Jak wychować dziecko dwujęzyczne. Poradnik dla rodziców (i nie tylko) - ebook

Podziękowania

Amherst, Massachusetts, lipiec 2007

Chciałabym wyrazić wdzięczność moim kolegom z zespołu badawczego zajmującego się dwujęzycznością na uniwersytecie w Miami. Proszę, by słowa podziękowania przyjęli ci, którzy tworzyli zespół na początku: Kim Oller, Vivian Umbel i Maria Fernandez, jak i wszyscy, którzy włączyli się w jego prace później, wspierając nasze wysiłki: Alan Cobo-Lewis, Virginia Gathercole, Rebecca Burns-Hoffman, Rebecca Eilers, Batya Elbaum, Erika Hoff, a także studenci: Sylvia Fernandez, Ana Navarro, Rosana Resende, Vanessa Lewedag, Arlene McGee, Mike Lynch i wielu innych. Moi obecni koledzy z uniwersytetu w Massachusetts, szczególnie członkowie zespołu DELV (Diagnostic Evaluation of Language Variation): Harry Seymour, Tom Roeper oraz Jill i Peter deVilliers, byli dla mnie nieocenionym źródłem inspiracji w trakcie pisania tej książki. Większość prowadzonych przez nas badań nie doszłaby do skutku, gdyby nie wsparcie finansowe National Institutes of Health. Jestem również wdzięczna członkom społeczności naukowej tu, w Amherst, oraz wszystkim koleżankom i kolegom zajmującym się dwujęzycznością, wśród których miałam zaszczyt pracować. Nazwiska wielu z tych osób pojawią się na kartach tej książki.

Chciałabym podziękować pierwszym czytelnikom napisanych przeze mnie rozdziałów, którzy zadali sobie trud przebrnięcia przez pierwsze wersje tekstu. Są to: moja siostra Carol Kline (moja najbardziej wymagająca szefowa), córka Sam Pearson, sąsiadka Pat Schneider i współpracowniczka Loren Walker. Do nadania ostatecznego kształtu tej książce przyczynili się poprzez wnikliwą lekturę moi przyjaciele: Zahava Koren i Beth Berry, a także szwagierka Diana Zurer i szwagier Dennis Pearson. Podziękowania należą się także mojej sąsiadce Marielle Lerner, która spędzała w domu wystarczająco dużo czasu, aby sprawdzić i zweryfikować wszystkie informacje zawarte w książce, a także mojemu redaktorowi Zvjezdanie Vrzić, której pytanie: „Dlaczego rodzice powinni to wiedzieć?” dźwięczało w moich uszach przy pracy nad każdym rozdziałem. Na koniec dziękuję mojemu mężowi Wilburowi za słowa zachęty i za to, że pozwolił mi poświęcić tyle czasu tej książce – szczególnie te wszystkie dni i noce poprzedzające termin złożenia maszynopisu.

Napisanie tej książki zajęło mi niecały rok, ale mam poczucie, że przygotowywałam się do jej napisania przez całe moje zawodowe życie. Pisanie z myślą o rodzicach jest większym wyzwaniem niż pisanie dla naukowców. Dziękuję wydawnictwu Random House, że mogłam je podjąć.Spis treści

PODZIĘKOWANIA

OKŁADKA

STRONA TYTUŁOWA

DEDYKACJA

SPIS TREŚCI

SPIS ILUSTRACJI

SPIS TABEL

SŁOWO OD TŁUMACZY

WSTĘP

• Osobiste fascynacje i zainteresowania zawodowe

• Dla kogo jest ta książka?

• Informacja, zachęta i praktyczne rady

• Jak korzystać z tej książki?

ROZDZIAŁ 1

KORZYŚCI Z DZIECIĘCEJ DWUJĘZYCZNOŚCI

• Jak powszechne jest wychowanie dwujęzyczne?

• Korzyści z dwujęzycznego wychowania. Dlaczego się zdecydowali? Dlaczego to polubili?

• Różne rodzaje korzyści z dwujęzycznego wychowania.Dla pieniędzy czy z miłości?

• Dlaczego dwa języki są lepsze niż jeden – przesłanki naukowe

ROZDZIAŁ 2

NAUKA PIERWSZEGO JĘZYKA

• Dziecięce narzędzia do nauki języka: LAD i LASS

• Od sylab do opowieści, czyli kolejne kroki

• Stadia rozwoju języka

• LAD i LASS. Z czym się rodzimy? Co nabywamy?

• Co rodzice mogą zrobić, aby pomóc dzieciom w nauce języka

ROZDZIAŁ 3

NAUKA DWÓCH (I WIĘKSZEJ LICZBY) JĘZYKÓW

• Różne formy dwujęzyczności

• Jak to jest być osobą dwujęzyczną?

• Czy dzieci łatwiej uczą się języków?

• Kiedy kończy się zdolność do dwujęzycznego nabywania języka i wczesnego nabywania drugiego języka?

• Jak uczyć się dwóch języków z tą samą łatwościąco jednego? Jak to możliwe?

ROZDZIAŁ 4

JAK STWORZYĆ DWUJĘZYCZNE ŚRODOWISKO?

• Fundamenty rodziny dwujęzycznej

• Szanse, że dziecko stanie się dwujęzyczne

• Czynniki mające wpływ na dwujęzyczność dziecka

• Jak urządzić dom, aby otoczenie sprzyjało dwujęzycznemu rozwojowi?

• Ogólne uwagi dla rodzin dwujęzycznych

• Rozwiązywanie problemów – sposoby wsparcia języka mniejszości

• Strategie wspierające dwujęzyczny rozwój dziecka

• Jaki jest twój cel? Ocena własnych atutów

ROZDZIAŁ 5

JAK TO OSIĄGNĄĆ? STUDIA PRZYPADKÓW

• Jak wybrać strategię?

• Model podstawowy: Jeden rodzic – jeden język (OPOL)

• Dwujęzyczność z wyboru przez OPOL

• Język mniejszości w domu (mL@H)

• Czas i miejsce lub dwujęzyczność z przypadku

• Strategie mieszane

• Udział szkół w dwujęzycznym wychowaniu

• Podsumowanie: ocena strategii

• Którą strategię wybrać?

• Zapewnić cel i okazję – ale jak?

• Kilka przydatnych sposobów

ROZDZIAŁ 6

CZY SĄ DZIECI, KTÓRE NIE BĘDĄ W STANIE NAUCZYĆ SIĘ DWÓCH JĘZYKÓW?

• Tło

• Jak postępować w przypadku zaburzeń językowych?

• Zakwestionowane diagnozy

• Jak podjąć właściwą decyzję?

ROZDZIAŁ 7

BADANIA PORÓWNUJĄCE OSOBY DWU- I JEDNOJĘZYCZNE

• Czy rozwój językowy dziecka dwujęzycznego jest wolniejszy (szybszy czy może identyczny) niż dziecka jednojęzycznego?

• Co jest lepsze – dwa języki od razu czy jeden po drugim?

• Co znormalizowane testy mówią nam o różnicach pomiędzy dwujęzycznymi i jednojęzycznymi?

ROZDZIAŁ 8

O DWUJĘZYCZNEJ TOŻSAMOŚCI

• Jedna kultura czy dwie?

• Groch z kapustą czy róg obfitości

CZĘSTO ZADAWANE PYTANIA I ALTERNATYWNY SPIS TREŚCI

GŁÓWNE MITY I NIEPOROZUMIENIA NA TEMAT DZIECI DWUJĘZYCZNYCH

PRZYDATNE ADRESY (W ŚWIECIE REALNYM I WIRTUALNYM) DLA RODZICÓW DZIECI WIELOJĘZYCZNYCH

SŁOWNICZEK

BIBLIOGRAFIA

O AUTORCE

O TŁUMACZCESłowo od tłumaczy

O tym, że Jak wychować dziecko dwujęzyczne Barbary Zurer Pearson jest książką ważną i potrzebną również w Polsce, wiedzieliśmy już, gdy decydowaliśmy się dokonać polskiego przekładu. W czasie pracy nad tłumaczeniem coraz bardziej utwierdzaliśmy się w przekonaniu, że książka ta jest wyjątkowa i to co najmniej z trzech powodów.

Po pierwsze, pozycji omawiającej w tak szeroki i przekrojowy sposób fenomen dwujęzyczności na rynku polskim nie ma. Do niedawna zresztą było niewielkie na nią zapotrzebowanie. Jednak globalizacja, która nie omija i naszego kraju, spowodowała, że Polacy wielką falą – biorąc pod uwagę liczby bezwzględne, największą w naszej historii – wyjechali z kraju, aby żyć i pracować za granicą. Równoleg-le – choć w znacznie mniejszej liczbie – do Polski zaczęli napływać obcokrajowcy, a także Polacy powracający z emigracji. Wszyscy oni mają dzieci, które już mówią albo w najbliższym czasie zaczną mówić na co dzień dwoma lub więcej językami, i przyda im się wiedza na temat dwujęzycznego wychowania.

Drugi powód, dla którego książka jest wyjątkowa, to wszechstronna wiedza, jaką zawarła w niej Autorka, a także sposób, w jaki to zrobiła. Barbara Zurer Pearson przez ponad dwadzieścia lat prowadziła badania nad przyswajaniem języka przez dzieci jedno- i dwujęzyczne i w dużym stopniu przyczyniła się do rozwoju wiedzy na ten temat. Ale jeszcze większe uznanie należy się Autorce za to, że pisząc, nie zapomniała o czytelnikach, jak to się często zdarza naukowcom. A książkę tę pisała z myślą o dwóch grupach czytelników: zarówno o tych, którzy są zainteresowani szeroką wiedzą na temat rozwoju językowego dzieci oraz samego zjawiska, jakim jest dwujęzyczność, jak i zaniepokojonych rodzicach poszukujących konkretnych informacji na bieżąco. Przemyślany układ tej książki sprawi, że i jedni, i drudzy uzyskają potrzebne im informacje.

Po trzecie wreszcie, rodzice znajdą tu nie tylko praktyczne porady, jak stworzyć swojemu dziecku warunki, aby stało się w przyszłości osobą dwujęzyczną. Dzięki lekturze książki Jak wychować dziecko dwujęzyczne dowiedzą się także, dlaczego w ogóle powinni zadawać sobie ten trud.

Panuje powszechne przeświadczenie, że Polaków do nauki języków nie trzeba namawiać – wprost przeciwnie, jest chyba niewiele narodów w Europie, które byłyby równie mocno przekonane o tym, że bez znajomości języków obcych niewiele można w życiu osiągnąć. Ale to tylko połowa prawdy. Z badań przeprowadzonych niedawno w Wielkiej Brytanii wynika, że wśród Polaków, którzy wyemigrowali w ostatnim dziesięcioleciu i osiedlili się w tym kraju, tylko niewielki procent podejmuje w sposób świadomy wysiłek mający na celu nauczenie dzieci języka dziedzictwa, jak określa Autorka język przodków.

Autorka poświęcając sporo miejsca przekonywaniu imigrantów mieszkających w USA, aby uczyli dzieci swoich języków ojczystych, zwraca się pośrednio także do naszych rodaków, którzy zastanawiają się, czy warto obciążać dzieci nauką języka – w mniemaniu wielu z nich – nieprzydatnego w nowych ojczyznach. Jeśli nawet pobieżnie przeczytają tę książkę, nie będą mieli wątpliwości, że warto.

Tłumacząc książkę Jak wychować dziecko dwujęzyczne, mieliśmy przed sobą dwa zasadnicze wyzwania: po pierwsze – spolszczyć terminologię związaną z badaniami nad dwujęzycznością; po drugie – przystosować tę książkę do warunków polskich bądź do warunków, z jakimi emigranci z Polski najczęściej się spotykają.

Ze względu na to, że w Polsce badania nad dwujęzycznością mają bardzo krótką historię, a prowadzące je osoby posługują się głównie terminami zaczerpniętymi z angielskiego, była to praca pionierska. W tym kontekście chcieliśmy podziękować pani profesor Magdalenie Smoczyńskiej z Uniwersytetu Jagiellońskiego (pracującej obecnie w Instytucie Badań Edukacyjnych), której dodatkowo należy się wdzięczność za zachęcenie nas do dokonania polskiego przekładu Raising a Bilingual Child. Wiele dylematów związanych z doprecyzowaniem terminów pomogli nam też rozwiązać: pani profesor Halina Grzymała-Moszczyńska i dr Marta Białecka-Pikul z Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także dr Ewa Haman, dr hab. Maciej Haman oraz dr Agnieszka Otwinowska-Kasztelanic z Uniwersytetu Warszawskiego. Dr Magdalena Grohman z University of Texas w Dallas, która jest polską mamą dzieci chodzących do szkoły w USA, pomogła nam z kolei znaleźć polskie odpowiedniki nazw funkcjonujących w ramach amerykańskiego systemu edukacyjnego. Wiele zawdzięczamy także naszemu synowi Tadeuszowi, który dostarczał nam przykładów mowy polskich dzieci na różnych etapach rozwoju języka.

Barbara Zurer Pearson we wstępie do wydania amerykańskiego pisze, że używa w tej książce głównie przykładów związanych ze Stanami Zjednoczonymi. Po konsultacjach z Wydawcą i Autorką postanowiliśmy dokonać pewnych zmian w stosunku do oryginału amerykańskiego i zastąpić – zgodnie z przysłowiem, że „bliższa ciału koszula” – część studiów przypadków znajdujących się w rozdziale 5 podobnymi, ale opisującymi polskie rodziny mieszkające za granicą bądź rodziny obcokrajowców mieszkających w Polsce. W tym celu skontaktowaliśmy się z kilkudziesięcioma rodzinami, zadaliśmy im dziesiątki pytań, a następnie opisaliśmy ich historie. Niestety, ze względu na objętość książki nie mogliśmy wykorzystać wszystkich materiałów, jakie zebraliśmy, ale dziękujemy wszystkim, którzy zgodzili się z nami rozmawiać i poświęcili nam czas.

Na koniec chcieliśmy wyrazić naszą wdzięczność Autorce Raising a Bilingual Child, Barbarze Zurer Pearson, za gotowość do udzielania odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie jej zadawaliśmy, a także za to, że odpowiedzi te były życzliwe i wyczerpujące.

Zofia Wodniecka

Karol ChlipalskiWstęp

------------------------------------------------------------------------

TA KSIĄŻKA JEST dla ciebie, jeśli:

• jesteś osobą dwujęzyczną i ten fakt pobudza cię do refleksji,

• wychowujesz dzieci z myślą o tym, aby w przyszłości stały się osobami dwujęzycznymi,

• nie jesteś osobą dwujęzyczną, ale zastanawiasz się, czy byłbyś w stanie wychować swoje dzieci na osoby dwujęzyczne,

• po prostu jesteś ciekaw, w jaki sposób dzieci uczą się równocześnie dwóch lub więcej języków.

------------------------------------------------------------------------

Książka Jak wychować dziecko dwujęzyczne jest poradnikiem, który pomoże ci odpowiedzieć na pytania, co robić i czego można oczekiwać, będąc rodzicem dziecka, które ma szanse stać się w przyszłości osobą dwujęzyczną¹. Zawiera ona także ogólne wiadomości, które pozwolą ci odpowiedzieć nie tylko na pytanie, „jak” w praktyce powinno wyglądać dwujęzyczne wychowanie, lecz również – „dlaczego” proces nauki dwóch języków przebiega tak, a nie inaczej. Będzie ona również przydatna jako bieżąca pomoc przy stosowaniu określonej strategii wychowawczej. Kiedy indziej będziesz miał pokusę, aby zajrzeć do tej książki, gdy stwierdzisz – co było również moim udziałem – że dokonania małych dzieci uczących się języka są fascynujące, i zechcesz dowiedzieć się więcej o tym, co się dzieje na poszczególnych etapach tej nauki. Książka również da ci to szersze spojrzenie.

W poradniku Jak wychować dziecko dwujęzyczne chcę się podzielić z czytelnikiem moją pasją do języków, a także nadzieją na to, że dwujęzyczność stanie się rzeczą powszechną i dotyczącą wszystkich ludzi. „Wszystkich” może być odebrane jako przesada, ale dlaczego miałoby tak nie być? Wszyscy wzrastamy, ucząc się mówić w jakimś języku². Dlaczego ta nauka nie miałaby obejmować od razu dwóch (lub więcej) języków? Gdy rozmawiam z osobami pochodzącymi na przykład z Gwatemali, Danii, Izraela czy Indii, dowiaduję się, że w ich krajach oczekiwanie, że dzieci będą wzrastały, mówiąc równocześnie w dwóch językach, jest powszechne. Nie ma w tym nic niezwykłego. W Polsce podobnie jest w rodzinach dyplomatów, biznesmenów czy artystów, którzy odnoszą międzynarodowe sukcesy. Ich sposób życia może różnić się od sposobu, w jaki żyje reszta społeczeństwa, ale wierzcie mi, wychowują oni zwykłe dzieci. Dzieci te są wyposażone w ten sam aparat do nauki języka, co twoje i moje dzieci.

Osobiste fascynacje i zainteresowania zawodowe

Zainteresowanie rozwojem dzieci dwujęzycznych jest w moim przypadku zarazem osobiste, jak i zawodowe. Nie odebrałam wychowania dwujęzycznego. Stałam się osobą dwujęzyczną dopiero na uniwersytecie, w czasie wymiany studenckiej. Być może sprawił to czar Paryża i moje dwadzieścia lat, ale poczułam się odmieniona, gdy odkryłam, że świat jest bogatszy, gdy go odkrywasz przez pryzmat innego języka. Mogłam rozmawiać z Francuzami w ich języku i słuchać opowieści ludzi, których życie byłoby nie do wyobrażenia w Nowym Jorku. Nie wiem dlaczego, ale gdy mówiłam po francusku, stałam się bardziej otwarta i towarzyska i nawet sama byłam zaskoczona tym, że zaczęłam pisać wiersze w tym języku – a nie było to coś, co miałam w zwyczaju robić wcześniej po angielsku. Pomimo że wtedy – przynajmniej teoretycznie – czas, gdy miałam szanse opanować francuski w stopniu porównywalnym do rodzimych użytkowników tego języka, minął już bezpowrotnie, zdarzało się, że brano mnie za Francuzkę. Czułam się wówczas, jakbym zdobyła medal na językowych igrzyskach olimpijskich – brązowy, gdy uchodziłam za mieszkankę jakiejś dalekiej prowincji; srebrny, gdy rozmówca brał mnie za Szwajcarkę (złoto byłoby wtedy, gdyby ktoś pomyślał, że jestem paryżanką, ale to się nigdy nie zdarzyło).

Moje dzieci też nie odebrały od początku dwujęzycznego wychowania (w końcu, gdy były małe, nie było jeszcze tej książki!). Na szczęście jednak mieszkaliśmy wtedy w wielojęzycznym Miami na Florydzie i już jako małe dzieci i nastolatki przejawiały duże zainteresowanie innymi językami. Teraz jako osoby dorosłe są one, podobnie jak ja, dwujęzyczne, ale ich znajomość drugiego języka daleko odbiega od poziomu jego rodowitych użytkowników. Mogłoby być inaczej, gdyby zaczęły się uczyć tego języka wcześniej.

Pomimo że umiejętność mówienia dwoma językami towarzyszyła znacznej części mojego życia, nie miałam jednak okazji doświadczyć dwujęzyczności we wczesnym dzieciństwie. Tak się jednak szczęśliwie złożyło, że dzięki pracy na uniwersytecie mogłam przyglądać się z bliska dwudziestu pięciu rodzinom, które podjęły trud wychowywania dwujęzycznych dzieci. Rodziny te wyraziły zgodę, abym wraz ze swoimi współpracownikami z uniwersytetu w Miami rejestrowała rozwój językowy ich pociech w takim wymiarze, jak tylko to możliwe, bez utrudniania im życia. Pierwszy raz zetknęliśmy się z dziećmi, gdy miały około trzech miesięcy, czyli jeszcze zanim zaczęły gaworzyć, i przyglądaliśmy się, jak rosły, ucząc się mówić dwoma językami niemal na naszych oczach. Dzięki częstym wizytom, jakie te rodziny składały w naszym laboratorium, zaprzyjaźniliśmy się z wieloma i część z nich nie przestała przychodzić do nas ze swoimi dziećmi nawet wtedy, gdy skończyło się finansowanie naszego projektu, a wyniki naszych badań zostały opublikowane. Nasz projekt był jedną z pierwszych prac badawczych, jakie zostały przeprowadzone na pokaźnej grupie dzieci dwujęzycznych, a nie był studium konkretnego przypadku, opisującego rozwój jednego dziecka. W pewnym sensie było to dwadzieścia pięć studiów przypadków. To, jak te przypadki mogły różnić się od siebie, było równie fascynujące, jak odkrycie ogólnych zasad, jakimi rządzi się rozwój dziecka dwujęzycznego.

Badanie to było pionierskie także pod innym względem – było to moje pierwsze przedsięwzięcie badawcze związane z dwujęzycznością. Dopiero później powstał Zespół Badań nad Dwujęzycznością na Uniwersytecie w Miami (University of Miami Bilingualism Study Group, BSG), którego prace miałam zaszczyt koordynować wraz z D. Kimbrough Ollerem. Zespół ten prowadził badania wśród osób dwujęzycznych w różnym wieku – od dwujęzycznych niemowląt, przez dzieci w wieku szkolnym, dwujęzycznych studentów, po pewną liczbę dwujęzycznych dorosłych. W naszym zgranym zespole panowała przyjacielska atmosfera. Na podstawie przeprowadzonych badań napisaliśmy razem książkę naukową, przygotowaliśmy pokaźną liczbę prezentacji i artykułów w czasopismach fachowych. To doświadczenie pozwoliło mi spojrzeć krytycznie na stale rosnącą liczbę nieraz wykluczających się doniesień na temat dwujęzyczności i zaprezentować to, co moim zdaniem będzie pomocne rodzicom.

Dla kogo jest ta książka?

Poradnik Jak wychować dziecko dwujęzyczne został napisany z myślą o rodzicach, przyszłych rodzicach, ich krewnych oraz znajomych. Rodzicom książka ta dostarczy informacji pomocnych w podjęciu decyzji o dwujęzycznym wychowaniu dzieci – jak to zrobić i dlaczego warto – a także upewni ich, że jeśli już podejmą pozytywną decyzję, współczesna nauka będzie stała po ich stronie. Przyjaciołom i krewnym rodziców wychowujących dwujęzyczne dzieci pomoże zrozumieć potrzeby takich rodzin. Będę również szczęśliwa, jeśli książka trafi do rąk osób, które dotąd w ogóle nie miały okazji zastanawiać się nad fenomenem dwujęzyczności.

Poradnik ten pomoże też określić i stworzyć warunki, w których wychowanie dwujęzyczne wyda najlepsze owoce. Czytelnicy znajdą w nim zarówno szerokie spojrzenie na fenomen dwujęzyczności, jak i szczegółowe porady, jak dostarczyć dziecku motywacji i okazji do codziennych świadomych interakcji w dwóch językach.

Informacja, zachęta i praktyczne rady

Wielu rodzinom mającym szansę stać się dwujęzycznymi w przyszłości, a nawet tym, w których rodzice już posługują się dwoma językami, brakuje przewodnika w podróży w nieznane, jaką jest dwujęzyczne wychowanie dzieci. Książka, którą trzymasz w ręce, jest takim właśnie przewodnikiem. Ma on za zadanie dostarczenie niezbędnych informacji, udzielenie porad, a także dodanie otuchy rodzicom tworzącym dwujęzyczne otoczenie dla swoich dzieci.

Wielu czytelników już teraz ma świadomość korzyści, jakie zapewni ich dzieciom dwujęzyczne wychowanie. Niektórzy starają się odtworzyć warunki, w jakich sami stali się dwujęzycznymi dziećmi. Inni będą chcieli ulepszyć sposób, w jaki uczyli się języków w jednojęzycznych domach, a także uczynić dorastanie w dwóch językach łatwym i przyjemnym.

Książka ta potwierdzi przekonanie, jakie ma wielu rodziców, że dwujęzyczne wychowanie przynosi realne korzyści. Świadczą o tym wyniki badań, a także opinie osób, które z sukcesem wychowały dwujęzyczne dzieci lub same odebrały dwujęzyczne wychowanie. Tam, gdzie tylko będzie to możliwe, przytoczę fakty pomocne rodzicom w takim zorganizowaniu codziennego życia, aby wspomóc proces, w wyniku którego ich dzieci staną się osobami dwujęzycznymi.

Niekiedy odegram także rolę „adwokata diabła”, aby lepiej przyjrzeć się argumentom, które można czasem usłyszeć, podnoszonym przeciw dziecięcej dwujęzyczności. Są wśród nich i takie, że dwa języki czynią zamęt w umyśle dziecka albo że przedwczesna nauka drugiego języka odbija się niekorzystnie na tym pierwszym. Informacje i przykłady³, jakie przytoczę, pomogą odrzucić te twierdzenia i wzmocnić przekonanie, że decyzja o wychowaniu w dwóch językach jest decyzją słuszną.

Mieszkam w Stanach Zjednoczonych, dlatego też będę powoływać się na doświadczenia amerykańskie. Jednak informacje i porady w niej zawarte nie są bynajmniej ograniczone do warunków panujących w tym kraju. Wprost przeciwnie, wszystkie sugestie zawarte w tej książce można, a nawet łatwiej będzie zastosować w innych krajach.

Chciałabym zarazić czytelników entuzjazmem do podjęcia wychowania dwujęzycznego dzieci i pomóc we wprowadzeniu go w życie. Osobiście nie ustaję w wysiłkach, aby doprowadzić do tego, by kilkoro moich wnuków i dzieci chrzestnych stało się osobami dwujęzycznymi. Może ta książka będzie pomocą także dla ich rodziców, podobnie jak dla innych czytelników!

Jak korzystać z tej książki?

Osiem rozdziałów, z których składa się książka, zostało ułożonych w logicznym porządku. Jednak mam także nadzieję, że wiecznie zajęci rodzice będą zaglądali do poszczególnych jej części w zależności od bieżących potrzeb. Poniżej przedstawiam główne tematy, jakim są poświęcone poszczególne rozdziały. Możesz pominąć te osiem rozdziałów i przejść od razu do części zatytułowanej „Często zadawane pytania i alternatywny spis treści”, która znajduje się po rozdziale 8.

A więc w drogę!

------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------
CO ZAWIERA KSIĄŻKA? ROZDZIAŁ
Argumenty i wyniki badań przemawiające za podjęciem wychowania dziecka dwujęzycznego 1
Podstawowe informacje na temat tego, jak dziecko poznaje pierwszy język 2
Podstawowa wiedza o dwujęzyczności 3
Główne strategie do zastosowania w domu i w otoczeniu 4
Studia przypadków rodzin dwujęzycznych (które odzwierciedlają strategie opisane w rozdziale 4) 5
Na co zwracać uwagę – wychowanie dziecka dwujęzycznego, które może mieć specjalne potrzeby 6
Dane naukowe wskazujące na to, że wychowanie dwujęzyczne nie przeszkadza w rozwoju poznawczym dziecka ani w jego szkolnej edukacji 7
Zagadnienia związane z tożsamością dzieci dwujęzycznych 8
Przydatne adresy dla rodziców dzieci dwujęzycznych Przydatne adresy
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------

------------------------------------------------------------------------

¹ Używam słowa „dwujęzyczność” jako określenia na mówienie więcej niż jednym językiem, bez względu na to, czy chodzi tu o dwa czy więcej języków. Podobnie jak określenia „drugi język” używam, odnosząc się do każdego kolejnego języka po pierwszym, bez względu na to, czy jest on trzecim czy dziesiątym. Czasem używam słowa „wielojęzyczny”, gdy odnoszę się do osoby mówiącej więcej niż dwoma językami.

² Gdy piszę o języku, używam określeń „mówić” i „słuchać”, co nie oznacza, że nie zwracam się także do osób posługujących się językiem migowym, które „mówią” za pomocą rąk, a „słuchają” oczami. Osoby, które posługują się zarówno językiem migowym, jak i mówionym (albo dwoma różnymi językami migowymi) stanowią ważną podgrupę osób dwujęzycznych i wszystko, o czym mowa w tej książce, odnosi się także do nich.

³ Na końcu książki, umieściłam odniesienia do literatury fachowej dla każdego rozdziału.------------------------------------------------------------------------

W TYM ROZDZIALE przyjrzymy się korzyściom, jakie dziecku może przynieść dwujęzyczność, oraz wynikom badań naukowych, które przemawiają za dwujęzycznym wychowaniem.

Przyjrzymy się szczegółowo:

• najważniejszym argumentom rodziców przemawiającym za nauczeniem dzieci więcej niż jednego języka,

• pożytkom, jakie dla intelektu dziecka i jego zdolności twórczych niesie dwujęzyczność,

• korzyściom dla rodziny i społeczności.

Doniesienia naukowe zostały ułożone według tego, jak dwujęzyczność wpływa na:

• znajomość języka na wczesnym etapie rozwoju dziecka,

• jego rozwój poznawczy,

• społeczny i kulturowy rozwój dziecka.

Przekonamy się również, że aby wychować dwujęzyczne dziecko, rodzice wcale nie muszą być dwujęzyczni.

------------------------------------------------------------------------Jak powszechne jest wychowanie dwujęzyczne?

Dzieci uczą się pierwszego języka w sposób naturalny, poprzez kontakty ze swoimi troskliwymi opiekunami, nie jest do tego potrzebne sformalizowane nauczanie. Aby nauczyć się drugiego języka (lub trzeciego), nie są konieczne specjalne zajęcia, wystarczy odrobina zmysłu organizacyjnego i wyczucia po stronie rodziców.

W wielu krajach, szczególnie takich jak Stany Zjednoczone, gdzie kultura jest oparta na jednym języku, panuje przekonanie, że wychowanie jednojęzyczne jest najbardziej naturalne. W rzeczywistości jednojęzyczność nie jest bynajmniej normą, ale wyjątkiem. W bardzo niewielu miejscach na świecie – jeśli takie w ogóle istnieją – ludzie mogą żyć w zupełnej izolacji od innych ludów i kultur. Na podstawie burzliwej dyskusji, jaka toczy się w amerykańskiej prasie, można wyciągnąć wniosek, że Stany Zjednoczone są krajem jednojęzycznym. Tymczasem przed kolonizacją przez Europejczyków, a także i po niej, mówiło się i nadal mówi wieloma językami, niekoniecznie tylko językiem angielskim.

Informacja ta może się wydać Amerykaninowi zaskakująca, ale wskaźnik zróżnicowania językowego (linguistic diversity index) – przybliżony indykator liczby języków używanych przez obywateli danego kraju – wynosi w USA 35 procent¹. Oznacza to, że wcale nie jest on taki niski w porównaniu z innymi krajami; sytuuje się w środku tabeli. Jest on jednak niższy niż w Kanadzie (55 procent), ale wyższy niż w dwóch trzecich krajów europejskich, takich jak: Francja, Niemcy, Grecja, Wielka Brytania. Wyniki te wskazują, że w USA mieszka więcej osób dwujęzycznych, niż się na ogół sądzi. Według powszechnego spisu ludności z 2000 roku, w Stanach Zjednoczonych mówiło się w trzystu językach, a 20 procent Amerykanów używało na co dzień języka innego niż angielski (około 11 procent populacji tego kraju urodziło się poza jego granicami). Wielojęzyczność jest zatem rzeczywistością, faktem, z którego każda rodzina może czerpać korzyści.

Wiele osób urodzonych poza Stanami Zjednoczonymi przyznaje, że w ich ojczyźnie znajomość więcej niż jednego języka jest postrzegana bardzo pozytywnie. Rodzice wręcz dążą tam do tego, aby ich dzieci miały kontakt z innymi językami, aby nauczyły się ich na poziomie porównywalnym z językiem ojczystym. Językoznawczyni Anthea Gupta podaje przykład Indii i Singapuru, gdzie większość rodziców używa w domu wymiennie dwóch lub trzech języków i oczekuje od dzieci tego samego. Według niej dziecko, które idzie do szkoły w tych krajach i zna tylko jeden język, jest uważane za wyjątek.

W wielu krajach dzieci rozpoczynają formalną naukę języków obcych wcześniej niż w USA, a nawet zanim obejmie je obowiązek szkolny. Często oddawane są pod opiekę osób, które uczą ich innego języka niż ten używany przez ich rodziców. Rodziny decydują się nieraz na wyjazd za granicę, aby ich dzieci mogły obcować z odmienną kulturą, osłuchać się z innymi językami i w ten sposób obudzić w sobie chęć do nauki. Rodzice ci żywią głębokie przekonanie, że obcowanie z drugim językiem w dzieciństwie uczyni z ich dzieci osoby bogatsze duchowo. Ci sami rodzice nie mogą się nadziwić, że to, co dla nich jest oczywiste i naturalne, często podawane jest w wątpliwość w amerykańskiej prasie.

Korzyści z dwujęzycznego wychowania. Dlaczego się zdecydowali? Dlaczego to polubili?

Jane Merrill, autorka książki Bringing Up Baby Bilingual, zadaje pytanie: Czy wychowując dzieci na osoby dwujęzyczne, robimy to dla nich czy dla siebie? Najciekawsze w tym pytaniu jest – jej zdaniem – to, że odpowiedź jest kompletnie nieważna. Zarówno dzieci, jak i rodzice odnoszą korzyść z dwujęzycznego wychowania.

Nieco później odwołamy się do wyników badań naukowych, aby wskazać na dobroczynne konsekwencje wynikające z dwujęzycznego wychowania; będziemy mówić o korzyściach intelektualnych, zwiększonych zdolnościach twórczych i większej elastyczności umysłowej. Przedstawiciele nauk społecznych potwierdzają, że w przypadku rodziców większa otwartość na inne kultury i szacunek dla innych często da się wywieść z doświadczeń związanych z nauką języków obcych i bliskich kontaktów z osobami wywodzącymi się z innych kultur. Kontakty te nie byłyby możliwe, gdyby nie wspólny język.

Posłuchajmy więc, co mówią osoby, które wychowały się w dwujęzycznych domach. Dlaczego się na to zdecydowały? Jaki cel im przyświecał? Zbierając materiały do tej książki, nie tylko przestudiowałam doniesienia naukowe, ale skontaktowałam się z ponad setką rodzin, by usłyszeć odpowiedzi na te pytania. To, co przedstawiciele tych rodzin mają do powiedzenia na temat korzyści płynących z dwujęzycznego wychowania, pojawia się w wielu miejscach w tej książce, natomiast studia przypadków poszczególnych rodzin zostały przedstawione w rozdziałach 5 i 6.

• KORZYŚCI Z DWUJĘZYCZNEGO WYCHOWANIA – PUNKT WIDZENIA RODZICÓW

Rozmawiając z rodzicami, którzy sami odebrali dwujęzyczne wychowanie, zorientowałam się, że gdy opowiadają o tym, co chcieliby osiągnąć, wychowując swoje dzieci w kontakcie z dwoma językami, rzadko wymieniają te same korzyści intelektualne i poznawcze, które opisywane są w pracach naukowych. Dla wielu z nich język to przede wszystkim sfera emocji – uczuć rodzinnych, poczucia bliskości, a także tożsamości kulturowej.

Na stronie www.multilingualchildren.org Christina Bosemark pisze:

„Nie mówiłam do dziecka w moim ojczystym języku od samego początku. Kiedy jednak odwiedziłyśmy po raz pierwszy jej dziadków i zobaczyłam, jak bawi się ze swoimi kuzynami, zrozumiałam, że jeśli moja córka nie będzie mówiła po szwedzku, utraci ważną więź łączącą ją z przeszłością. Tak więc zaczęłam do niej mówić po szwedzku”.

Przez innych przemawiają głównie względy praktyczne, szczególnie w sytuacji, gdy w nowym kraju przebywają jedynie tymczasowo. Używając dwóch języków w rozmowach z dziećmi, dajemy im możliwość powrotu do ojczyzny, przez co kwestia pójścia tam do szkoły pozostaje dla nich otwarta. Jeszcze inni chcą, aby ich dzieci opanowały język obcy wcześnie i w sposób bezbolesny, dlatego decydują się na przyjęcie pracy za granicą. Pewna para patrzy na ten wybór z dwóch punktów widzenia:

„Myślimy, że jest to wielka szansa dla naszych dzieci. Z mojego punktu widzenia, bo moje doświadczenia związane z byciem osobą dwujęzyczną uważam za pozytywne; a z punktu widzenia mojego męża, bo osiągnięcie przez niego dobrej znajomości dwóch języków w wieku dorosłym wiązało się z wysiłkiem”.

Decyzja rodziców o używaniu w domu języka, którego nie są rodzimymi użytkownikami, ale którym posługują się płynnie, jest często wynikiem decyzji, która została podjęta w sposób bardziej świadomy niż u osób porozumiewających się z dziećmi w języku ojczystym w sytuacji, gdy nie jest on językiem używanym przez otoczenie. Jednak entuzjazm związany z dwujęzycznością jest u jednych i drugich równie wielki:

„Wiedza może tylko wzbogacić dzieci, nie może im wyjść na złe”.

„W społeczeństwie wielokulturowym dwujęzyczne dzieci będą bardziej świadome potrzeby społecznego kontaktu – pozostaną bardziej otwarte na inne kultury i zachowania”.

„Dwujęzyczność pomoże im w podróżach i da więcej możliwości w nauce i życiu zawodowym”.

„Nie będą musiały wkładać tyle wysiłku w to, aby móc studiować za granicą, ile ja włożyłem”.

W przypadku rodziców, którzy nie mają powiązań rodzinnych z użytkownikami innych języków, decyzja ta nie jest aż tak bardzo związana ze sferą emocji. Dla nich korzyści intelektualne są ważniejsze. Oddajmy głos Loren:

„Wydaje mi się, że wyczucie językowe zawdzięczam temu, że w dzieciństwie uczyłam się hiszpańskiego. Było to dla mnie wielką, niespodziewaną korzyścią”.

Rodziców, którzy nie byli dwujęzyczni jako dzieci, a jednak zdecydowali się prowadzić dwujęzyczny dom, często łączą pasje do podróżowania, fakt, że uczyli się za granicą lub przyjaźnili się w szkole z dziećmi urodzonymi za granicą. Gdy wsłuchamy się w ich historie, zrozumiemy, dlaczego wielu z nich stało się nauczycielami języków obcych albo poliglotami; dowiemy się, skąd czerpią motywację do prowadzenia życia rodzinnego w innym języku niż język ojczysty. George Saunders, pisarz i nauczyciel, który nauczył się języka niemieckiego jako drugiego języka w szkole, jest modelowym przykładem kochającego ojca z pasją do języków. Przekazał upodobanie do tego języka swoim dzieciom i dzięki temu zyskał partnerów do rozmowy, co jest dla niego szalenie ważne. W rozdziale 5 poznamy parę z Cambridge w stanie Massachusetts, która kierowała się podobną motywacją. Nie zostali oni wprawdzie nauczycielami języków obcych, ale we wczesnej młodości ulegli fascynacji możliwościami, jakie daje znajomość języków. Teraz, jako rodzice, pragnęli, aby ich córka nauczyła się trzech języków naraz. W wieku jedenastu lat, poza angielskim, włada ona swobodnie językiem hiszpańskim oraz amerykańskim językiem migowym. Niedawno zdecydowała się także podjąć naukę czwartego języka – chińskiego.

Może się także zdarzyć, iż rodzice niewładający żadnym językiem poza ojczystym chcą wysłać swoje dzieci do jednej z renomowanych szkół prowadzących nauczanie dwujęzyczne lub na kursy, które sprawią, że ich dzieci opanują języki obce. Oto, co usłyszałam od jednej z rodzin:

„Być może nie posłalibyśmy naszego syna do dwujęzycznej szkoły podstawowej, gdyby nie miała świetnej opinii o poziomie nauczania pozostałych przedmiotów. Jest ona jednak oceniana wysoko. Korzystamy więc zarówno z doskonałego poziomu nauczania języka, jak i solidnego poziomu nauczania pozostałych przedmiotów”.

• KORZYŚCI Z DWUJĘZYCZNEGO WYCHOWANIA – PERSPEKTYWA DZIECI

Od wielu osób słyszałam, że żałują, że nie uczyły się w dzieciństwie języków obcych, natomiast rzadko, jeśli w ogóle, docierały do mnie głosy, żeby ktoś żałował, że nauczył się jednego języka za dużo. Większość osób, które stały się dwujęzyczne w dzieciństwie, uważa to za prezent od losu. Wspominają naukę języka w okresie dorastania jako coś łatwego i przyjemnego. „Angielski (jako drugi język) musiał być dla mnie prosty do nauczenia – mówi Ana, która włada również hiszpańskim – bo nawet nie przypominam sobie, abym się go uczyła. Mam wrażenie, że znałam go od zawsze”. Osoby takie jak Ana, nawet przyciśnięte do muru, nie są w stanie przywołać negatywnych wspomnień związanych z nauką dwóch języków w dzieciństwie. Wiele z nich widzi w tym same korzyści:

„Miałam nieprawdopodobne szczęście, że wychowałam się w dwujęzycznej rodzinie”.

„Wszyscy znajomi bardzo mi zazdrościli”.

„To wzbogaciło moje życie… pozwoliło docenić inne kultury”.

„Chciałbym sprawić podobny prezent moim dzieciom, jeśli tylko będę mógł”.

------------------------------------------------------------------------

¹ Wskaźnik zróżnicowania językowego w Polsce wynosi 6 procent i jest wyższy niż np. w Portugalii. Należy się jednak spodziewać, że będzie on rósł w sposób dynamiczny wraz ze wzrostem liczby imigrantów osiedlających się w naszym kraju (przyp. tłum.).O Autorce

Dr Barbara Zurer Pearson jest językoznawcą, pracownikiem naukowym University of Massachusetts w Amherst. Doktorat uzyskała w University of Miami w zakresie lingwistyki stosowanej. Od ponad dwudziestu lat prowadzi badania nad nabywaniem języka i dziecięcą dwujęzycznością. Wielką jej zasługą są przełomowe badania nad dwujęzycznym nabywaniem języka i oceną kompetencji językowej u dwujęzycznych dzieci, jakie przeprowadziła wraz ze swoim zespołem badawczym w Miami. Wyniki tych badań zostały opublikowane w książce Language and Literacy in Bilingual Children. Obecnie Barbara Zurer Pearson uczestniczy w projekcie Diagnostic Evaluation of Language Variation (DELV), finansowanym przez National Institutes of Health, którego celem jest opracowanie innowacyjnych metod oceny znajomości języków u dzieci dwujęzycznych.O tłumaczce

Dr Zofia Wodniecka jest adiunktem w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego; kieruje Laboratorium Psychologii Języka i Dwujęzyczności „LangUsta”, które powstało dzięki subsydium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Jej praca naukowa koncentruje się na poznawczych aspektach dwujęzyczności. Realizuje obecnie dwa duże programy badawcze: „Jak dwujęzyczność wpływa na elastyczność umysłu? Podstawy neuronalne i konsekwencje społeczne” oraz „Rozwój językowy i poznawczy polskich dzieci dwujęzycznych – szanse i zagrożenia”. Spędziła kilka lat na uniwersytetach m.in. w USA, Kanadzie i Australii.