Jak rozprzestrzenia się zachowanie - ebook

PRZEDMOWA

Ten projekt rozpoczął się od prostego pytania: dlaczego czasami zarażanie społeczne zachodzi z niebywałą wręcz łatwością, a czasami idzie to bardzo opornie. Dlaczego na przykład HIV błyskawicznie rozprzestrzenił się w populacji, a zachowania pozwalające się przed nim chronić nie mogą się przebić? Wyzwanie, jakim jest poradzenie sobie z tym problemem, polega na tym, że standardowym sposobem myślenia o dyfuzji większości procesów społecznych stał się model rozprzestrzeniania się chorób: osoba zarażona grypą może przekazać wirusa wielu innym, a te podadzą go dalej. Zazwyczaj sądzi się, że dokładnie w taki sposób rozprzestrzeniają się informacje: jedna osoba może bezkosztowo powtarzać nowinę wielu innym, które puszczą ją dalej w obieg. Ale jeśli dyfuzja działa właśnie w ten sposób, dlaczego tak wiele ruchów społecznych potrzebuje miesięcy lub wręcz lat, żeby zaistnieć? Dlaczego tak wielu technologiom tak trudno się przebić? I wreszcie, dlaczego strategie zapobiegania chorobom się nie sprawdzają? Czy wiedza o dyfuzji wirusów może pomóc w rozprzestrzenianiu zachowań i dyfuzji wszystkiego, od ruchów społecznych po innowacyjne technologie?

Podczas pracy nad doktoratem zagłębiałem się w teoretyczną dynamikę rozprzestrzeniania się zachowań w sieciach społecznych – szukając odpowiedzi na przedstawione pytania. Moje dociekania doprowadziły do kilku zdumiewających odkryć. W wielu sytuacjach najbardziej oczywiste metody zwiększające dyfuzję – przykładowo zwiększenie liczby połączeń w sieciach w populacji – mogą ostatecznie wszystko spowolnić. Rzeczywiście w bardzo wielu sytuacjach warunki przyspieszające rozprzestrzenianie się wirusów podczas epidemii mogą niespodziewanie zablokować rozprzestrzenianie zachowań. Te obserwacje wywróciły do góry nogami dotychczasową wiedzę o dyfuzji i skłoniły do nowego spojrzenia na te procesy w sieciach społecznych. Intensyfikowanie kanałów sprzyjających dyfuzji wirusów mogło bowiem ograniczać transmisję zachowań.

Te teoretyczne wyniki zostały opublikowane we współpracy z promotorem mojej rozprawy doktorskiej, Michaelem Macym w American Journal of Sociology. Odkrycia te, stanowiące trzon rozdziału 3, doprowadziły mnie do postawienia kolejnych pytań o to, czy ta nowa teoria dyfuzji wytrzyma empiryczną weryfikację.

Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy rozmyślałem, jak wykorzystać tę sieciową teorię dyfuzji do rzeczywistej zmiany zachowań, miałem szczęście dołączyć do programu stypendialnego Robert Wood Johnson Scholars in Health Policy Program na Uniwersytecie Harvarda. Mój mentor, Nicholas Christakis, pomógł mi opracować sposoby przetestowania teorii złożonego zarażania. Problem polegał bowiem na tym, że nie istniały metody testowania sieciowych modeli dyfuzji.

W tym czasie pomysł, aby posłużyć się Internetem do badania zachowań społecznych był w powijakach. Jednak po kilku miesiącach obmyślania i zapisywania pomysłów (i wykreślania większości) wreszcie stało się jasne, że uda się przeprowadzić przyczynowy test tej teorii dyfuzji za pomocą eksperymentu wykorzystującego Internet. Efektem przeprowadzonego przeze mnie badania był artykuł opublikowany w Science – praca ta leży u podstaw rozdziału 4. tej książki. Jest też fundamentem dyskusji przedstawionej w epilogu, w którym wykazuję, jak stosować te metody w znacznie większym zakresie tematów badawczych.

Uznanie, jakie każdy z tych artykułów uzyskał ze strony Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego, a także badaczy spoza socjologii zachęciło mnie do przedstawienia tych pomysłów w formie, która umożliwia dotarcie do nich nie tylko socjologom matematycznym i naukowcom zajmującym się zagadnieniami sieci, ale o wiele szerszej publiczności zainteresowanej zrozumieniem warunków sprzyjających wzmacnianiu dyfuzji zachowań w sieciach społecznych. A to z kolei zachęciło mnie do sprawdzenia, w jaki sposób można te pomysły zastosować do najróżniejszych konkretnych sytuacji oraz do zrozumienia, jak przełożyć te wyniki na rozwiązania praktycznych problemów towarzyszących dyfuzji. Druga połowa książki jest całkowicie poświęcona właśnie tym zastosowaniom, od wyboru skutecznych sieci przekonujących do wspólnych działań, po identyfikację użytecznych strategii sprzyjających zdrowiu publicznemu. Wskazuję również implikacje dla brokerów informacji spinających „strukturalne dziury” oraz metody poprawy transferu wiedzy w organizacjach. Te zastosowania doprowadziły mnie z kolei do dostrzeżenia bardziej ogólnych konsekwencji tych pomysłów dla polityki publicznej. Od tamtej pory przeprowadziłem kilka badań sprawdzających pomysły dotyczące polityk – ich wyniki stanowią podstawę dyskusji na temat projektowania społecznego w części 3.Rozdział 2 Zrozumieć dyfuzję

W tej książce podejmuję prosty, ale uporczywy problem – to, co chcielibyśmy rozpowszechniać, często się nie rozpowszechnia, natomiast to, czego upowszechnianie chętnie byśmy zatrzymali, pomimo usilnych starań wszędzie się szerzy.

Dobrym przykładem z katastrofalnymi skutkami na całym świecie jest epidemia HIV/AIDS. Transmisja HIV jest bezprecedensowa. W ciągu kilku dekad choroba rozprzestrzeniła się z pierwszego pacjenta zdiagnozowanego w 1980 roku na ponad 37 milionów ludzi na całym świecie. Niewyobrażalna skala choroby wynika częściowo z jej zdolności do przenoszenia się za pośrednictwem kontaktów seksualnych między ludźmi z różnych środowisk i stron świata. Gdyby wirus HIV był mniej skuteczny w wykorzystywaniu tych powiązań sieciowych, łatwiej byłoby go zatrzymać; jednak trudności w zapobieganiu kontaktom seksual­nym bez zabezpieczenia uczyniły HIV/AIDS jedną z najbardziej destrukcyjnych pandemii w historii.

Pewną niespodzianką jest odkrycie, że do najskuteczniejszych strategii zapobiegania przenoszeniu HIV drogą płciową jest obrzezanie mężczyzn. Procedura znacznie obniża współczynniki przenoszenia choroby z kobiet na mężczyzn, co może zapobiec nieświadomemu przenoszeniu choroby na wielu partnerów. Jedną z podstawowych taktyk stosowanych przez pracowników służby zdrowia próbujących zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się wirusa HIV w Afryce Subsaharyjskiej jest zachęcanie aktywnych seksualnie nastolatków i dorosłych do poddania się tej procedurze. Jednak wysiłki na rzecz popularyzacji obrzezania mężczyzn w wielu krajach spełzły na niczym, były bowiem niezgodne z lokalnymi praktykami religijnymi i normami społecznymi. Konflikt jest tak ostry, że początkowe wysiłki na rzecz promowania obrzezania w Kenii, gdzie jedna na cztery dorosłe osoby była zarażona wirusem HIV, doprowadziły do siłowego usunięcia pracowników organizacji pozarządowych z niektórych najbardziej dotkniętych obszarów. Powodem była gwałtowna lokalna reakcja na prowadzone interwencje.

Intuicyjnym sposobem rozwiązania problemu jest opracowanie alternatywnej metody prewencyjnej, która jest mniej inwazyjna i mniej obciążona kulturowo, ale równie skuteczna. Najbardziej ekscytującą innowacją ostatnich lat w zakresie przeciwdziałania HIV było wprowadzenie leków do profilaktyki przedekspozycyjnej (PrEP). Jedna tabletka leku przeciwretrowirusowego dziennie może skutecznie zapobiegać infekcji nawet w 90% przypadków. Te bardzo silne leki mogą zasadniczo wyeliminować transmisję HIV bez konieczności borykania się z przeszkodami utrudniającymi popularyzację obrzezania.

Mimo to w dwóch ostatnich badaniach nad PrEP wśród kobiet w Afryce Subsaharyjskiej stwierdzono brak skuteczności leku w zapobieganiu HIV. Problem polegał na tym, że bardzo niewiele osób faktycznie go zażywało. W jednym badaniu tylko u 30% kobiet, które rzekomo przyjmowały lek codziennie, wykryto we krwi jakiekolwiek jego ślady. To odkrycie wstrząsnęło społecznością badaczy HIV, która nie przewidziała tak poważnych problemów z przestrzeganiem zaleceń. W wywiadach z uczestniczkami badania niektóre kobiety zgłaszały obawy, że leki PrEP – które są tymi samymi lekami, co te stosowane w leczeniu HIV – mogą sprawić, że HIV się u nich pojawi; inne bały się, że jeśli zażyją lek, ludzie w ich społeczności pomyślą, że są już zarażone i będą je dyskryminować. Takie poglądy były w badanej populacji powszechne, mimo przekazania uczestniczkom informacji dotyczących bezpieczeństwa leków i znaczenia profilaktyki HIV w ich społeczności. Zatem, podobnie jak w przypadku obrzezania, próby dyfuzji zachowań napotykały zaskakująco silny opór.

Podstawowy problem dyfuzji – brak rozprzestrzeniania się zachowania – występuje zawsze, gdy zmiana zachowania napotyka opór. Próby rozpowszechniania wszystkiego, od szczepień, przez innowacyjne technologie, po przyjazne dla środowiska praktyki biznesowe, także zderzają się z oporem. Im mniej dana innowacja jest znajoma i im bardziej jest niewygodna, niekomfortowa lub kosztowna, tym większy opór napotka i tym mniejsze będzie prawdopodobieństwo jej popularyzacji.

Typowym rozwiązaniem tego problemu było skupienie się na samej innowacji i uczynienie jej łatwiejszą w użyciu, bardziej znajomą i mniej kosztowną. W wielu sytuacjach takie strategie się sprawdzają. Ale co zrobić, gdy innowacji nie da się uprościć, by zwiększyć jej „zaraźliwość”? Czasami przekonania kulturowe i okopanie się w panujących normach mogą skutkować trwałym oporem wobec zmian, zwłaszcza gdy zmiana kwestionuje podstawowe idee dotyczące płci, statusu lub władzy.

Na przykład antropolog Michael Dietler z Uniwersytetu w Chicago przedstawia interesujący przykład nieskutecznej promocji domów z cegły mułowej w kenijskich wioskach, mimo że słabo ocieplone domy kryte strzechą były tam źródłem wielu niewygód dla mieszkańców. Domy z cegły mułowej były tańsze, ich budowa wymagała mniej więcej tyle samo czasu, co wzniesienie domów tradycyjnych, a do tego były łatwiejsze w utrzymaniu. Ale siła więzi małżeńskiej w tych wioskach łączyła się z podziałem pracy między płciami, w którym kobiety były zależne od mężczyzn nieustannie naprawiających domostwo. Domy z cegły mułowej eliminowałyby tę zależność i groziły destabilizacją więzi małżeńskich. Dopiero obserwacja, że innowacja z powodzeniem przyjęła się w kilku gospodarstwach domowych w pobliskiej społeczności – gdzie rodziny znalazły sposób na połączenie utrzymania systemu zależności małżeńskiej z wdrożeniem nowej technologii – sprawiła, że cegła mułowa w końcu została zaakceptowana i w tej wiosce.

Można się spodziewać, że osoby, które w wyniku zmiany stracą przywileje lub władzę, będą się jej opierać. Ale okazuje się, że nawet ludzie, którzy mogliby na zmianie skorzystać, nierzadko nie chcą zakłócać znanego im systemu relacji. W rezultacie innowacje technologiczne i medyczne – takie jak antykoncepcja, szczepienia, nawadnianie, a nawet edukacja – mogą napotkać opór, jeśli zagrażają utrwalonym wzorcom relacji społecznych. W tej książce proponuję nowe podejście do tego problemu. Zamiast próby zmieniania innowacji, skupiam się na tym, jak zmiany w sieci społecznej danej populacji mogą poprawić rozprzestrzenianie się innowacyjnych zachowań.

Na czym polegała różnica między San Francisco w Kalifornii a Denver w Kolorado, która sprawiła, że w latach 70. tylko w jednym z tych miast powstawały bary dla osób homoseksualnych? Dlaczego prywatne przedsiębiorstwa powstawały w Chinach w Wenzhou, a nie w Szanghaju? I jak to możliwe, że kampania antyszczepionkowa w hrabstwie Marin w Kalifornii doprowadziła do tego, że rodzice nie szczepili dzieci i co można z tym zrobić? Odpowiedzi na te pytania ilustrują, jak struktura sieci społecznych może blokować lub przyspieszać rozpowszechnianie zachowań. Nie zawsze można zmienić zachowania, by zwiększyć ich atrakcyjność. Często możliwe jest natomiast zidentyfikowanie i modyfikowanie ścieżek skutkujące zwiększeniem sensowności i akceptacji zmiany społecznej.

Jeśli chcemy lepiej zrozumieć liczne sytuacje, w których można wykorzystać przedstawione podejście, konieczne będzie znalezienie sposobu na przedstawienie, co te sytuacje łączy, bez jednoczesnego pogrążenia się w szczegółach typowych dla każdej z nich z osobna. Na szczęście taka ogólna reprezentacja jest dostępna – to sieciowy model dyfuzji społecznej.

Sieci społeczne

Sieci społeczne stały się lingua franca dla najróżniejszych osób zajmujących się zagadnieniami społecznymi – od archeologów studiujących rozpowszechnianie się pieców do wypalania i technik wypalania ceramiki w starożytnych Indiach po psychologów społecznych analizujących pojednanie w trwającym konflikcie izraelsko-palestyńskim.

Rycina 2.1. Sieć typu ego.

Jedną z konsekwencji stosowania w ostatnich dekadach terminologii sieciowej w tak wielu obszarach jest bardzo szybka ewolucja hasła „sieci społeczne”. Zamieszanie często wynika z faktu, że hasło to jest dziś używane na kilka różnych sposobów. Dlatego przydatne będzie szybkie wyjaśnienie, w jaki sposób pojęcie „sieci społeczne” jest używane na stronach tej publikacji.

Początkowo sieci społeczne były sieciami typu ego, na które składała się osoba, czyli ego (np. „Bob”) i jej bezpośrednie kontakty społeczne.

Na rycinie 2.1 węzeł centralny sieci typu ego, Bob, ma cztery kontakty i są to: Madison, Kieran, Shauna i Tavish. Analiza cech kontaktów Boba pozwala na przybliżenie wzorców jego powiązań. Czy większość jego znajomych to mężczyźni, kobiety czy osoby z dysforią płci? Czy są to osoby tej samej rasy, co on, a może różnych? Czy Bob i jego znajomi mają podobny status socjoekonomiczny i zbliżone poglądy polityczne?

To pierwotne znaczenie sieci społecznej jest jednak użyteczną metodą odkrywania wzorców rozdzielania i łączenia według rozmaitych charakterystyk, od przekonań społecznych i politycznych, po rasę, zdrowie i wartości religijne. W ciągu minionych dziesięcioleci pojawiło się kilka ważnych odkryć, które zepchnęły ideę sieci typu ego na dalszy plan, aczkolwiek to podstawowe podejście do badania sieci nadal jest dość skutecznie wykorzystywane w kilku ważnych obszarach socjologii. Sięgnięto po nie na przykład w badaniach ogólnych trendów zmian kulturowych i społecznych w Stanach Zjednoczonych, a także do odkrywania wzorców wpływu rówieśników w sieciach wsparcia społecznego. Mimo użyteczności w zgłębianiu wielu problemów strategia ta ma pewne istotne ograniczenia, gdy chcemy zidentyfikować procesy dyfuzji wykraczające poza sieć typu ego.

Poważnym postępem w myśleniu o sieciach społecznych i dyfuzji były prace Granovettera poświęcone słabym więziom. Zainspirowany pracami Georga

Rycina 2.2. Sieć znajomych znajomych.

Simmela i innych Granovetter postawił tezę o znaczeniu słabych więzi podkreś­lającą, że zrozumienie roli sieci w procesach dyfuzji społecznej wymaga wyjścia poza sieć typu ego. By zgłębić przekonania i zachowania Boba, trzeba wiedzieć więcej niż tylko to, z kim jest związany. Trzeba też wiedzieć, z kim są związani znajomi Boba.

Na rycinie 2.2 widać, że znajomi Boba, Madison i Kieran są ze sobą powiązani, natomiast Shauna nie jest powiązana z żadną inną osobą z sąsiedztwa Boba. Ten strukturalny wzorzec sprawia, że Madison i Kieran mogą naciskać na Boba, by dostosował się do zachowań, które oni uważają za właściwe, oraz że Kieran i Bob mogą wspólnie naciskać na Tavisha.

Natomiast Shauna nie podlega tej samej presji społecznej, co pozostałe kontakty Boba i może być uznana za słabą więź w społecznej sieci Boba. I właśnie dlatego powiązanie między Bobem a Shauną może być cennym kanałem przepływu nowych idei, informacji i zachowań do otoczenia Boba. Bogate piśmiennictwo, które powstało na kanwie tej konceptualizacji, analizuje implikacje silnych i słabych więzi w wielu sferach, od przewagi strategicznej w sieciach wymiany międzykorporacyjnej po segregację rasową w szkołach i rozpowszechnianie się wirusa HIV.

Ten krok był ważny, jednak do osiągnięcia współczesnego spojrzenia na sieci, prezentowanego w tej publikacji, konieczny był jeszcze jeden większy przeskok. Polegał on na wyjściu nie tylko poza sieć typu ego, nie tylko poza znajomych Boba i znajomych tychże znajomych, ale na spojrzeniu na znajomych znajomych znajomych znajomych znajomych i tak dalej, aż do objęcia całej pozostałej populacji. To spojrzenie na życie społeczne z lotu ptaka – patrzenie na całościowy wzorzec powiązań społecznych między milionami ludzi – pozwala scharakteryzować strukturę relacji społecznych w społeczeństwie w dużej skali, co przedstawiono na rycinie 2.3.

Rycina 2.3. Sieć znajomych – widok z lotu ptaka.

Zgłębianie tak potężnych sieci społecznych wymagało wprowadzenia do socjologii nowych metod analizy obliczeniowej (network science, data science) stosowanych w naukach przyrodniczych i matematycznych. Narzędzia te zapewniają nowe sposoby opisywania właściwości statystycznych wysoce powiązanych sieci społecznych w dużej skali. W rezultacie użytecznym sposobem myślenia o tym, jak struktura sieci może wpływać na kolektywne zachowania populacji, stały się nowe koncepcje, takie jak topologie małego świata (sieci ze słabymi więziami, redukujące stopnie oddalenia między obcymi ludźmi) oraz sieci bezskalowe (sieci z bogato powiązanymi węzłami centralnymi łączącymi populację).

Napływ nowych metod z „twardych” dziedzin nauki dał socjologom potężne narzędzia do badania sieci społecznych. Nie wolno jednak zapominać, że podejścia te są tu skuteczne ze względu na to, że ich zastosowanie ma socjologiczne korzenie. Przeczucie, że wzorce powiązań społecznych w dużej skali mogą nam powiedzieć coś ważnego na temat zachowań, które się pojawią, można znaleźć już w pracy Simmela na temat wzajemnie powiązanej sieci przynależności grupowych. Przez ponad sto lat idea, jakoby struktura leżąca u podstaw kontaktów międzyludzkich w społeczeństwie mogła wpływać na ewolucję życia społecznego, była mocno osadzona w socjologii. I właśnie ta idea tworzy ramy mojego podejścia i uzasadnia przekonanie, że zrozumienie struktury sieci w populacji pozwala odkryć sposoby kontrolowania przepływu zachowań wewnątrz niej.

Sieciowy model dyfuzji

Popularnym podejściem stosowanym w celu przedstawienia właściwości dyfuzji sieciowej obecnej w większości sytuacji jest analizowanie zarażania społecznego przez analogię do rozprzestrzeniania się patogenu. Najprostsza wersja sieciowego modelu dyfuzji to pokazanie, że każda osoba w populacji może mieć dwa stany. Albo jest nieaktywowana, i tym samym jest „podatna” na zarażenie, albo zostaje aktywowana przez kontakt społeczny, czyli zostaje „zainfekowana” i może zarażać kolejne osoby.

Na rycinie 2.4 przedstawiono proces dyfuzji rozpoczynający się od pojedynczej osoby, Boba, który zostaje aktywowany. O tej osobie można myśleć jako o „inicjatorze”. To pacjent zero. Aktywacja ma podłoże egzogenne, wszelkie dalsze aktywacje zachodzą endogennie od Boba, za pośrednictwem jego kontaktów społecznych. Gdy Bob „zarazi” swoich sąsiadów, ci stają się aktywni, aktywują swoje kontakty i tak dalej, co skutkuje rozprzestrzenianiem się „infekcji” w całej sieci.

Rycina 2.4. Pacjent zero.

Istnieje wiele różnych zasad transmisji, po które można sięgnąć, chcąc ustalić, jak dochodzi do przenoszenia patogenu z jednej osoby na drugą. Najprostsza z nich głosi, że Bob zarazi wszystkie osoby, z którymi się kontaktuje. Następnie te osoby spowodują aktywację wszystkich swoich kontaktów i tak dalej. Na rycinie 2.5 ukazano, na przykładzie tej prostej zasady, w jaki sposób pojedyncza aktywacja w sieci może sprawić, że zarażanie jednej osoby przez drugą ostatecznie może doprowadzić do zarażenia całej populacji.

W przypadku infekcji znajomość sieci kontaktów każdej z osób pozwala stworzyć mapę umożliwiającą prześledzenie patogenu i przewidywanie, ile osób

Rycina 2.5. Przebieg społecznego zarażania.

zostanie zarażonych. Jednym z zastosowań modelu sieciowej dyfuzji jest wykazanie, kiedy i jak będzie przebiegał proces rozprzestrzeniania się. To, czy ostatecznie dojdzie do wybuchu epidemii, często zależy od wzorca połączeń, za których pośrednictwem choroba może być przenoszona.

Jeśli stosujemy ten model do rozprzestrzenienia się zachowań, często zakładamy, że kiedy już dojdzie do aktywacji danej osoby, pozostaje ona aktywna. W kontekście zdrowia publicznego mówi się o interwencji one-and-done (jedno działanie jest wystarczające). W ten sposób działa na przykład obrzezanie lub szczepionka na polio. Wystarczy jednorazowa aktywacja, by jej skutki utrzymywały się przez całe życie.

Zupełnie inaczej sprawy się mają z używaniem prezerwatyw. Stosowanie prezerwatyw jest skuteczne wyłącznie wtedy, kiedy zachowanie się utrzymuje. Podobnie prewencyjne badania przesiewowe, profilaktyka przedekspozycyjna, leczenie cukrzycy czy farmakoterapia malarii wymagają konsekwentnego stosowania, by móc uznać osoby je stosujące za aktywowane.

Różnice między tymi rodzajami aktywacji – czyli aktywacją jednorazową i tą wymagającą długofalowego podtrzymywania – oraz idące za tym konsekwencje dla skuteczności strategii promujących rozprzestrzenianie się w sieciach są istotne z punktu widzenia niemal każdego procesu dyfuzji i dlatego zostaną szczegółowo przeanalizowane w kolejnych rozdziałach. Sieciowy model dyfuzji może być wykorzystywany do badania wszelkich zróżnicowanych form aktywacji, co czyni go użytecznym narzędziem analizy wszystkiego, od szczepionki skojarzonej na odrę, świnkę i różyczkę, przez zarażanie emocjonalne, aż po lojalność wobec marki.

Złożoność procesów dyfuzji w rzeczywistym świecie sprawia, że prostota modelu sieciowego czyni go tak atrakcyjnym. Przedstawia każdą sytuację, w której kontakty społeczne są kanałami transmisji zachowań. Wnikliwe przyjrzenie się sieci pozwala określić, w jaki sposób struktura powiązań może zmienić proces dyfuzji i tym samym rzuca nowe światło na zagadnienie wpływu sieci społecznych na rozprzestrzenianie się zachowań.Rozdział 1

Carl Haub, „Did South Korea’s Population Policy Work Too Well?”, Population Reference Bureau, 2010.

Icek Ajzen, „The Theory of Planned Behavior”, Organizational Behavior and Human Decision Processes 50, no. 2 (1991): 179–211; Icek Ajzen i Martin Fishbein, Understanding Attitudes and Predicting Social Behaviour (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1980); John T. Cacioppo i in., „Central and Peripheral Routes to Persuasion: An Individual Difference Perspective”, Journal of Personality and Social Psychology 51, no. 5 (1986): 1032–1043; A. Bankole, G. Rodriguez i C. F. Westoff, „Mass Media Messages and Reproductive Behaviour in Nigeria”, Journal of Biosocial Science 28, no. 2 (1996): 227–239; Sarah N. Keller i Jane D. Brown, „Media Interventions to Promote Responsible Sexual Behavior”, Journal of Sex Research 39, no. 1 (2002): 67–72; Everett M. Rogers i D. Lawrence Kincaid, Communication Networks: Toward a New Paradigm for Research. (New York: Free Press, 1981); Robert Hornik, „Channeling Effectiveness in Development Communication Programs”, w: Public Communication Campaigns, red. R. Rice i C. Atkins (Newbury Park, CA: Sage, 1989), 309–330; Thomas W. Valente, „Mass-Media-Generated Interpersonal Communication as Sources of Information about Family Planning”, Journal of Health Communication 1, no. 3 (1996): 247–266; Thomas W. Valente, Social Networks and Health: Models, Methods, and Applications (Oxford University Press, 2010); Thomas W. Valente i in., „Social Network Associations with Contraceptive Use among Cameroonian Women in Voluntary Associations”, Social Science & Medicine 45, no. 5 (1997): 677–687.

Rogers i Kincaid, Communication Networks.

Everett M. Rogers, Diffusion of Innovations, wyd. 5 (New York: Free Press, 2003), 333–335; Rogers i Kincaid, Communication Networks; Hans-Peter Kohler, „Learning in Social Networks and Contraceptive Choice”, Demography 34, no. 3 (1997): 369–383; Barbara Entwisle, John B. Casterline iHussein A. A. Sayed, „Villages as Contexts for Contraceptive Behavior in Rural Egypt”, American Sociological Review 54, no. 6 (1989): 1019–1034; Barbara Entwisle i in., „Community and Contraceptive Choice in Rural Thailand: A Case Study of Nang Rong”, Demography 33, no. 1 (1996): 1–11; Mark R. Montgomery i John B. Casterline, „The Diffusion of Fertility Control in Taiwan: Evidence from Pooled Cross-Section Time-Series Models”, Population Studies 47, no. 3 (1993): 457–479; Thomas W. Valente, Network Models of the Diffusion of Innovations (Cresskill, NJ: Hampton Press, 1995).

Malcolm Gladwell, The Tipping Point: How Little Things Can Make a Big Difference (Little, Brown, 2000); Malcolm Gladwell, „Q and A with Malcolm”, dostęp: 5 stycznia 2017, http://gladwell.com/the-tipping-point/the-tippingpoint-q-and-a/. Ta tradycja badawcza sięga pio­nierskich prac, które prowadzili Bryce Ryan i Neil Gross, „The Diffusion of Hybrid Seed Corn in Two Iowa Communities”, Rural Sociology 8, no. 1 (1943); oraz Gabriel Tarde, The Laws of Imitation, przekł. E. C. Parsons (New York: Holt: 1903).

Richard H. Thaler i Cass R. Sunstein, Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness. (New Haven, CT: Yale University Press, 2008).

Mark Granovetter, „The Strength of Weak Ties”, American Journal of Sociology 78, no. 6 (1973), 1366.

Duncan J. Watts i Steven H. Strogatz, „Collective Dynamics of »Small-World« Networks”, Nature 393, no. 6684 (1998): 440–442.

Robert M. Axelrod, The Evolution of Cooperation, wyd. popr. (New York: Basic Books, 1984); Cristina Bicchieri, The Grammar of Society: The Nature and Dynamics of Social Norms (Cambridge: Cambridge University Press, 2006); H. Peyton Young, „The Evolution of Conventions”, Econometrica 61, no. 1 (1993): 57–84; Peter M. Blau, Terry C. Blum i Joseph E. Schwartz, „Heterogeneity and Intermarriage”, American Sociological Review 47, no. 1 (1982): 45–62; Nicholas A. Christakis and James H. Fowler, „The Spread of Obesity in a Large Social Network over 32 Years”, New England Journal of Medicine 357, no. 4 (2007): 370–379; Robert M. Bond i in., „A 61-Million-Person Experiment in Social Influence and Political Mobilization”, Nature 489, no. 7415 (2012): 295–298; Rogers, Diffusion of Innovations; Serguei Saavedra, Kathleen Hagerty i Brian Uzzi, „Synchronicity, Instant Messaging, and Performance among Financial Traders”, Proceedings of the National Academy of Sciences 108, no. 13 (2011): 5296–5301. W wielu popularnych publikacjach poświęconych dyfuzji wzmacniano teorię Granovettera, np. Albert-Laszlo Barabasi, Linked: How Everything Is Connected to Everything Else and What It Means for Business, Science, and Everyday Life (New York: Perseus Books, 2002), Gladwell, Tipping Point, oraz Jonah Berger, Contagious: Why Things Catch On (New York: Simon and Schuster, 2013), inne wczesne badania podkreślały, że różne rodzaje społecznego zarażania mogą rozprzestrzeniać się w odmienny sposób w różnych kontekstach sieciowych, patrz: Susan Watkins i I. Warriner, „How Do We Know We Need to Control for Selectivity?”, Demographic Research, Special Collection 1 (2003):109–142; Paul DiMaggio i in., „Digital Inequality: From Unequal Access to Differentiated Use”, in Social Inequality, red. K. Neckerman, (New York: Russell Sage Foundation, 2004), 355–400; oraz D. McFarland i H. Pals, „Motives and Contexts of Identity Change: A Case for Network Effects”, Social Psychology Quarterly 68, no. 4 (2005): 289–315. Patrz Paul DiMaggio i Filiz Garip, „Network Effects and Social Inequality”, Annual Review of Sociology 38 (2012): 93–118.Rozdział 2

Roger V. Gould, „Collective Action and Network Structure”, American Sociological Review 58, no. 2 (1993): 182–196; Gerald Marwell i Pamela Oliver, The Critical Mass in Collective Action: A Micro-Social Theory (Cambridge: Cambridge University Press, 1993); Pamela Oliver, Gerald Marwell i Ruy Teixeira, „A Theory of the Critical Mass. I. Interdependence, Group Heterogeneity, and the Production of Collective Action”, American Journal of Sociology 91, no. 3 (1985): 522–556. Patrz też Thomas J. Coates, Linda Richter i Carlos Caceres, „Behavioural Strategies to Reduce HIV Transmission: How to Make Them Work Better”, Lancet 372, no. 9639 (2008): 669–684; Jeanne M. Marrazzo i in., „Tenofovir-Based Preexposure Prophylaxis for HIV Infection among African Women”, New England Journal of Medicine 372, no. 6 (2015): 509–518.

WHO, „HIV/AIDS”, dostęp: 5 stycznia, 2017, http://www.who.int/gho/hiv/en/; Sunetra Gupta, Roy M. Anderson i Robert M. May, „Networks of Sexual Contacts: Implications for the Pattern of Spread of HIV”, AIDS 3, no. 12 (1989): 807–818; Coates, Richter i Caceres, „Behavioural Strategies”.

Okazało się, że obrzezanie mężczyzn daje „poziom ochrony przeciwko infekcji HIV odpowiadający temu, który mogłaby zapewnić szczepionka o wysokiej skuteczności”. Bertran Auvert i in., „Randomized, Controlled Intervention Trial of Male Circumcision for Reduction of HIV Infection Risk: The ANRS 1265 Trial”, PLOS Medicine 2, no. 11 (2005): e298; Robert C. Bailey i in., „Male Circumcision for HIV Prevention in Young Men in Kisumu, Kenya: A Randomised Controlled Trial”, Lancet 369, no. 9562 (2007): 643–656; Ronald H. Gray i in., „Male Circumcision for HIV Prevention in Men in Rakai, Uganda: A Randomised Trial”, Lancet 369, no. 9562 (2007): 657–666; Helen A. Weiss, Maria A. Quigley i Richard J. Hayes, „Male Circumcision and Risk of HIV Infection in Sub-Saharan Africa: A Systematic Review and Meta-analysis”, AIDS 14, no. 15 (2000): 2361–2370. Nowe badania pokazują, że obrzezanie obniża ryzyko zarażenia w relacjach heteroseksualnych o 53–60%. UNAIDS i WHO, Joint Strategic Action Framework to Accelerate the Scale-Up of Voluntary Medical Male Circumcision for HIV Prevention in Eastern and Southern Africa (2012–2016) (Geneva: UNAIDS, 2011).

Na przykład w Malawi, „członkowie grupy etnicznej Tumbuka, z przewagą chrześcijan, nie praktykowali obrzezania i uważają je za tradycję muzułmańską i Yao, uznają je za »złą praktykę kulturową«”. Justin O. Parkhurst, David Chilongozi i Eleanor Hutchinson, „Doubt, Defiance, and Identity: Understanding Resistance to Male Circumcision for HIV Prevention in Malawi”, Social Science & Medicine 135 (2015): 15–22. Patrz też Aaron A. R. Tobian, Seema Kacker i Thomas C. Quinn, „Male Circumcision: A Globally Relevant but Under-Utilized Method for the Prevention of HIV and Other Sexually Transmitted Infections”, Annual Review of Medicine 65 (2014): 293–306; National AIDS Control Council, Kenya Aids Strategic Framework 2014/2015–2018/2019 (Nairobi: Kenya Ministry of Health, 2015); Verah Okeyo, „Lessons from Voluntary Medical Male Circumcision”, Daily Nation, 14 czerwca, 2016.

Marrazzo i in., „Tenofovir-Based Preexposure Prophylaxis”.

Elizabeth T. Montgomery i in., „Misreporting of Product Adherence in the MTN-003/VOICE Trial for HIV Prevention in Africa: Participants’ Explanations for Dishonesty”, AIDS and Behavior 21, no. 2 (2017): 481–491; Ariane van der Straten i in., „Perspectives on Use of Oral and Vaginal Antiretrovirals for HIV Prevention: The VOICE-C Qualitative Study in Johannesburg, South Africa”, Journal of the International AIDS Society 17, no. 3 (2014): 19146, doi: 10.7448/IAS.17.3.19146; Marrazzo i in., „Tenofovir-Based Preexposure Prophylaxis”. Podziękowania dla Sarah Wood za omówienie PrEP.

Nawet stosunkowo proste zachowanie, jak korzystanie z prezerwatyw, może napotkać na podobne trudności. W niektórych krajach akceptacja kondomów była utrudniona przez normy społeczne sprzyjające ryzykownym zachowaniom młodych mężczyzn polegającym na uprawianiu seksu bez zabezpieczenia. Patrz Catherine MacPhail i Catherine Campbell, „»I Think Condoms Are Good But, Aai, I Hate Those Things«: Condom Use among Adolescents and Young People in a Southern African Township”, Social Science and Medicine 52, no. 11 (2001): 1613–1627; Seth M. Noar i Patricia J. Morokoff, „The Relationship between

Masculinity Ideology, Condom Attitudes, and Condom Use: Stage of Change; A Structural Equation Modeling Approach”, International Journal of Men’s Health 1, no. 1 (2002): 43–58; Jason Chan i Anindya Ghose, „Internet’s Dirty Secret: Assessing the Impact of Online Intermediaries on HIV Transmission”, MIS Quarterly 38, no. 4 (2013): 955–976. W innych społecznościach opór zamienił się w aktywny sprzeciw. W niektórych dotkniętych populacjach w Stanach Zjednoczonych niespodziewaną odpowiedzią na intensywne upowszechnianie informacji z zakresu zdrowia publicznego o stosowaniu prezerwatyw było powstanie nowej subkultury, w której jawna odmowa ich stosowania stała się podstawą budowania intymnych relacji i budowania tożsamości społecznej. Patrz: Tim Dean, Unlimited Intimacy: Reflections on the Subculture of Barebacking (Chicago: University of Chicago Press, 2009).

Claude Compagnone i Peter Hamilton, „Burgundy Winemakers and Respect of the Environment”, Revue Française de Sociologie 55, no. 2 (2014): 319–358; Sigmund Freud, Beyond the Pleasure Principle, przekł. C.J.M. Hubback (London: International Psycho-Analytical, 1922); Rogers, Diffusion of Innovations.

Berger, Contagious; Cristina Bicchieri, Norms in the Wild: How to Diagnose, Measure and Change Social Norms (Oxford: Oxford University Press, 2016).

Michael Dietler i Ingrid Herbich, „Habitus, Techniques, Style: An Integrated Approach to the Social Understanding of Material Culture and Boundaries”, w: The Archaeology of Social Boundaries, red. Miriam T. Stark (Washington, DC: Smithsonian Institution Press, 1998), 232–263.

Freud, Beyond the Pleasure Principle; Bicchieri, Norms in the Wild; Dietler i Herbich, „Habitus, Techniques, Style”.

Daniel DellaPosta, Victor Nee i Sonja Opper, „Endogenous Dynamics of Institutional Change”, Rationality and Society (2016): 1–44; Philip Ross, „Marin County and California’s Measles Outbreak: A Look into the Epicenter of The Anti-vaccination Trend”, International Business Times, February 6, 2015, http://www.ibtimes.com/marin-county-californias-measles-outbreak-look-epicenter-anti-vaccination-trend-1808182.

Carl Knappett i Sander Van Der Leeuw, „A Developmental Approach to Ancient Innovation: The Potter’s Wheel in the Bronze Age East Mediterranean”, Pragmatics & Cognition 22, no. 1 (2014): 64–92; Aharon Levy i in., „Ingroups, Outgroups, and the Gateway Groups Between: The Potential of Dual Identities to Improve Intergroup Relations”, Journal of Experimental Social Psychology 70 (2016): 260–271.

Ten krótki opis obszaru badań nad sieciami społecznymi ma jedynie zapewnić nieobeznanemu czytelnikowi możliwość teoretycznego rozeznania. Dla innych celów jest nieadekwatny. Czytelnicy zainteresowani podsumowaniem tej dziedziny, w tym historii lub współczesnej skali badań nad sieciami społecznymi, powinni sięgnąć po doskonałe i przyswajalne przeglądy, które proponują David Easley i Jon Kleinberg, Networks, Crowds, and Markets: Reasoning about a Highly Connected World (New York: Cambridge University Press, 2010); Peter J. Carrington, John Scott i Stanley Wasserman, red., Models and Methods in Social Network Analysis (New York: Cambridge University Press, 2005), Matthew O. Jackson, Social and Economic Networks (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2008); Mark Newman, Albert-Laszlo Barabasi i Duncan J. Watts, The Structure and Dynamics of Networks (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2008).

Peter V. Marsden, „Network Data and Measurement”, Annual Review of Sociology (1990): 435–463; Jacob Levy Moreno, Sociometry, Experimental Method and the Science of Society (New York: Beacon House, 1951).

Scott L. Feld, „The Focused Organization of Social Ties”, American Journal of Sociology 86, no. 5 (1981): 1015–1035; Ronald L. Breiger, „The Duality of Persons and Groups”, Social Forces 53, no. 2 (1974): 181–190; Granovetter, „Strength of Weak Ties”; Peter V. Marsden, „Homogeneity in Confiding Relations”, Social Networks 10, no. 1 (1988): 57–76; Peter V. Marsden, Social Trends in American Life: Findings from the General Social Survey since 1972 (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2012); Christakis i Fowler, „Spread of Obesity”; Nicholas A. Christakis i James H. Fowler, „The Collective Dynamics of Smoking in a Large Social Network”, New England Journal of Medicine 358, no. 21 (2008): 2249–2258; Cosma Rohilla Shalizi i Andrew C. Thomas, „Homophily and Contagion Are Generically Confounded in Observational Social Network Studies”, Sociological Methods & Research 40, no. 2 (2011): 211–239.

Granovetter, „Strength of Weak Ties”; Georg Simmel, The Sociology of Georg Simmel, przekł. Kurt H. Wolff (New York: Free Press, 1950).

Mark Granovetter, „The Strength of Weak Ties: A Network Theory Revisited”, Sociological Theory 1, no. 1 (1983): 201–233; Scott L. Feld i William C. Carter, „When Desegregation Reduces Interracial Contact: A Class Size Paradox for Weak Ties”, American Journal of Sociology 103, no. 5 (1998): 1165–1186; John A. Schneider i in., „Network Mixing and Network Influences Most Linked to HIV Infection and Risk Behavior in the HIV Epidemic among Black Men Who Have Sex with Men”, American Journal of Public Health 103, no. 1 (2012): e28–e36.

Watts i Strogatz, „Collective Dynamics”; Albert-Laszlo Barabasi i Reka Albert, „Emergence of Scaling in Random Networks”, Science 286, no. 5439 (1999): 509–512.

Simmel, Sociology of Georg Simmel; Georg Simmel, Conflict and the Web of Group Affiliations (New York: Free Press, 1955); patrz też: Emile Durkheim, Suicide: A Study in Sociology, przekł. J. A. Spaulding i G. Simpson (New York: Free Press, 1951).

Dawn K. Smith i in., „Condom Effectiveness for HIV Prevention by Consistency of Use among Men Who Have Sex with Men in the United States”, JAIDS Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes 68, no. 3 (2015): 337–344.