne strategie radzenia sobie z jej objawami.

W poszukiwaniu odpowiedzi

Jeśli weźmiemy pod uwagę, że statystycznie 14% światowej populacji cierpi z powodu ataków migreny, istnieje duże prawdopodobieństwo, że i Ty należysz do tego grona lub znasz kogoś, kto jest dotknięty tym schorzeniem. Być może sięgasz po tę książkę w nadziei na znalezienie wyjaśnienia, rozwiązań, może nawet szansy na odzyskanie zdrowia. Ponieważ migrena to genetyczne schorzenie mózgu natury neurologicznej, jej wyleczenie nie jest możliwe. To powiedziawszy, dysponując odpowiednią wiedzą i wsparciem, można znacząco złagodzić jej objawy, a tym samym ulżyć sobie w cierpieniu.

Około 20 lat temu po raz pierwszy poczułam się zdeterminowana do szerzenia wiedzy i rzetelnych informacji na temat migreny oraz sposobów skutecznego radzenia sobie z jej atakami. Pracowałam jako lekarz ogólny w jednej z uczęszczanych londyńskich placówek medycznych, gdy uzmysłowiłam sobie, że trapiące mnie co tydzień bóle głowy miały w istocie charakter migrenowy. Byłam niewiele po czterdziestce i nigdy wcześniej nie doskwierały mi tego typu męczące napady. Tymczasem w tamtym okresie, jeśli przegapiłam lunch, bo poranna operacja przeciągnęła się do godzin popołudniowych, moja głowa zdawała się łomotać i pulsować, gdy starałam się ostrożnie zejść po schodach. Pamiętam, jak stałam w swoim gabinecie i wpatrywałam się w sterty listów do przeczytania, recept do podpisania i list wizyt domowych do przejrzenia, zastanawiając się jednocześnie, w jaki sposób zdołam przetrwać resztę tego dnia. Ból był obezwładniający. Samo myślenie stanowiło ogromny wysiłek. Dopiero kiedy uświadomiłam sobie, że ten ból to w istocie migrena, mogłam zacząć działać – podjąć kroki, by znaleźć skuteczne metody ograniczające wpływ choroby na moje życie.

W trakcie moich poszukiwań trafiłam do specjalistycznej kliniki leczenia bólu głowy National Migraine Centre – brytyjskiej placówki non profit oferującej konsultacje z lekarzami specjalizującymi się w tej dziedzinie. Zainspirowana własnymi doświadczeniami na drodze do zrozumienia choroby i radzenia sobie z nią, na późniejszym etapie dołączyłam do zespołu tejże kliniki. Poza prowadzeniem konsultacji z pacjentami pomagałam również tworzyć i prowadzić podcast Heads Up, który powstał z myślą o przekazywaniu rzeczowych, jasnych informacji na temat migreny jak najszerszej liczbie zainteresowanych osób.

W tej książce dzielę się z czytelnikami dostępną wiedzą. Wyjaśniam, prezentuję rozwiązania i omawiam metody terapii, którymi obecnie dysponujemy w kontekście migreny. Tłumaczę, czym jest, co może wywołać jej atak, a także co można zrobić, by mu zapobiec bądź złagodzić jego przebieg. Przyglądam się również wybranym nowym, bezpiecznym i dobrze tolerowanym metodom terapii, do których chorzy zyskują dostęp. Pacjenci, którzy mają szansę je wypróbować, efekty określają jako zmianę jakości życia.

Rozmawiając o migrenie

Na początek zapoznajmy się z podstawową terminologią.

Lekarze dzielą bóle głowy na dwie główne kategorie: bóle pierwotne i wtórne⁶.

Pierwotne bóle głowy to takie, które stanowią schorzenie samo w sobie – nie stoi za nimi inny stan chorobowy. Wtórne bóle głowy to natomiast te, u podłoża których leży inny problem natury zdrowotnej: na przykład infekcja (jak zapalenie opon mózgowych), guz lub krwawienie w mózgu. Migrenę klasyfikuje się jako schorzenie pierwotne, pomimo że nie zawsze objawia się bólem głowy.

W kontekście częstotliwości występowania ataków wyróżniamy natomiast dwie podkategorie:

• migrena epizodyczna – w przypadku której ataki na pewien czas całkowicie ustają;

• migrena przewlekła – w przebiegu której ataki pojawiają się częściej niż 15 dni w miesiącu.

Możemy również wyróżnić dwie inne podkategorie⁷ w oparciu o kryterium odczuwanych doznań:

• migrena z aurą – w przebiegu której przed głównym atakiem pojawiają się charakterystyczne objawy, trwające od 5 do 60 minut. Najczęściej, choć nie zawsze, aura ma charakter zaburzeń wzrokowych. Mogą pojawić się nieregularne linie, mroczki czy świecące punkty. Niektórzy pacjenci doznają nawet kompletnej czasowej utraty wzroku. Aura występuje u ok. 25% osób chorujących na migrenę;

• migrena bez aury – główny atak nie jest poprzedzony fazą aury. Ta podkategoria obejmuje ok. 75% przypadków migreny.

Zdarza się, że chory doświadcza obu typów schorzenia. Czasami dochodzi do stałej zmiany charakteru choroby na pewnym etapie życia, czasami ataki z aurą lub bez występują co jakiś czas i nie da się określić wyraźnego schematu.

Słownictwo, którym posługujemy się w kontekście migreny, odgrywa duże znaczenie. Stygmatyzacja związana z tym schorzeniem sięga wieków wstecz. Od czasów wiktoriańskich po XX wiek uznawano ją za chorobę na tle nerwowym, powiązaną ze słabością i skłonnościami neurotycznymi⁸. Teraz, gdy lepiej rozumiemy, co powoduje migrenę, powinniśmy ostrożnie dobierać słowa, by uniknąć rozpowszechniania przestarzałych, krzywdzących skojarzeń.

W tej książce będę skłaniać się ku określeniu „osoba z migreną” lub „osoba cierpiąca na migrenę”, zamiast posługiwać się kolokwialnymi określeniami „migrenowiec” czy „migrenik”, by uniknąć definiowania człowieka przez pryzmat jego diagnozy. Mówienie o „migrenach” może negatywnie wpłynąć na rozpoznawalność migreny jako schorzenia neurologicznego, dlatego będę posługiwała się określeniem „ataki migreny”. Często słyszę od pacjentów o „migrenie klasterowej”. To błędne określenie myli dwa odrębne stany chorobowe: migrenę przewlekłą, w której ataki występują często, oraz klasterowy ból głowy – osobne zaburzenie wymagające odmiennego leczenia.

Słuchając historii rodzinnych moich pacjentów, często spotykam się ze stwierdzeniem: „Miała zwykłe bóle głowy, takie jak każdy”. Otóż warto się nad tym zdaniem pochylić, nie każdy bowiem doświadcza bólów głowy. A jeśli już ktoś je miewa, to właściwa diagnoza okazuje się niezwykle przydatna w dobraniu odpowiedniej metody leczenia. Ponadto ataki migreny mogą różnić się nasileniem, nie zawsze też powodują dojmujący ból głowy. Niektóre przynoszą intensywne zawroty głowy; inne powodują osłabienie jednej strony ciała. Błędne przekonania wokół tego schorzenia neurologicznego są bardzo powszechne. Jeśli uda nam się je wyjaśnić i sprostować, jesteśmy na dobrej drodze do zrozumienia, co de facto się z nami dzieje i w jaki sposób możemy sobie pomóc.

Zacznijmy więc od podstaw i spróbujmy zrozumieć zjawisko migreny.ROZDZIAŁ 1
CZY CIERPISZ NA MIGRENĘ?

Skoro sięgasz po tę książkę, najprawdopodobniej doświadczasz – bądź bliska Ci osoba doświadcza – objawów, które mogą według Ciebie wskazywać na migrenę. Być może zastanawiasz się, na co należy zwrócić uwagę. Kiedy udać się do specjalisty? W jaki sposób lekarz może określić, czy faktycznie masz do czynienia z migreną? Czy należy wykonać jakieś badania?

Nawet 25% osób cierpiących na tę chorobę nigdy nie otrzymuje prawidłowej diagnozy mimo konsultacji ze specjalistą⁹. W przypadku wielu innych w ogóle nie dochodzi do wizyty w gabinecie lekarskim. Należy to zmienić. Pierwszym krokiem na tej drodze jest zrozumienie, czym de facto jest migrena i w jaki sposób jej doświadczasz. Musisz znać historię swoich symptomów i móc przekazać właściwe informacje lekarzowi.

Twoje objawy

Klasyczna postać migreny to jednostronny silny ból głowy, któremu towarzyszą wymioty i nadwrażliwość na światło. Choć bardzo często choroba objawia się w ten właśnie sposób, z pewnością nie jest to pełen obraz sytuacji. Odczuwane symptomy to bowiem kwestia indywidualna – różnią się pod względem liczby, rodzaju, częstotliwości występowania, czasu trwania i nasilenia. Mogą się zmieniać z ataku na atak lub na przestrzeni lat.

Przyjrzyjmy się niektórym z objawów, które mogą trapić osoby z migreną.

• Ból głowy: często opisywany jako przeszywający, tętniący lub pulsujący. Zazwyczaj pogarsza się przy ruchu i przybiera postać miarowych uderzeń. Może być zlokalizowany w dowolnym miejscu głowy – po obu stronach, z przodu, z tyłu lub na całej powierzchni. Może się też przemieszczać w trakcie ataku. Bywa odczuwany w szczęce lub zatokach. Nie wszystkie ataki migreny powodują jednak ból głowy.

• Ból szyi lub ramion: to powszechny objaw, który może występować samodzielnie lub na początku ataku migrenowego, w którym to przypadku może następnie przemieścić się na tył głowy. Zdarza się również, że ból ma odwrotny kierunek i przesuwa się z głowy na szyję i ramiona.

• Zaburzenia widzenia: wśród częstych objawów ocznych należy wymienić widzenie migoczących lub mieniących się świateł, pogorszenie ostrości widzenia, zygzakowate wzory w kolorze lub czerni i bieli. Niektórzy pacjenci opisują swoje odczucia jako wrażenie śniegu pokrywającego pole widzenia (tzw. mroczki). Zaburzenia z reguły występują w obu gałkach ocznych, natomiast z rzadka, w przypadku migreny siatkówkowej (patrz rozdział 12), mogą dotykać tylko jednej strony. Gdy pojawiają się i znikają w ciągu godziny przed głównym atakiem, stanowią objaw typowy dla aury migrenowej.

• Wrażliwość sensoryczna: mózg osoby z migreną nie może prawidłowo przetwarzać bodźców sensorycznych pochodzących z zewnątrz, takich jak światło, dźwięk, zapach czy dotyk, nawet gdy nie dochodzi do ataku. Dla przykładu zdarza się, że taka osoba nie toleruje dźwięków nakładających się na siebie, które dobywają się z włączonych w różnych pomieszczeniach telewizorów, może ją też irytować światło migoczące przez liście, choćby podczas podróży samochodem.

• Wrażliwość skórna (allodynia): mowa o podwyższonej wrażliwości skóry, ze szczególnym wskazaniem na skórę głowy. Delikatne czesanie, a nawet zwykły dotyk może powodować ból. Objaw ten jest bardziej charakterystyczny dla osób cierpiących na częste ataki migreny lub migrenę przewlekłą.

• Nudności lub wymioty: te objawy mogą mieć postać łagodną bądź ostrą i nagłą, nie zawsze jednak towarzyszą migrenie. Kiedy występują, mogą powodować problemy z utrzymaniem leków przeciwbólowych w żołądku.

• Ból brzucha: zazwyczaj występuje w formie ataków z wyraźnym początkiem i końcem. Zwykle odczuwalny w okolicy pępka lub w całym obszarze brzusznym. Ból może trwać od 1 do nawet 72 godzin. Czasami jest on tak dojmujący, że uniemożliwia wykonywanie normalnych codziennych czynności. Może współwystępować z bólem głowy, nie jest to jednak reguła. Ból brzucha pojawia się u 4–9% dzieci z migreną¹⁰. U dorosłych występuje rzadziej.

• Objawy jelitowe: czasami występują również biegunka lub wzdęcia.

• Bladość skóry: u osób doświadczających bólu brzucha lub głowy mogą wystąpić: zauważalna bladość skóry oraz ciemne pierścienie pod oczami w trakcie ataków lub po nich.

• Mgła mózgowa: osoby z migreną często opisują trudności w jasnym myśleniu, które pojawiają się podczas ataku. Migrena wpływa negatywnie na ich koncentrację, zdolność reagowania na problematyczne sytuacje, pamięć czy szybkość myślenia.

• Trudności z mową: podczas ostrego ataku chory może doświadczać problemów z wysławianiem się, mówić niewyraźnie, mieć trudności ze znalezieniem słów.

• Odrętwienie lub mrowienie twarzy lub kończyn: objawy zwykle występują jednostronnie. Mogą pojawiać się miejscowo lub przebiegać przez całą stronę ciała.

• Zawroty głowy: mogą mieć charakter epizodyczny lub przybierać postać poważnej, upośledzającej zdolności ruchowe utraty równowagi, jak w migrenie przedsionkowej (patrz rozdział 12).

• Zaburzenia snu: ból związany z migreną może wybudzać chorego w nocy.

• Ziewanie i zmęczenie: występują powszechnie przed bólem głowy, w trakcie jego trwania lub po nim. Pacjenci mówią o skrajnym wyczerpaniu i wycieńczeniu.

• Spowolnienie funkcjonowania: chorzy opisują ten objaw jako „chodzenie w smole” czy uczucie „nóg jak z ołowiu”. Nierzadko mają natomiast problem z ubraniem tego wrażenia w słowa, trudno im je opisać.

• Zmienność nastroju: drażliwość, niepokój i obniżony nastrój mogą wystąpić podczas ataku. Niektórzy odczuwają silne przygnębienie w jego trakcie, przy czym ich nastrój wraca do normy wkrótce po jego ustąpieniu. Kiedy jednak migrena przybiera formę przewlekłą, niejednokrotnie zdarza się, że jej wpływ na codzienne życie powoduje stany lękowe, a nawet kliniczną depresję. Istnieje wiele form pomocy, jeśli więc Twoja psychika cierpi z powodu migreny, najlepiej zwrócić się z tym problemem do lekarza.

To naprawdę nie jest „po prostu zwykły ból głowy”

Ta długa lista objawów tłumaczy, dlaczego tak wielu chorych reaguje nerwowo, gdy trapiące ich schorzenie określa się „po prostu bólem głowy”. W rzeczywistości migrenowe bóle głowy różnią się od siebie stopniem natężenia. W indywidualnych przypadkach nie muszą też stanowić najbardziej dojmującego z objawów tej choroby.

Zastanów się, jak wygląda to u Ciebie. Co jest najbardziej dokuczliwe? Czy coś zmienia się w tym obszarze? Większa świadomość w zakresie męczących Cię objawów pozwoli Ci przekazać istotne informacje lekarzowi pierwszego kontaktu lub specjaliście, z którym się skonsultujesz. Przekonanie, że to „po prostu ból głowy”, może wprowadzić Cię na ścieżkę terapii, która nie będzie dla Ciebie odpowiednia.

Pokutuje też przekonanie, że „prawdziwa migrena” musi zwalać chorego z nóg – unieruchamiać w łóżku, wywoływać niezdolność do jakichkolwiek form aktywności. Nie jest to prawda. Wiele osób z migreną z całych sił stara się pokonać ból i funkcjonować pomimo trapiących je dolegliwości. Czasem możliwe jest to jedynie dzięki czystej sile determinacji. Dlatego właśnie niektórzy chorzy określają się mianem „migraine warriors”, czyli w dosłownym tłumaczeniu – wojownikami migreny.

Ponieważ jednak objawy tego schorzenia nie są widoczne i nie sposób wykryć je w badaniach, wiele osób z migreną nie otrzymuje pomocy. Często też nie daje się im wiary, a czasem wręcz stygmatyzuje. Stąd niejednokrotnie mylne przeświadczenie, że symptomy, które odczuwają, nie są wystarczające, by zgłosić się do lekarza. Moim celem jest przekonanie wszystkich, że jest to błędne założenie.

Dzienniczek migrenowy

Dzienniczek migrenowy pomoże Ci przedstawić historię ataków podczas wizyty u lekarza ogólnego lub specjalisty. Ta historia stanowi klucz do postawienia diagnozy, jako że nie ma badań, które pozwoliłyby potwierdzić rozpoznanie migreny. Informacje takie jak to, jakie symptomy pojawiły się najpierw, jakie inne objawy lub przykłady nadwrażliwości występują, czy w atakach da się wyróżnić jakiś wzorzec, w jaki sposób praca wpływa na migrenę; wszelkie bodźce wyzwalające ataki, co pomaga (a co nie pomaga) – to wszystko wskazówki, które ułatwią Tobie i opiekującemu się Tobą lekarzowi proces monitorowania i leczenia stanu chorobowego.

W części Literatura i zasoby (patrz str. 311–318) można znaleźć informacje nt. dzienniczków migrenowych i aplikacji do pobrania, które wielu moich pacjentów z National Migraine Centre uznało za przydatne. Są to materiały anglojęzyczne. Możesz też stworzyć swój własny wykres lub arkusz kalkulacyjny z podziałem na miesiące.

Bez względu na to, z jakiego dzienniczka skorzystasz, trzymaj się prostej formy:

• Data, dzień tygodnia i godzina: Zapisuj dni ataków w danym miesiącu, uwzględniając porę dnia, w jakiej się rozpoczęły.

• Ból: Oceń nasilenie bólu lub innych objawów w sposób, który będzie dla Ciebie zrozumiały. Dla niektórych sprawdza się skala 1–10 (gdzie 10 oznacza największe nasilenie), podczas gdy inni wolą używać trzech kategorii, takich jak łagodny/umiarkowany/ciężki lub zielony/pomarańczowy/czerwony.

• Leki: Zapisz leki, które ewentualnie zażyłeś, i porę ich przyjęcia. Dobrze sprawdza się prosty kod, na przykład: A dla aspiryny czy I dla ibuprofenu.

• Ważne wydarzenia: Zaznacz istotne wydarzenia, które mogły spotęgować migrenę – stresujące sytuacje, podróże, imprezy, cykl menstruacyjny itp.

Nie musisz uwzględniać informacji o każdym posiłku – im prostszy i szybszy do wypełnienia dziennik, tym większe prawdopodobieństwo, że będziesz go konsekwentnie prowadzić. Pamiętaj, aby zabierać go ze sobą na konsultacje lekarskie.

Kogo dotyka migrena?

Ataki migreny mogą występować w dzieciństwie, w okresie dorosłości, a nawet w wieku podeszłym. Do czasu dojrzewania nie widać znaczących różnic w podatności na migreny między chłopcami a dziewczętami, natomiast wraz z wejściem w okres dorosłości kobiety stają się trzykrotnie bardziej narażone na ataki migrenowe niż mężczyźni, w szczególności w okresie płodności, między dojrzewaniem a menopauzą¹¹. Po menopauzie ataki zwykle stają się mniej uciążliwe.

Choroba ta występuje na całym świecie, a miliard osób każdego roku doświadcza co najmniej jednego ataku migreny¹². Chociaż naukowcy nie wskazali, by migrena miała podłoże etniczne, warunki lokalne – takie jak jasne, rażące światło słoneczne lub zła jakość powietrza spowodowana zanieczyszczeniem – mogą nie pozostawać bez znaczenia. Ataki migreny mogą częściej pojawiać się u ludzi o niższych dochodach lub gorszym wykształceniu. Nie jest natomiast jasne, jaki zachodzi tu związek przyczynowo-skutkowy: czy takie osoby są bardziej podatne na migrenę, czy to choroba przeszkadza im w nauce lub pracy.

Jedno jest jednak pewne: migrena jest zaburzeniem genetycznym, co oznacza, że jej przypadki pojawiają się również w rodzinie chorego.

Wiele genów stanowi czynnik ryzyka migreny, geny natomiast – jak wiemy – dziedziczone są przez kolejne pokolenia. Jak dotąd naukowcy zidentyfikowali co najmniej 38 różnych miejsc w chromosomach, w których znajdują się geny mogące wpływać na podatność na ataki migrenowe¹³. Czynnik genetyczny ma większe znaczenie w przypadku określonych typów schorzenia, w tym migreny z aurą.

Naukowcy są zdania, że czynniki genetyczne powodują zmiany wrażliwości mózgu, czyniąc go bardziej podatnym na podrażnienia przez bodźce sensoryczne, w tym hałas, światło, zapach i dotyk. Mózg osoby z migreną jest wrażliwszy także na inne zmiany, takie jak wahania poziomu stresu czy hormonów, spadek stężenia glukozy we krwi, złe wzorce snu, duszna atmosfera, zmiany pogodowe i inne czynniki. Wszystkie te aspekty mogą przełożyć się na doznania chorego.

Środowisko, w którym żyjemy, również odgrywa tu określoną rolę, ponieważ warunkuje ekspresję genów, aktywując je bądź dezaktywując. Badaniem tych zmian zajmuje się nauka o nazwie epigenetyka. Ta zmiana ekspresji genów wpływa na prawdopodobieństwo wystąpienia ataków migreny u osoby, która odziedziczyła predysponujące do tego geny. Ekspresja genów – czyli to, jak komórki wykorzystują informacje zawarte w genach, pozwalające im odpowiedzieć w określony sposób na odbierane sygnały – jest indywidualna, zmienia się też na przestrzeni całego życia. To dlatego mówi się, że migrena jest stanem zmiennym, charakteryzującym się wahaniami, w którym podatność na ataki może mieć różne fazy. Możemy też mówić o spektrum choroby, jako że nasilenie objawów jest bardzo zróżnicowane.

* * *

koniec darmowego fragmentu
zapraszamy do zakupu pełnej wersji