Jan Eljaszuk „Gromlik” 1914—1946 - ebook

Wstęp

„Co z Ciebie za konspirator, skoro nie wiesz do jakiej organizacji należałeś?” — tymi słowami kapelan ruchu kombatanckiego i monograf podziemia zbrojnego na Podlasiu, ksiądz Kazimierz Litwiejko strofował pochodzącego z Dołubowa Lucjana Twarowskiego, którego brat Adolf, żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych , później Szef Wydziału II (wywiad) Komendy Powiatu „Burza” (powiat Bielsk Podlaski i Siemiatycze) Narodowego Zjednoczenia Wojskowego zginął w zasadzce, w dniu 20 maja 1947 roku na kolonii wsi Szmurły. Lektura powstałych prac dotyczących funkcjonowania na terenie tego powiatu konspiracyjnych organizacji zbrojnych wywołuje konieczność postawienia szeregu dodatkowych problemów badawczych. Chociaż kwestia tożsamości Komendanta Okręgu „Chrobry” NZW Floriana Lewickiego” „Kotwicza” wzbudza wątpliwości, to dotychczas nikt nie kwestionował autentyczności nazwiska, pod którym ostatni Komendant Powiatu „Burza” NZW ujawnił się przed organami bezpieczeństwa jesienią 1956 roku. „Wąsal”, „Słowian”, „Zachar”, „Dnieprski”, „Grek”, „Kochanowski”, „Dziadek” to kolejne pseudonimy i nazwiska konspiracyjne NOW i NZW działającego na terenach pomiędzy Narwią i Bugiem, który ujawnił się w roku 1956 pod nazwiskiem „Zachariasz Tarnowski”. Podczas podjętych przeze mnie badań natrafiłem na kilka wersji dotyczących okoliczności śmierci jego zwierzchnika i poprzednika, Komendanta Powiatu „Biały” NOW Jana Eljaszuka „Gryfa”, w okresie wcześniejszym używającego pseudonimu „Gromlik” oraz nazwiska konspiracyjnego „Jabłonowski”.

Bazę źródłową pracy stanowią zgromadzone w Instytucie Pamięci Narodowej materiały dotyczące organizacji NSZ i NZW opracowane w 1987 roku na potrzeby organów bezpieczeństwa przez mjr. rez. Władysława Krasowskiego. Ich analiza pozwoliła ustalić sygnatury akt spraw karnych toczonych do marca 1946 przed Wojskowym Sądem Garnizonowym w Białymstoku , a po tej dacie Wojskowym Sądem Rejonowym w Białymstoku , którymi objęto żołnierzy podziemia należących do konspiracji kierowanej przez Eljaszuka. Analiza tychże akt, a zwłaszcza protokołów przesłuchań podejrzanych dała kapitalną wiedzę o siatce konspiracyjnej zbudowanej na Podlasiu przez „Gryfa”, przejściowo podległej kolejnym organizacjom o charakterze narodowym. Autor dokonał przeglądu ksiąg metrykalnych rzymskokatolickich parafii: Dołubowo, Perlejewo, Klichy, Brańsk, skąd pochodzili główni aktorzy opisywanych wydarzeń. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie posiada księgi szkolne dotyczące okresu nauki bohatera pracy w tamtejszym gimnazjum. Ponadto przechowywane tam obszerne, niepublikowane wspomnienia Piotra Bendorfa stanowią kapitalne źródło do opracowania monografii Podlaskich Batalionów Śmierci oraz szerzej ruchu konspiracyjnego na opisywanym obszarze. Archiwalne materiały sowieckich organów bezpieczeństwa opublikowane przez Michała Gnatowskiego analizowano pod kątem rozszyfrowania występujących tam pseudonimów konspiratorów z okresu 1939—1941. W Archiwum Sądu Okręgowego w Olsztynie znajdują się akta sprawy o odszkodowanie za śmierć Jana Eljaszuka, jakie w 1997 roku wytoczyły jego żona i córka.

Szkielet działalności NSZ i NOW w powiecie bielsko-podlaskim opracowany przez księdza Kazimierza Litwiejkę posłużył odtworzeniu aktywności komendanta Eljaszuka w latach 1942—1945. Działalność NZW Powiatu „Burza” opisał publicysta Jerzy Kułak. Prace Kułaka zawierają mnóstwo materiału źródłowego oraz relacji niedostępnych w innej formie badaczom. Niezwykle cennym źródłem są raporty wywiadu AK-AKO-WIN, które opublikował Jerzy Zieleniewski. Relacje Genowefy Kasprzak, Franciszki Eljaszuk, Jana Fiedorczuka, Jana Mielnickiego, Tadeusza Czarniawskiego, zostały opublikowane po raz pierwszy. Autor starał się w możliwie najpełniejszy sposób zrekonstruować przebieg wydarzeń zimy 1945/46 podejmując swego rodzaju zobowiązanie_._ Podczas prac porządkowych na cmentarzu parafialnym w Klichach na zbiorowej mogile partyzantów oddziału Zbigniewa Zaleskiego „Drzymały”, które za głębokiej „komuny” przeprowadzała młodzież okolicznych podstawówek stawialiśmy pytanie — co tutaj się wydarzyło? Zbiorowa mogiła z wysokim metalowym „Żelaznym Krzyżem Śmierci” była wówczas bezimienna. Tuż za mogiłą ofiar z Bodak śpią w sąsiednich grobach, dzisiaj już nie bezimiennych — dowódca miejscowej NOW por. Jan Eljaszuk „Gromlik” ze swoim zastępcą ppor. Adolfem Twarowskim „Rejtanem”.

Pomocy w skompletowaniu materiałów do pracy udzielili mi: Izabela Kuna oraz Adam Malczyk z Oddziałowego Archiwum IPN w Białymstoku; dyrektor Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie ksiądz dr Zenon Czumaj; wiceprezes Sądu Okręgowego w Olsztynie Marcin Czapski. Cenne informacje i materiały udostępnili: ksiądz Andrzej Boguszewski, Genowefa Kasprzak, Jan Fiedorczuk, Franciszka Eljaszuk, Jan Mielnicki oraz Jacek Sobczyk. Wszystkim im serdecznie dziękuję. Szczególne ceną pomocą służył mój śp. ojciec Tadeusz Czarniawski, który okazał się prawdziwą „chodzącą encyklopedią” wiedzy o podziemiu oraz o stosunkach lokalnych na terenie gdzie rozgrywały się opisywane wydarzenia.Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944—1956, Warszawa 1964, s. 114.

Relacja ustna księdza Litwiejki przekazana autorowi w dniu 16 marca 2018 roku. Kontrowersja dotyczyła nazwy organizacji do której Twarowscy należeli. Nagrobek Adolfa Twarowskiego zawiera informację, iż był on członkiem NZW i NSZ, pomijając etap jego działalności w strukturach Narodowej Organizacji Wojskowej .

Nazwisko takie pojawia się we wspomnianym „Informatorze”, który jako komendanta Okręgu „Chrobry” wymienia Mieczysława Ostrowskiego. Fakt, że struktury UBP nigdy nie zidentyfikowały fikcyjnego „Ostrowskiego” jako Mieczysława Grygorcewicza, daje asumpt do przypuszczeń, że „Florian Lewicki” to nazwisko fikcyjne.

W niniejszej pracy po raz pierwszy „Zachariasza Tarnowskiego” zidentyfikowano jako Bronisława Pietraniuka, stąd też w dalszych rozważaniach będę się posługiwał tym pierwszym ujętym w cudzysłów.

Pochodzący z Ryboł Krasowski swoje badania prowadził zapewne nie przypadkowo, _paralelnie_ do objęcia w roku 1987 parafii prawosławnej w tej miejscowości przez Grzegorza Sosnę, autora licznych prac publicystycznych na łamach m.in. „Czasopisu”, „Niwy”.,Przebłyski słów”, wybór prozy i poezji hajnowian, Hajnówka 1993.

J. Łupiński, Ukaz tolerancyjny cara Mikołaja II z 17/30 kwietnia 1905 roku, „_Saeculum Christianum_”, t. 8, nr 1, 2001, ss. 183—200.

Aktualny stan badań językoznawczych prezentuje praca: M. Wągiel, Fonematyka języka polskiego w ujęciu funkcjonalizmu aksjomatycznego, Ołomuniec 2016.

L. Bazylow, Historia Rosji, t. 2, Warszawa 1985, ss. 444—446.

Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Brańsku, Księga Chrztów Parafii Rzymsko-Katolickiej w Brańsku z lat 1912—1916. Akt urodzenia nr 100, kopia w zbiorach autora. Wszelkie późniejsze dokumenty wykazują jako datę urodzenia 17 maja 1914.

Szerzej temat przedstawiono w pracy: M. Wrzosek, Wydarzenia militarne na pólnocno-wschodnich ziemiach Polski podczas I wojny światowej, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 1991, nr 5, ss. 19—44.

T. Jaszczołt, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz, Grodzisk 2004, s. 128. Natomiast z relacji uzyskanej przeze mnie od Wacława Szpakowskiego wynika, iż stosunki dworu w Kątach z chłopami układały się źle, zwłaszcza po śmierci Malinowskiego, gdy majątkiem zarządzały jego żona i córka.

A. Przybylski, Działania wstępne w wojnie polsko-rosyjskiej 1918—1920, Warszawa 1928, s. 8.

„Gazeta Świąteczna” 1918, nr 1974, s. 2.

A. Miodowski, Próby wyzwolenia Białegostoku na przełomie 1918/1919 r. Białystok w 80-leciu. W rocznicę odzyskania niepodległości 19II 1919 — 19 II 1999, Białystok 1999, s. 16. Informacja nie do końca precyzyjna. Chodzi o lewy dopływ Nurczyk a nie Leśną, która wpada do Nurca w pobliżu miejscowości Burchaty.

„Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1934, nr 13, Komunikat Starosty Powiatowego w Bielsku Podlaskim w sprawie reorganizacji terytorialnej gmin wiejskich w powiecie bielskim, s. 338.

Utraciły prawa miejskie w roku 1934. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w roku 1931 r. w Boćkach mieszkało 2326 osób, w tym 1138 katolików, 736 Żydów i 421 prawosławnych.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej , sygn. Bi 212/3441, s. 4. Protokół przesłuchania Antoniego Korzeniewskiego z 16 lutego 1950.

Wizytacja pasterska, „Dziennik Białostocki”, 1920, nr 126, s. 2.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, Warszawa 1923, t. V, Województwo białostockie, s. 30.

T. Rzepecki, W. Rzepecki, Sejm i Senat 1922—1927, Poznań 1925, ss. 133—134.

Podobne protesty przeciwko nadużyciom w tej komisji złożyli też Marcin Mazur, mąż zaufania listy nr 2 (PPS) oraz Wincenty Mirończuk i D. Kutyłowski. Zob. Ogłoszenie Okręgowej Komisji Wyborczej nr 4 „Dziennik Urzędowy Województwa Białostockiego” 1922, nr 12, s. 5.

Orzeczenie Okręgowej Komisji Ziemskiej w Białymstoku z 11 maja 1927, „Dziennik Urzędowy Województwa Białostockiego” 1928, nr 1, s. 8.

Pozycja nr 5769 Rejestru Handlowego Sądu Okręgowego w Białymstoku „Dziennik Urzędowy Województwa Białostockiego” 1928, nr 13, s. 26

Tamże, poz. 5778.

Szkoły powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1930/31, pod red. Mariana Falskiego, Warszawa 1933, s. 186.

W. Jemielity, Szkoły powszechne w województwie białostockim w latach 1919—1939, Łomża 1991, s. 9.

_Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro Anno Domini 1931_, Pińsk, 1930, s. 45.

Informacja uzyskana od ks. dr. Zbigniewa Rostkowskiego.

Dopiero 7 marca 1952 została erygowana parafia pod wezwaniem Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Klichach, a ksiądz Bielawski został jej pierwszym proboszczem.

W późniejszym okresie członek AK ps. „Berkas”.

Schematyzmy Diecezji Lubelskiej w przeciwieństwie do Schematyzmów Diecezji Pińskiej nie zawierały spisu uczniów _Seminarium minor._

Akta szkolne zostały spalone przez Niemców jesienią 1939. Informacja uzyskana od nauczyciela XXI Liceum Ogólnokształcącego (dawny „Biskupiak”) w Lublinie Pana Krzysztofa Fiołki.

J. Chmiel, Z dziejów Gimnazjum i Liceum Biskupiego w Lublinie 1923—1939, „Teka Komisji Historycznej OL PAN”, 2017, t. XIV, s. 209.

Franciszka Eljaszuk _de domo_ Danilczuk, ur. 1935. W roku 1942 jej rodzina przeprowadziła się na kol. Smolugi z Siemion, gdzie ziemię włączono do majątku niemieckiego.

W kursie gimnazjum drohiczyńskiego nie uczono języka angielskiego.

Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej w R.P. 1933 i 1934, Pińsk 1933, s. 32.

ADD, sygn. XI/Mon/3, Ks. Tararuj Tadeusz, Ideały, które nam przyświecały w szkole, mps, s. 2.

Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej w R.P. 1934 i 1935, Pińsk 1934, ss. 31—37. Piotr Paweł Bendorf-Bandurf, syn Władysława, ur. 5 sierpnia 1921. Podczas okupacji niemieckiej wójt gminy Grodzisk. W roku 1949 oskarżony o to, że w czerwcu 1941 na terenie gminy Grodzisk, powiat Bielsk Podlaski jako wójt wspólnie z innymi osobami aresztował, pobił i oddał w ręce żandarmerii niemieckiej: Konstantego Głuszuka, Józefa Kobusa, Michała Kobusa oraz Jana Dziemieńczuka za przychylne ustosunkowanie do władzy sowieckiej, tj. o czyny z art. 1 pkt 2 Dekretu z dn. 31-08-1944 r. Źródło: AIPN Bi 403/221. Por. AIPN By 084/1220. Dokumentacja operacyjna w sprawie o współpracę z okupantem hitlerowskim w Grodzisku, pow. siemiatycki, dot. Piotr Bendorf, imię ojca: Władysław, ur. 05.08.1921 r.

Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie , Zespół Męskie Seminarium Biskupie w Drohiczynie n/B, sygn. IV/Prot/1. Księga protokołów Rady Pedagogicznej 1929—1936, s. 170.

Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie Zespół Męskie Seminarium Biskupie w Drohiczynie n/B, sygn. IV/Prot/1. Księga protokołów Rady Pedagogicznej 1929—1936, k. 85.

ADD, IV/Prot/1. Księga protokołów Rady Pedagogicznej 1929—1936, k.212.

Tamże, k. 229.

Tamże, k. 236.

Najprawdopodobniej chodzi o jednego z nauczycieli.

ADD, sygn. XI/Mon/5, Bańkowski Zygmunt, „Drohiczyn”, Kraśnik 1975, mps, k. 12.

„Dz. U.” 1924, nr 61, poz. 609.

„Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1935, nr 5. s. 5.

Obwieszczenie Wydziału Hipotecznego Sądu Okręgowego w Białymstoku z 10 kwietnia 1929 „Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1929, nr 6, s. 267.

Obwieszczenie Wydziału Hipotecznego Sądu Okręgowego w Białymstoku z 10 czerwca 1931 „Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1931, nr 11, s. 346.

W 1930 roku Wydział Powiatowy w Bielsku Podlaskim wystąpił do wojewody o rozwiązanie Rady Miejskiej w Boćkach i rozpisanie nowych wyborów. Archiwum Akt Nowych, Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej, sygn. 2/63/0/37, Protokół posiedzenia Wydziału Powiatowego w Bielsku Podlaskim z 28 listopada 1930, s. 2.

Obwieszczenie Sądu Okręgowego w Białymstoku z 30 września 1932 „Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1932, nr 12, s. 658.

31-letniego kierownika Spółdzielni „Rolnik” Tadeusza Chachulskiego oskarżono o defraudację 21 tysięcy złotych. Za „chaotyczną gospodarkę”, która doprowadziła do upadku spółdzielni skazano go na 3 miesiące aresztu. Zob. „Dziennik Białostocki” 1932, nr 297, s. 4.

Obwieszczenie Komornika Sądu Grodzkiego w Białymstoku z 17 maja 1932 „Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1932, nr 7, s. 445. Sąd podawał wielkość gospodarstwa w dziesięcinach, gdyż aktem własności sporządzonym w takiej jednostce powierzchni gruntu mógł się wylegitymować dłużnik. Z tego też powodu nie wiemy czy zlicytowany majątek liczył ok 11 ha (gdyby przyjęto jako miarę dziesięcinę skarbową) czy ponad 14 ha (jeżeli za miarę powierzchni przyjęto tzw. dziesięcinę większą).

Dz. U. RP 1932, nr 72, poz 653.

APB, UWB, sygn. 4/47/0/3/110, Sytuacyjne sprawozdanie społeczno- polityczne Starostwa Powiatowego w Bielsku Podlaskim za kwiecień 1937, s. 5.

W sprawozdaniu starosty mylnie wpisano nazwisko „Motoszko”.

APB, UWB, sygn. 4/47/0/3/110, Sytuacyjne sprawozdanie społeczno- polityczne Starostwa Powiatowego w Bielsku Podlaskim za lipiec 1937, s. 4.

Pod koniec 1938 roku w powiecie bielskim było już 117 kół obwodowych SN i 3,5 tysiąca członków. H. Majecki, Narodowa Demokracja we wschodniej części województwa białostockiego w latach 1919—1939, „Studia Podlaskie” 1997, t. VII, s. 82.

Do społeczności kościelnej w Klichach przyłączono odległe Popławy leżące ok. 2 km od Brańska.

_„The leaders, two Brezhnietzer Christians show the scumbags which homes are Jewish, that they need to rob. They work undisturbed. The policemen did nothing to stop the pogrom because they had not been instructed to stop the work”._ A. Trus, J. Cohen, _A Book of Remebrance Bransk_, New York 1948, s. 236.

Pietraszkę i Krasowskiego wybrano „ponieważ Biały i Czapski oficjalnie w bojkocie udziału brać nie mogą, gdyż muszą się jeszcze ukrywać”. Archiwum Państwowe w Białymstoku Urząd Wojewódzki Białostocki , sygn. 4/47/0/3/111, Sytuacyjne sprawozdanie społeczno-polityczne Starosty Powiatowego Bielsko-Podlaskiego za miesiąc luty 1938, s. 5

APB, UWB, sygn. 4/47/0/3/100, Miesięczne sprawozdania sytuacyjne z ruchu politycznego polskiego oraz społeczno-politycznego mniejszości narodowych, s. 81.

Tamże. Warto podkreślić, że wszyscy kandydaci z okręgu nr 41 podali jako zawód — rolnik. Można było wybierać spośród czterech kandydatów. Poza wymienionym startowali jeszcze Mystkowski Stanisław i Kiełczewski Bohdan. „Dziennik Białostocki” 1938, nr 309, s. 2.

APB, UWB, sygn. 4/47/0/3/111, Miesięczne sprawozdania sytuacyjne społeczno-polityczne Starosty Powiatowego Bielsko-Podlaskiego za lipiec 1938, s. 72.

„Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1938, nr 15, Obwieszczenie o dowodach prawa własności do gruntów scalonych wsi Klichy gm. Brańsk, poz. 127, s. 674.

Według relacji Jana Mielnickiego grupowa fotografia miejscowego koła Związku znajdowała się w reprezentacyjnym miejscu w domu Jankowskich.O walkach Podlaskiej Brygady Kawalerii pod Olszewem opowiedział Hipolit Kaliszewski. Zob. AHM, Nagranie: Hipolit Kaliszewski AW_I_0317.

Informacja zaczerpnięta ze strony dolubowo.pl

W połowie 1940 roku w skład dywizji pancernej wchodziły: dowództwo dywizji (183 żołnierzy wg etatu 010/10) i batalion zaopatrzenia, dwa (46-y i 148-y) pułki czołgów (w skład pułku czołgów wchodziły: batalion czołgów ciężkich, 2 lub trzy bataliony czołgów średnich, batalion czołgów (chemicznych) lekkich (miotacze ognia), pułk zmotoryzowany (trzy bataliony strzelców zmotoryzowanych), pułk artylerii (dwa dywizjony dział), batalion rozpoznawczy (kompania czołgów, dwie kompanie wozów pancernych), batalion transportowy, batalion medyczny, batalion łączności. Etat dywizji pancernej (czasu wojny czyli tzw. rozwiniętej) liczył: 689 oficerów, 161 oficerów politycznych, 235 techników, 114 pracowników administracji, 81 osób personelu medycznego, 2400 podoficerów, 7261 żołnierzy; uzbrojenie: 150 ręcznych karabinów maszynowych, 54 ciężkie karabiny maszynowe, 18 karabinów maszynowych przeciwlotniczych, 27 granatników 50mm, 18 moździerzy 82 mm, 4 moździerze 120mm, 4 działa przeciwpancerne 45mm, 4 haubice 76 mm, 12 haubic 122mm, 12 haubic 152mm, 12 działek przeciwlotniczych 37mm, 56 wozów pancernych BA-10, 39 wozów pancernych BA-20, czołgi KW — 63, T-34 — 210, BT — 7, Radio — 7, BT-7 — 19, T-26 — 22, T-26 miotacze ognia — 54, traktory — 83, ciężarówek — 1006. Powyższe stany liczebne przewidziane były na czas wojny. Jednostki radzieckie na pograniczu funkcjonowały w tak zwanych stanach pokojowych, tzn. w ich strukturach nie byli obecni wszyscy etatowi żołnierze. W związku z tym należy przyjąć, że 31 Dywizja Pancerna dysponowała w okolicach Bociek na przełomie lat 1940/41 liczbą ok. 1500 _bojców_.

Poza 31 Dywizją Pancerną w skład 13 Korpusu Zmechanizowanego wchodziła 208 Dywizja Zmechanizowana. W sumie jednostki te liczyły 294 czołgi.

W Bielsku Podlaskim umieszczono _WojenKomat_ (Komisariat Wojskowy Miasta), dowództwa oraz oddziały 5 Korpusu Strzeleckiego, 13 Korpusu Zmechanizowanego oraz część 9 Mieszanej Dywizji Lotniczej. Mniejsze jednostki umieszczono też w Studziwodach, Rajsku i Strabli.

Wg etatu 010/16 skład pułku czołgów przedstawiał się następująco: dowództwo pułku, kompania dowodzenia, kompania zwiadu, kompania saperów, kompania remontowa, batalion czołgów ciężkich — 52 czołgi ciężkie (KW-1/KW-2), dwa bataliony czołgów średnich po 52 sztuki, razem 104 czołgi średnie (T-34), batalion czołgów z miotaczami płomieni — 27 czołgów chemicznych (miotaczy ognia T-26), 9 czołgów lekkich (T-26), 17 średnich samochodów pancernych (BA-10), 6 lekkich samochodów pancernych (BA-20) do ochrony sztabu, na wyposażeniu kompanii zwiadu oraz saperów. Razem pułk czołgów liczył 2038 _bojców_.

Wg etatu 010/15 skład pułku zmechanizowanego przedstawiał się następująco: dowództwo pułku, kompania dowodzenia, kompania zwiadu, kompania saperów, bateria armat (4 armaty kalibru 76 mm), 5 średnich samochodów pancernych (BA-10), 12 lekkich samochodów pancernych (BA-20) dla ochrony sztabu oraz na wyposażeniu batalionów, kompanii zwiadu i kompanii saperów, trzy zmechanizowane bataliony (w każdym kompania moździerzy dziewięć lekkich wz. 38 oraz sześć moździerzy średnich wz. 37 o obsłudze 4 _bojców_, w sumie 27 moździerzy 50 mm, 18 moździerzy 82 mm. Razem pułk zmechanizowany liczył: 3 280 _bojców_,

Wg etatu skład pułku artylerii haubic przedstawiał się następująco: dowództwo pułku, dywizjon haubic wz. 1910/30 122 mm (obsługa 7-osobowa, donośność ok. 9 km), (trzy baterie po 4 haubice, dywizjon haubic wz. 1909/30 152 mm (donośność ok. 8,8 km), (trzy baterie po 4 haubice),

J. Nikołajuk, Pierwszy sowiet na Białostocczyźnie. Korpusy zmechanizowane — niespełnione nadzieje sowieckich wojsk pancernych na łuku białostockim „Militaria XX wieku” 2012, Wydanie specjalne nr 4, ss. 2—3.

We wsi Sielc w komisji wyborczej zasiadał m.in. Stanisław Stokowski, w związku z tym miejscowa konspiracja podejrzewała go o (jak sam się wyraził) „uczucia demokratyczne”. Z tych podejrzeń Stokowski zdawał sobie sprawę. Za uczestnictwo w owej sowieckiej komisji odpokutował. Niezidentyfikowana grupa konspiracyjna zarekwirowała mu produkty spożywcze w postaci słoniny i mięsa baraniego. AIPN, Bi 212/663, s. 7.

AIPN Bi 212/581, Protokół przesłuchania Józefa Tołwińskiego z 27 grudnia 1945, s. 6.

AIPN Bi 212/581, Protokół rozprawy Wojskowego Sądu Rejonowego w Białymstoku z 1 sierpnia 1946, s. 25.

M. Gnatowski, Radzieckie dokumenty o „Legii Podlaskiej” polskiej podziemnej organizacji działającej w latach 1939–1941 w regionie białostockim i łomżyńskim, „Studia Łomżyńskie” 2012, t. XXIII, s. 16.

A. Mosiewicz, Pierwsze próby organizacji polskiej konspiracji w regionie Ciechanowca w latach 1939—1941, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny”, 2005, t. I, s. 124.

Kobyla to miejsce urodzenia Bronisława Pietraniuka „Wąsala”, ur. 1896, żołnierza miejscowego NSZ.

Ten element konspiracyjnej rzeczywistości przewija się powszechnie we wszystkich relacjach z okresu wojny. Lech Dull już po wojnie odwiedzał w towarzystwie ojca parafię w Wysokim Mazowieckim licząc na napotkanie znajomych konspiratorów. Relacja w zbiorach autora.

Informacja Jana Mielnickiego.

„Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Poleskiego” 1925, nr 5, s. 215.

„Nieznani bohaterowie — Marian Kalicki z Niewiarowa Sochów” „Kurier Podlaski” z 3 maja 2020. Zofia Kalicka „Jaskółka” ukrywała się w wiatraku, to o niej mówić będzie w swoim zeznaniu Michał Wołoszyn.

Następnie w AK, w czasie akcji „Burza” prowadził w Lachówce punkt kontaktowy Obwodu nr 28 organizacji. Według dokumentów sowieckich ujawnionych przez Michała Gnatowskiego, aresztowany w 1940 w śledztwie obciążał księdza Rocha Modzelewskiego.

AIPN, BU 186/179, t. 4, Protokół przesłuchania Stanisława Korzeniewskiego z 29/30 sierpnia 1940., k. 249.

Meldunek dowództwa Powstańców Podlaskich o stanie liczebnym i uzbrojeniu z 5 grudnia 1939, NARB w Mińsku, zesp.4, spr. 21, t. 2090, k. 33.

W uwagach zanotowano: „Wymienione wsie na terenie rejonu 1 składają się w większości z Rosjan (sic!) i dlatego członkowie organizacji są tylko w niektórych miejscowościach”. NARB w Mińsku, zesp.4, spr. 21, t. 2.

Miejscowość położona 2 km od Zaleszan.

Miejscowość położona 2 km od Wólki Wygonowskiej.

Rozkaz dowódcy Legii Podlaskiej Stanisława Korzeniewskiego z 2 stycznia 1940. NARB w Mińsku, zesp. 4, spr. 21, t. 2090, k. 30. Tłumaczenie na język rosyjski — tłumacz Wołk, zgodność z oryginałem potwierdził Naczelnik 2 Wydziału, 2 oddziału (_Uprawlienja Gosudarstwiennoj Biezopasnosti_) UGB NKWD młodszy lejtnant Spiriagin.

Władysław Sikorski posiadał stopień generała broni.

M. Czarniawski, Podlaskie Bataliony Śmierci, Białystok 2019, s. 37.

Pseudonim „Lis” przysługiwał zastępcy Komendanta Okręgu NOW.

Stefan Galicki z Andryjanek, ujawnił się w roku 1947.

APB, Spis żołnierzy podziemia niepodległościowego, którzy ujawmili się w 1947 r.

M. Czarniawski, Podlaskie…, s. 36.

Archiwum Historii Mówionej Ośrodka Karta i Domu Spotkań z Historią , sygn. AW II 2456, rkp, Relacja Marii Sawickiej, s. 2.

Bolesław Florczuk był miejscowym komendantem Podlaskich Batalionów Służby Zwycięstwa Polski podporządkowanym Leonowi Mierczyńskiemu.

M. Czarniawski, Podlaskie…, s. 37.

Informacje zaczerpnąłem z biogramu porucznika opracowanego przez Tadeusza Łaszczewskiego

Józef Mierczyński także nie był „przypadkowym” uczestnikiem zdarzeń. Został on powołany do komisji plebiscytowej, zajmującej się przygotowaniem _referendum_ w sprawie przyłączenia omawianych terenów do Białoruskiej SRR. „Zaproponował on, w jego mniemaniu lojalistyczną poprawkę: utworzenia _Autonomicznej Republiki Polskiej_ w ramach BSRR …_gdyż tutaj nie mieszka _— jak się wyraził — _nawet jeden Białorusin_. Ponieważ propozycja ta padła w wieczór poprzedzający głosowanie, na posiedzeniu Komisji Wyborczej, NKWD postanowiło go aresztować dopiero następnego dnia po wyborach. Dzięki temu, został on na czas ostrzeżony, zdołał się ukryć i przeżył wojnę”. Informacja cytowana na podst. Ciechanowieckiego Rocznika Muzealnego, t. I, Ciechanowiec 2001.

Chodzi o Wysokie Litewskie.

Michał Gnatowski uważał, że chodzi o konspirację w obwodach nr 1,2,3 „Legii Podlaskiej”, stąd zawężająca nazwa „Legion Poleski”. Moim zdaniem w „Legii” mógł nastąpić rozłam. Dla Sowietów „Legion Poleski” był częścią „Batalionu Śmierci”. W dokumentach wytworzonych przez sowieckie organy bezpieczeństwa nie występuje nazwa „Podlaskie Bataliony Śmierci”, ani nie pojawia się termin Podlasie, rozumiane jako obszar na południe od Bugu które to znajdowało się pod okupacją niemiecką.

Wydaje się logiczne, że sowiecki agent „Zorkij” i Pawlak to ta sama osoba, jednak zerwał on współpracę i został skazany na śmierć.

Pseudonim Stanisława Korzeniewskiego „Nałęcza”.

Chodzi o Karola Karpisza, który jeszcze 10 września 1940 przebywał na wolności, wkrótce jednak został aresztowany.

NARB w Mińsku, zesp. 4, spr. 21, t. 2090, k. 75—78.

Nieznani bohaterowie — Bolesław Florczuk ze Skiw Małych „Kurier Podlaski” z 20 maja 2020.

Ten eufemizm wydaje się wskazywać, że zeznania wymuszono torturami, co stanowi okoliczność łagodzącą dla Olędzkiego.

M. Gnatowski, Radzieckie…, s. 67.

Właściwie Grigorij Kowalewski.

Według informacji Lecha Dulla, jego matka lekceważąco wyrażała się dokonaniach młodego Kamieńskiego, który jakoby „Z Kozdrojem to jedynie za spódniczkami biegali”. Relacja w zbiorach autora.

Z. Romaniuk, J. Usakiewicz, Związek Nauczycielstwa Polskiego w Brańsku i okolicach, Brańsk 2006, s. 43.

Prawdopodobnie zniekształcona nazwa pseudonimu „Sędziwój”

Pseudonim Jana Tabortowskiego.

Władysław Liniarski.

Stąd zapewne reorganizacja Legii Podlaskiej, powołanie cywilnych komisarzy oraz organizacja PCK. Dla białostockiego ZWZ wybuch wojny niemiecko-sowieckiej stanowił absolutne zaskoczenie.

M. Czarniawski, Podlaskie…, s. 40.

W „Roczniku Oficerskim” — kompilacji wydanej współcześnie uwzględniającej stan z 1939 roku występuje jedynie nazwisko „Tadeusz Eljasiak”, rezerwa 42 pp. w Białymstoku.

Z. Michalski, Aby nie zginęła, mps udostępniony dzięki uprzejmości Jacka Sobczyka.

AIPN, Bi 212/846, Protokół przesłuchania Zygmunta Jankowskiego z 4 lutego 1946. s. 8.

Z. Romaniuk, 21 miesięcy władzy sowieckiej w Brańsku, „Ziemia Brańska” 1995, t. VI, s. 86. Romaniuk używa terminu „Narodowa Organizacja Wojskowa”, która wszak powstała 1 lipca 1941.

Ur. 25 marca 1923 w Sielcu, córka Adolfa i Rozalii z domu Józwiuk (w dokumentach błędnie Jóźwiak). Archiwum Sądu Okręgowego w Olsztynie , sygn. II Ko319/97, Odpis skrócony aktu małżeństwa, k. 5.

ASO, sygn. II Ko319/97, k. 38.

Relacja Anny Gos z września 2021 w zbiorach autora.

Archiwum Ośrodka „Karta”, Wykaz spraw prowadzonych przez NKWD Zachodniej Ukrainy i Białorusi, t. V, s. 181.

Wróblewski został zastrzelony 15 listopada 1944. Z. Romaniuk, Boćki na Podlasiu, Boćki 2013, s. 464. Ustaliłem, że wykonawcą wyroku był Jan Mucha ps. „Medal”, który ożenił się z córką owego Wróblewskiego.

Relacja Franciszki Eljaszuk w zbiorach autora. Po powrocie Stanisława Eljaszuka do kraju zawarł on związek małżeński z sąsiadką Franciszką z domu Danilczuk, której rodzina sprowadziła się na kolonię Smolugi w okresie przedwojennej reformy rolnej. Franciszka Eljaszuk informacje te poznała z późniejszych opowiadań rodziny męża.

E. Bobel, Miałem wtedy 7 lat, „Mikroelektronik” 1990, nr 1, s. 5; Dokumenty rodzinne z zesłania Edwarda Bobla znajdują się w Archiwum Ośrodka „Karta”. sygn. AWZS 0036.

Archiwum Ośrodka „Karta”. sygn. AWZS 00100, M. Boguszewska, Tułaczka, rkp., s. 2.

Archiwum Ośrodka „Karta”, M. Sawicka, Relacja dla „Życia Warszawy”, Archiwum Ośrodka „Karta”, s. 6.

ASO, sygn. II Ko 319/97, k. 39. Prawdopodobnie chodzi o babkę ze strony matki, która zaopiekowała się gospodarstwem po wywózce.„Nieznani bohaterowie — Marian Kalicki z Niewiarowa Sochów” „Kurier Podlaski” z 3 maja 2020. Fragment pracy magisterskiej Barbary Goławskiej pt.: „Nieznani bohaterowie II wojny światowej z powiatu bielskopodlaskiego”, obronionej w 2018 r. na Wydziale Historyczno-Socjologicznym Uniwersytetu w Białymstoku.

AIPN, Bi 403/221. Akta w sprawie karnej przeciwko Bendorf/Bundorf Piotr/Paweł, imię ojca: Władysław, ur. 05-08-1921 r. oskarżonego o „czyny z art. 1 pkt 2 Dekretu z dn. 31-08-1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”. Zob. też AIPN, By 084/1220 „Dokumentacja operacyjna w sprawie o współpracę z okupantem hitlerowskim w Grodzisku, pow. siemiatycki, dot. Piotr Bendorf, imię ojca: Władysław, ur. 05-08-1921 r”.

Dziadkowi autora pracy, mierniczemu Niemcy przydzielili tymczasowo tego rodzaju pomoc w gospodarstwie.

Józef Piekarewicz ur. ok. 1891, przed wojną nauczyciel w Osmoli, podczas okupacji podleśny w Boćkach, aresztowany wiosną 1943, zginął w więzieniu w Białymstoku w lipcu 1943. Z. Romaniuk, Związek…, s. 50.

AIPN, Bi 212/3441, Protokół przesłuchania Antoniego Korzenieckiego z 6 kwietnia 1950, s. 15.

Z. Romaniuk, Brańsk i okolice w latach 1939—1953. Reminiscencje zdarzeń „Ziemia Brańska” 1995, t. VI, s. 9. Romaniuk powołuje się na wydaną w 1948 roku w Nowym Jorku książkę: A. Trus, J. Cohen, A Book of Remembrance Brańsk, New York 1948, ss. 244—245.

AIPN, Bi 403/52, t. II, s. 26.

B. Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień. Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942—1945, Warszawa 2011, s.171.

Nie ulega wątpliwości, że w grudniu 1942 do gospodarstwa sołtysa wsi Burchaty i jego żony Marianny Dawidziuk przyszedł Żyd, przemoczony po zapewne przymusowej kąpieli w Nurcu. Informację potwierdzał wielokrotnie Tadeusz Czarniawski. Zbrodnie w na Żydówkach w Chojewie przypisuje się braciom Józefowi i Aleksandrowi Hryciom (prawosławnym Białorusinom). Mój ojciec znał jednego z braci oraz Mariannę Dawidziuk, która uratowała Żyda umieszczając go w piecu chlebowym. Marianna Dawidziuk to matka Jana Dawidziuka „Szafy”, który z kolei był ojcem chrzestnym Tadeusza Czarniawskiego. Natomiast zabudowania rodziny Hryciów znajdowały się o 200 metrów od rzeki, a nie 2 km jak pisze Gontarczyk. Nazwisko Kamiński wymieniane jest jedynie w tym kontekście, że przypadkowym osobom z okolic Brańska o tym nazwisku odmawiano wydania wizy do USA. Informacja Tadeusza Czarniawskiego. Por. P. Gontarczyk, Czy bracia Hryć byli polskimi mordercami Żydów? Czyli uwagi na temat naukowej wiarygodności badań prof. Barbary Engelking „Dzieje Najnowsze” 2018, t. 4, ss. 201—224.

Franciszek Matczuk ur. 1 marca 1920 zgłosił się ochotniczo w roku 1942 do szefa bielskiego _Gestapo_ Paula Schwede. Motywacją współpracy agenturalnej były względy czysto materialne. Jego brat pełnił funkcję sołtysa w Knorydach, został zlikwidowany przez polskie podziemie. Problem przedstawiłem w pracy M. Czarniawski, Podlaskie… s. 88 i nast.

Wydaje się, że Matczuk obracał się w środowisku dwóch różnych grup konspiratorów. „Życie i śmierć dla Polski” było organem ONR,

Chodzi o Feliksa Pietrzykowskiego „Cincinatusa” dowódcę placówki AK -AKO Boćki, zabitego w Lubiejkach w lipcu 1945. Po nim dowodzeniem placówką WiN objął Eugeniusz Korzeniewski.

Trzeci z założycieli (obok braci Korzeniewskich) „Legii Podlaskiej”. Wszyscy oni zostali aresztowani przez NKWD w połowie 1940 roku, wydostali się na wolność po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941.

A. Omiljanowicz, Zanikające echa, Warszawa 1977, s. 119.

Tamże, s. 124.

Archiwum Historii Mówionej Ośrodka Karta i domu Spotkań z Historią , Nagranie: Hipolit Kaliszewski AW-I-0317. Oziewicz jako dowódca 29 Dywizji Piechoty w Grodnie znał Mazurka, będącego przed wojną, według relacji Kaliszewskiego, oficerem informacyjnym jednego z pułków piechoty.

Zbigniew Antoni Zaleski pseudonim „Drzymała” (następnie „Orłowski”) pochodził ze wsi Klepacze koło Ostrożan. Jego żona Irena była nauczycielką w miejscowej szkole w Ostrożanach. Natomiast Zbigniew Zaleski był z zawodu krawcem. Informację tę odnalazłem w jego ankiecie personalnej. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej , zesp. BU 0177/56/ t. 2, s. 341. Wykonywanie takiej pracy dawało naturalne możliwości uprawiania konspiracji. Pojawianie się w warsztacie krawca nawet odległej klienteli nie mogło wzbudzać podejrzeń.

Informacja nie ścisła. Zaleski był przed wojną kapralem.

Cyt za: K. Litwiejko, Powiat bielski Narodowych Sił Zbrojnych (październik 1942- lipiec 1944), „Ziemia Brańska”, 1995, t. VI, ss. 39.

W swoich wspomnieniach Michalski nazywa wieś „Mazurami”.

Z. Michalski, Aby nie zginęła, mps, ss. 578.

Ur. w 1900, prawnik i nauczyciel historii w gimnazjum w Grodnie, przybył w okolice Grodziska. Od sierpnia 1942 jako nauczyciel szkoły powszechnej w miejscowości Żery-Pilaki, od września tegoż roku w NSZ. Jastrzębski był inwalidą, widoczne kalectwo (jak wspomina Pilar, na obu dłoniach naturalnej wielkości miał nieproporcjonalnie małe palce) uniemożliwiało mu szerszą pracę konspiracyjną, koncentrował się więc „Ślepowronowi” na pracy organizacyjnej. Aresztowany w 1944, zesłany do ZSRS, powrócił ze zsyłki. Zmarł w 1974 roku.

Inną formą „podnoszenia autorytetu” było przedstawianie się stopniem oficerskim. W utworzonej w Zaminowie „Szkole Podchorążych OWZJ” Michalski prowadził wykłady jako „kapitan Kraszewski”.

K. Litwiejko, Powiat bielski…, s. 41.

Z. Romaniuk, Boćki…, s. 464.

Chodzi o kpt. Czesława Drozdowskiego.

Z. Michalski, Aby…, s. 579.

W dokumentach organizacyjnych NSZ Jan Eljaszuk występuje pod pseudonimem „Gromlik”. Etymologia pseudonimu „Gromlik” prowadzi nas do mitologii słowiańskiej. Według Jana Perkowskiego Gromlik (zamiennie Grobnik) to rodzaj wampira. J.L. Perkowski, _Vampires of the Slavs_, Cambridge Massachusetts 1976, s. 206.

Z. Michalski, Aby…, s. 602.

W październiku 1943 ukarany naganą przez Komendanta Powiatu „Za dwukrotne niewłaściwe zachowanie Kol. wobec mnie Komendanta Powiatu, a więc Kol. bezpośredniego przełożonego(…)” K. Litwiejko, Powiat…, s. 46.

Popławski to były działacz SL, poprzedni pseudonim „Zagłoba”, następnie w NZW „Trzaska”. Zwerbowany do PBŚ przez Wacława Klukowskiego, od 1941 w PZP współpracownik Stanisława Ferusia, następnie w NSZ, NOW, NZW Aresztowany w grudniu 1945, skazany przez WSR, zmarł w więzieniu w Rawiczu w 1948.

Relacja Jana Fiedorczuka w zbiorach autora.

Archiwum Parafialne w Klichach, Księga Ślubów, nr aktu 5/1943.

Oficer Dyspozycyjno-Taktyczny Inspektoratu NSZ kpt. Czesław Drozdowski złożył w dniu 17 grudnia 1943 o tym meldunek pułkownikowi „Kilińskiemu” konkludując: „Zych z K G, , że to wina pana Pułkownika”. Cyt. za K. Litwiejko, Powiat…, s. 65.

Chodzi o Teodora Śmiałowskiego „Szumnego” Cyt. za K. Litwiejko, Powiat…, s. 42.

Wraz z nim odszedł nieodłączny kompan Bronisław Pietraniuk „Wąsal”.

Z. Michalski, Aby…, s. 656.

Wyrokiem Koleżeńskiego Sądu Oficerskiego Awramienko został skreślony z listy żołnierzy NSZ ze względu na konflikt z Komendantem Powiatu. Charakterystyka „Dunajewskiego” autorstwa „Antoniego”: „jest także pchor. Pracuje od 1941 ale nie posiada dostatecznych kwalifikacji moralnych. Karciarz i pijak”. Moim zdaniem wówczas Awramienko wraz z Bronisławem Pietraniukiem „Wąsalem” opuszczają teren i przechodzą do NOW w sąsiednim powiecie wysokomazowieckim.

Jest młodym ppor. z VIII 1939. Data nominacji nie sprawdzona. Narodowo jest wyrobiony. Organizacyjnie prawie zupełnie nie wywiązuje się z powierzonych mu zadań.

Pseudonim to jednocześnie klejnot herbowy rodu.

Ur. w 1895, p.o. proboszcza parafii pod wezwaniem Różańca Św. Najświętszej Maryi Panny w miejscowości Kłopoty-Stanisławy.

Oddział rozwiązany w grudniu 1943.

W kwietniu 1944 Kuchciński porzucił organizację i samowolnie przeniósł się do AK. I chociaż w NSZ traktowano go jak dezertera, nie przeszkodziło to mu zostać następcą Jastrzębskiego, a nawet rok później występować jako nieprzejednanemu orędownikowi odrębności organizacyjnej NSZ i NOW.

Rozstrzelany w Arbasach przez pluton „Bitnego” wraz z bratem Franciszkiem Stępkowskim ps. „Gazda” (dowódcą plutonu NSZ w listopadzie 1945), z wyroku Sądu Komendy Powiatu NZW za to, że na rozkaz Kuchcińskiego ujawnili się w okresie „deklaracji Radosława” i zdali broń.

Wywiad organizacji odnotował prosowieckie sympatie mieszkańców Niewiarowa, którzy z kolei zauważyli nie naturalny ruch panujący często w obejściu Kalickiego. Być może wskutek denuncjacji Niemcy otoczyli w maju 1943 „punkt Budrysa” i zabili Komisarza Cywilnego Rejonu Grodzisk, a także Józefa Czyżewskiego oraz Antoniego Olszewskiego.

Od 14 stycznia 1946 proboszcz parafii w Nurcu, od 1947 w koszalińskim.

Ujawnił się w roku 1947 w Warszawie.

Wydaje się, że po konflikcie z Jastrzębskim, Władysław Awramienko i jego najbliższy współpracownik Bolesław Pietraniuk via Białystok przechodzą do NOW na teren powiatu wysokomazowieckiego, gdzie ta miała rozbudowane struktury. W tym czasie NOW znajdowała się teoretycznie w etapie scalania z AK.

Ujawnił się podczas amnestii w 1947 jako żołnierz AK/WiN.

Nazwisko przybrane po ucieczce z ZSSR.

Adam Teodorczuk.

AIPN, BU 0177/56, t.1, k. 4.

Przed wojną nauczyciel, pochodził z miejscowości Moczydły.

Cyt. za J. Kułak, Powstanie Narodowego Zjednoczenia Wojskowego na Białostocczyźnie. Jesień 1944 — jesień 1945, Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska, 1991, nr 5, s. 129.

Wacław Stalewski.

Marian Dworzecki.

Z. Michalski, Aby…, s. 714.

K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka…”, s. 179.

Rozkaz specjalny Komendanta Okręgu NSZ-NOW „Mścisławskiego” z 25 października 1944, cyt. za: J. Kułak, Powstanie…, s. 131.

Szerzej na ten temat zob: K. Litwiejko, Ostatni z komendy Okręgu XIII Hipolit Kaliszewski „Marek” „Rodzina Świętej Jadwigi” 1999, nr 4, ss. 14—15.

Rozkaz Komendanta Okręgu NSZ „Orłowskiego” z 9 grudnia 1944, cyt. za: J. Kułak, Powstanie…, s. 132.

Tamże.

Tamże.J. Kułak, Rozstrzelany…, s. 242.

Genezę konfliktu pomiędzy grupą Tarnowskiego a Malinowskim przedstawiłem po raz pierwszy na portalu slonecznystok.pl w artykule _Narodowcy i złote ruble._

Rozkaz nr 49 Komendy Powiatu „Burza” z 2 listopada 1945. AIPN Bi 212/3441, s. 10. Dodatkowych badań wymagałaby kwestia wpływu na stan finansów organizacji podziemnych operacji deflacyjnej przeprowadzonej przez komunistów pomiędzy październikiem 1944 a wrześniem 1945. Do wymiany na nowe złote można było przedstawić jedynie dość niskie sumy walut okupacyjnych. Por. J. Luszniewicz, Procesy inflacyjne w Polsce w latach 1945—1955 — przejawy, fazy, uwarunkowania, konsekwencje. Przyczynek do badań nad inflacją w PRL „Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace” 2014, nr 2, s. 107.

AIPN Bi 212/3441, s. 10.

Rozkaz nr 150 Komendy Powiatu „Burza” z 26 grudnia 1945. AIPN Bi 212/3441, s. 11.

Tamże.

Informacja z portalu odkrywca.net

Dowódcą tej jednostki do czerwca 1946 był przyszły kompozytor, pułkownik Robert Satanowski.

Tamże.

K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka”…, s 249.

Niezawisły sąd w 1997 roku w uzasadnieniu wyroku o odmowie odszkodowanie i przyznaniu jedynie zadośćuczynienia żonie i córce stwierdza: „Po prostu w okresie powojennym Jan Eljaszuk nie pracował, zajmował się działalnością polityczną i zbrojną nie przyczyniając się czynnie do utrzymywania swej rodziny. (…) Gdyby żył ojciec i pracował w zawodzie nauczycielskim, warunki bytowe rodziny byłyby z pewnością znacznie lepsze”. ASO, sygn II 1 Ko 319/97 k. 24—25.

J. Kułak, Rozstrzelany…, s. 276.

W dniu 28 stycznia 1946 Tomaszewski przebywał służbowo w Hajnówce, gdzie mieszkali jego rodzice, naocznym świadkiem „napadu bandy” nie był, jednak poinformowany o wydarzeniach przez ludność 29 stycznia rowerem powrócił do Bielska. Fragment raportu referenta Tomaszewskiego w: J. Kułak, Rozstrzelany…, ss. 502—503.

AIPN Bi 212/846, s. 8.

AIPN Bi 212/846, s. 12. W przytoczonym fragmencie protokołu przesłuchania poprawiłem błędy ortograficzne w wyrazach „szwagier” i „kulawy”. Ten fragment zeznań jest bardzo zagadkowy i nabiera nowego sensu w związku z notatką, iż w V Wileńskiej Brygadzie służył także mieszkaniec Sielca Stanisław Białowarczyk syn Aleksandra, ur. 17 czerwca 1928. Zob. AIPN Bi 019/24, t.2. Również Tadeusz Czarniawski zdecydowanie twierdzi, że „Młot” przez pewien czas ukrywał się w Sielcu. Relacja w zbiorach autora.

AIPN BU 0177/57, t. 3, s. 89.

AIPN Bi 212/846, s. 44.

Relacja Jana Mielnickiego z czerwca 2019 w zbiorach autora.

Według Stanisława Zamęckiego miejscem odprawy była wieś Żochowo w powiecie Łomża. S. Zamęcki, Partyzantka Narodowej Organizacji Wojskowej na ziemi ostrowsko-mazowieckiej, Wrocław 2003, s. 7.

Bolesław Kozłowski.

Zbigniew Kulesza.

Ryszard Kuprianowicz.

Stanisław Zamęcki.

Kazimierz Krasowski.

Józef Korzeniewski.

Ksiądz Mieczysław Kasprowicz.

Feliks Kowalski.

Wacław Malinowski.

Franciszek Gawkowski.

Stanisław Poniatowski.

Placyd Gawino.

Jan Siekierko.

Antoni Korzeniecki

Jan Tuszewicki.

Stanisław Franciszek Grabowski.

Zbigniew Łukasiewicz.

Adolf Twarowski.

Wacław Malinowski.

Bolesław Kostera.

Jan Fabiańczuk.

Jan Skowroński.

Ignacy Babiński.

Dominik Kalinowski.

Kazimierz Kalinowski.

AIPN Bi 212/3441, s. 10, 10 bis.

M. Czarniawski, Podlaskie…, s. 28.

Zeznanie Antoniego Michalczuka ps. „Szpak”. Cyt za M. Ostapiuk, Komendant „Bury”. Biografia kpt. Romualda, Adama Rajsa „Burego” 1913—1949, Białystok-Olsztyn-Warszawa 2019, s. 221.

Tamże.

Relacja Franciszki Eljaszuk z maja 2019 roku w zbiorach autora.

Ostatnie zabudowania po prawej stronie jadąc w kierunku Zaminowa, dziś w posiadaniu rodziny Stokowskich.

Relacja Jana Mielnickiego z czerwca 2019 w zbiorach autora.

Jan Fiedorczuk w korespondencji do autora z 12 maja 2022.

ASO, sygn. II 1 Ko 319/97. Protokół przesłuchania Zofii Fiedorczuk primo voto Eljaszuk, k. 2.

Tamże, k. 13.

Z owych „zapisów wtórnych” należy odnotować — Eljaszuk posiadał wykształcenie średnie, nauczyciel. Tamże, k. 14.

Tamże, k. 15.

Tamże, k. 39.

AIPN Bi 212/846, s. 4.

AIPN Bi 212/676, s. 18.

Tamże. Po aresztowaniu Aleksandra Leszko „Wilka” komendantem plutonu NSZ/NOW został brat „Płota” Józef Rękawek „Łapaj” zamieszkały w Czarnej Cerkiewnej. W miejscowości tej za czasów okupacji niemieckiej powstał obóz koncentracyjny dla podejrzanych o przynależność do podziemia. W obozie panowały okrutne warunki. Według Tadeusza Czarniawskiego więźniami obozu byli m.in. dwaj mieszkańcy okolicznych wsi o nazwiskach: Osmólski i Łagoda. W tychże dokumentach znajdujemy informację, że Jan Rękawek brał udział we wzmiankowanej wyżej akcji na posterunek MO w Grodzisku w październiku 1944. Akcję zorganizowano w sobotę, wzięło w niej udział 18 żołnierzy, kilku z oddziału Franciszka Malinowskiego „Buksy” wraz z dowódcą, reszta pochodziła z rezerwy terenowej ze wsi Aleksandrowo w gminie Grodzisk. Natomiast rannych w akcjach zbrojnych melinowano w gospodarstwie Władysława Leszko „Jaśmina” na kolonii Mierzynówka. Komendantem miejscowej drużyny był Bolesław Kostera „Pilnik”, jego łącznikami Stanisław Kryński zamieszkały w Rybałtach i Antoni Twarowski z Jaszczołt.

AIPN Bi 212/846, s. 5.

ASO, sygn. II 1 Ko 319/97. Protokół przesłuchania Zofii Fiedorczuk primo voto Eljaszuk, k. 39.

APB, zesp. Sąd Powiatowy w Bielsku Podlaskim, sygn. 363/56, k.4.

Tamże. Należy odnotować, że zarówno w aktaqch spraw z lat50-tych jak 90-tych nazwisko bohatera pracy pisane jest w obu wersjach „Eliaszuk” jak też „Eljaszuk”.

Kwerendę przeprowadziłem w kwietniu 2019 dzięki uprzejmości proboszcza Andrzeja Boguszewskiego.

ASO, sygn. II 1 Ko 319/97. Protokół przesłuchania Zofii Fiedorczuk primo voto Eljaszuk, k. 39.

Z niezwykle istotnej roli prasy narodowej zdawał sobie sprawę komendant „Kochanowski”. Gdy w maju 1946 w związku z aresztowaniami terenowej siatki NZW w gminie Boćki kolportaż załamał się, Tarnowski zauważa: „Brak naszej prasy wyrządza nam coraz poważniejsze szkody. Wiele jednostek załamuje się i wątpi czy i gdzie indziej jest organizacja, mówią: nie ma naszych gazet to już i nic nie ma, wszystko się rozleciało. Raport terenowy KP „Burza” za okres od 1 kwietnia 1946 do 15 maja 1946, cyt za: M. Ostapiuk, Komendant…, ss. 193—194.

AIPN Bi 212/846, s. 10.

W protokole wpisano „Żygunia”.

W protokole wpisano „Latoszko”.

Tamże, ss. 10—11.

W protokole wpisano „Tołofiński”.

Tamże, s. 12.

Błędnie odcyfrowano jako „Laska”. Także protokolanci UB poprawili pseudonim Zygmunta na „Leszczyna”.

J. Kułak, Rozstrzelany…, s. 192.

odkrywca.net

AIPN BU 0177/57/1, Wykaz funkcjonariuszy UBP, MO, LWP biorących udział w rozpracowaniu i likwidacji nielegalnej organizacji NZW, ss. 141—144. Zawierający 126 nazwisk wykaz pokrywa się częściowo z wykazem funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa biorących udział w likwidacji NSZ.

AIPN BU 0177/56/1, Wykaz funkcjonariuszy UB, MO i Armii Czerwonej biorących udział w rozpracowaniu i likwidacji organizacji NSZ na terenie pow. bielskiego, ss. 22—23.

Ur. 1918, s. Jana, w l. 1940—41 urzędnik _Gorsowietu_ w Bielsku. J. Porycki, Lista mieszkańców Bielska Podlaskiego zabitych, rannych, deportowanych, zaginionych, represjonowanych, Bielsk Podlaski 2011, ss. 10—11

AIPN Bi 212/3441, ss. 14—18.

W protokole wpisano „Jórant”.

W oryginale „Jorant”.

AIPN Bi 212/517 ss. 8—10.

AIPN Bi 212/3441, ss. 14—18.

Rusycyzm wstawiony przez śledczego i jednocześnie protokolanta wskazujący na jego narodowość.

W protokole wpisano „Joran”.

W protokole wpisano „Lieszczyna”.

Informacja nieprawdziwa. Według relacji Jana Mielnickiego, syna aresztowanego w lutym 1946 Franciszka Mielnickiego, Franciszek Żegunia pełnił w organizacji funkcję sędziego.

AIPN Bi 212/311 ss. 2—4.

AIPN Bi 212/1315, ss. 8—11.

To już druga osoba po Auguście Dobrowolskim, która stwierdza, że Jan Boguszewski po pogromie pod Bodakami kierował własnym oddziałem.

Chodzi o Mieczysława Sakowicza vel Józefa Kowalczuka.

Pseudonim „Kowal” nawiązujacy do wykonywanego zawodu.

Chodzi o Józefa Korzeniewskiego.

Marian Gawino.

Lech Borszewski vel Boryszewski ur. 26 sierpnia 1922 w Toruniu Podgórzu. Ukończył jedną klasę liceum ogólnokształcącego, z zawodu szofer samochodowy. Podczas kwietniowej amnestii 1947 ujawnił się, zdał pistolet maszynowy PPSz oraz granat RG-42. Zamieszkał w Grodzisku Mazowieckim, pracował jako kierowca PKS. AIPN BU 0177/57 t. 4, s. 46. W rozmowie nagranej przez Jerzego Kułaka, Borszewski wspomina dwukrotnie o tym, iż „Wieluń” napisał do niego list prosząc o kontakt, jednak Kułak nie podchwycił tego wątku, gdyż zapewne nie znał takiego pseudonimu.

AIPN Bi 212/1315, ss. 12—19.

W protokole nazwisko przekręcone na „Reczkowski”.

Jan Szmurło.

Właściwie Jan Żoch, rodzina była przezywana „Walczakami”.

Właściwie Kozłowski Stanisław.

Chodzi o Kazimierza Krasowskiego.

Stanisław Miłkowski.

Stanisław Zabłudowski.

Placyd Gawino.

Marian Gawino.

AIPN Bi 212/3441, ss. 4—7.

W kolejnym protokole przesłuchania z 6 kwietnia 1950 Korzeniewski podał, iż posiada Krzyż Walecznych wydany w 1939 roku przez dowództwo 79 pp w Słonimiu. Tamże s. 14.

Stanisław Miłkowski.

Stanisław Korzeniewski.

Chodzi o Józefa Jankowskiego.

AIPN Bi 212/3441, ss. 14—18.

Chodzi o Koszewo.

Henryk Bańkowski. Ujawnił się w 1947 jako żołnierz AK/WiN.

W oryginale „przez okres dwóch razy”.

Korzeniewskiemu pomagał w tym czasie młody mieszkaniec wsi Torule Wacław Szpakowski. Według jego relacji pozostawiał on Korzeniewskiemu na przejściu przez rzekę Leśną umówionych znaków. Pozostawiony na wystającym z wody palu kawał darni oznaczał, że we wsi, w której mieszkała siostra Korzeniewskiego — Anna jest bezpiecznie. Gdy darni nie było oznaczało to, że w pobliżu znajdują się oddziały lub obcy ludzie. Relacja Wacława Szpakowskiego w zbiorach autora. O pomocy udzielanej przez dzieci ukrywającym się działaczom WiN pisał do autora także Piotr Zapisek, wnuk gajowego Bronisława Zapiska, który w tym samym czasie wraz z Bronisławem Godlewskim udzielał pomocy „Młotowi” Łukasiukowi w okolicach Rudki i Ciechanowca. Relacja Piotra Zapiska w zbiorach autora.