Janusz Krasiński. Świadectwo - ebook

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów

Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny

CZĘŚĆ I. „Jestem pisarzem”

Rozdział 1. Trzy życiorysy

Życiorys encyklopedyczny

Życiorys opowiedziany

Życiorys „archiwalny”

„Wewnętrzny żar”

Rozdział 2. Świadek historii

Debiut poetycki

Opowiadania więzienne

Rozrachunek z młodzieńczą konspiracją

(Anty)przypowieść o wózku

„Moja książka kryje morderców”

Rozdział 3. Świadek codzienności

Ciekawość świata

Metafizyka uboju

Opowieści z prowincji

Rozdział 4. „Życie w dramacie”

Pozorny absurd

Wobec śmierci

Domowe przesłuchanie

Studium osaczenia

Śmierć i muzyka

Ciało cierpiące

Diagnoza najbardziej aktualna

Świadectwo lektury

Laboratorium człowieczeństwa

CZĘŚĆ II. „Krwawy ślad na piśmie”

Rozdział 1. Dzieło życia

Pięcioksiąg

Geneza

Rozdział 2. Na stracenie

W matni bezpieki

„Tu jest Polska”

Pisanie jako praca pamięci

Między wyznaniem a świadectwem

Rozdział 3. Twarzą do ściany

Przełamywanie ciszy

Milion oczu Stalina

Panorama historyczna

„Dusza musi mieć jakiś znak na grobie”

Szymon Słupnik

„Dziwne cierpkie uspokojenie”

Rozdział 4. Niemoc

„Bezmarkowy szwajcar”

Czerwona „czarodziejska góra”

Bildung Szymona Bolesty

Artystyczne credo

„Komuna, ona wszystko zabierze”

Rozdział 5. Przed agonią

Kronika PRL

Szymon – obywatel PRL

Los równoległy

Senne wizje i diagnozy rzeczywistości

Rozdział 6. Przełom, czyli pożegnanie

Zakończenie alternatywne – Bracia syjamscy z San Diego

Przełom

Dzieje utraconej przyjaźni

Bolesta staje obok Krasińskiego

„To jest koniec, ślepnę!”

Powód do pisania – powód do życia

Bibliografia

Nota edytorska

IndeksWykaz skrótów

C – J. Krasiński, Czapa, czyli Śmierć na raty, Idem, Krzak gorejący. Dramaty, Warszawa 2013.

H – J. Krasiński, Haracz szarego dnia, wyd. drugie, Warszawa 1973.

M – J. Krasiński, Metafizyka uboju, Idem, Metafizyka uboju, Kraków 2011.

N – J. Krasiński, Niemoc, Warszawa 1999.

NS – J. Krasiński, Na stracenie, wyd. drugie, Kraków 2006.

P – J. Krasiński, Przełom, Kraków 2015.

PA – J. Krasiński, Przed agonią, Kraków 2005.

PO – J. Krasiński, Pan odjeżdża?, Idem, Metafizyka uboju, Kraków 2011.

Ś – J. Krasiński, Śniadanie u Desdemony, Idem, Krzak gorejący. Dramaty, Warszawa 2013.

T – J. Krasiński, Twarzą do ściany, wyd. drugie, Kraków 2006.

W – J. Krasiński, Wózek, wyd. drugie, Warszawa 1979.Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny

Pierwszą motywacją, która skłaniała mnie do tego,aby pisać, była konieczność dawania świadectwa.

J. Krasiński

Greckie słowo martyr oznacza zarówno męczennika, jak i świadka. W tym rozumieniu świadkiem nie jest bierny obserwator, ale ten, kto sam doświadczył. Doświadczony, zbolały – zyskuje prawo, by mówić o losie innych. Męczeństwo, które przeżył, rozciąga się na resztę jego życia, ponieważ będzie ono odtąd naznaczone wewnętrznym imperatywem świadczenia o prawdzie. A jest to prawda, za którą – jak pisał Ryszard Nycz – „zawsze coś lub ktoś stoi; kto «sprawdza sobą» i sobą – swoim życiem, wiedzą, doświadczeniem – owe rzeczy powiedziane nam uprawomocnia”1.

Za prawdą książek Janusza Krasińskiego stoi jego życiorys – niosący w sobie piekło wojennych bombardowań stolicy, konspirację, Powstanie Warszawskie, niemieckie obozy koncentracyjne – a wreszcie wieloletnie więzienie w stalinowskiej Polsce. Traumatyczne doświadczenie przeszłości domagało się od pisarza ujawnienia, nie pozwalało na milczenie. „Moją obsesją jest mój życiorys” – stwierdzał dobitnie. Pamięć Krasińskiego nie ograniczała się jednak do jego osobistego doświadczenia, ale niosła ze sobą dramatyczne obrazy wojenne i więzienne, wspomnienie ofiar obozów koncentracyjnych i Polaków zamęczonych po wojnie w więzieniach, ale także ich oprawców… Jak przekonują filozofowie podejmujący wątek świadectwa w rozważaniach etycznych, nierozerwalnie związane ze świadczeniem jest „zobowiązanie do pamiętania i podtrzymywania pamięci o tym, co prawdziwe, ale nieznane, przemilczane, a czasem zakłamywane i niechciane”2. To właśnie całość tego doświadczenia niesionego w pamięci: indywidualnego i zbiorowego, osobistego i napotkanego w losie innych ludzi, Krasiński zawarł w swoim literackim świadectwie.

Dawanie świadectwa Krasiński uczynił swoim credo twórczym – pierwszą motywacją i ostatecznym zobowiązaniem, realizowanym do końca życia. „Jestem zadowolony, że było mi dane to wszystko przeżyć i dać temu świadectwo” – mówił w 2006 roku, podsumowując swoją drogę twórczą. Jak podkreślał, pierwsza myśl o tym, że potrzebne jest zeznanie przeciwko zbrodni, nie pojawiła się post factum, ale w jej epicentrum – w obozie koncentracyjnym, kiedy nastoletni Krasiński był świadkiem zakatowania bezbronnego, wycieńczonego człowieka. Postanowienie to umocniło się w nim podczas pobytu w więzieniu i trwało wraz z przekonaniem, że jako pisarz musi wyjść poza swój los, poza jednostkowe cierpienie. Wyniesienie własnego życia z pożogi jest bowiem jednocześnie zobowiązaniem do zaświadczenia o istnieniu tych, którzy nie ocaleli. To doświadczenie śmierci drugiego człowieka i własnego ocalenia, w ujęciu współczesnego filozofa Jacques’a Derridy, stanowi istotę świadectwa, które w języku łacińskim – jako testimonium – jest zaskakująco bliskie słowu testamentum3.

Świadectwo, co podkreślają filozofowie, nierozerwalnie łączy się z przekazywaniem swojego doświadczenia innym: jak twierdził Paul Ricoeur, to właśnie decyzja o podjęciu opowieści o zdarzeniu z uczestnika czyni świadka. Bycie świadkiem nie wynika bowiem z samego faktu ujrzenia, usłyszenia czy doświadczenia. Świadkiem jest ten, kto składa relację ze zdarzenia. Świadectwo – w swej istocie – jest więc narracją4. Sytuacja komplikuje się, jeśli chcielibyśmy mówić o świadectwie literackim. Zawiera się w nim bowiem – na pierwszy rzut oka – sprzeczność między tym, co rzeczywiście przeżyte, a tym, co literackie, czyli wykreowane, fikcyjne. Jednak, jak ustaliła Maria Delaperrière, analizująca między innymi Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego i Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, to właśnie ten rodzaj świadectwa ma największą moc oddziaływania i budowania porozumienia z jego odbiorcą:

Żaden tekst naukowy nie zdołałby konceptualnie przedstawić odbiorcy cierpienia, którego ten nigdy nie zaznał, z taką siłą, jak to się staje możliwe w dziele literackim, w którym sieć zabiegów konotacyjnych pozwala wyjść poza poznanie racjonalne i zmierzyć się z doświadczeniem nieopisywalnym5.

Krasiński chciał uczynić swoją twórczość świadectwem istnienia tych, którzy odeszli – zakatowani, zastrzeleni, powieszeni w celach śmierci. Jednocześnie jednak miało to być świadectwo w znaczeniu zeznania: w sprawie przeciwko obu totalitaryzmom, przede wszystkim przeciw temu nie w pełni osądzonemu – komunistycznemu.

Zamysł spisania własnych losów oraz zaświadczenia o zbrodniach hitleryzmu i stalinizmu w kolejnych latach rozszerzył się i objął świadectwo życia w PRL, a także wielowymiarową diagnozę „socjalizmu z ludzką twarzą”. W tym ujęciu bowiem świadek nie jest kimś zwróconym tylko ku przeszłości: jest „teraz” i jego troską staje się także teraźniejszość. Dlatego w formule „dawania świadectwa” pisarz zawarł pragnienie utrwalenia przemijającego życia, spraw codziennych i również – piękna otaczającego świata.

Najpełniej świadectwo to ujawniło się w dziele wieńczącym drogę twórczą Krasińskiego, czyli cyklu prozatorskim Na stracenie, uznawanym zarówno przez samego pisarza, jak i krytyków literackich za jego opus magnum. Na ponad dwóch tysiącach stron autor zawarł panoramę Polski Ludowej, począwszy od jej genezy, przez niespokojne trwanie, aż po upadek.

Pięcioksiąg powieściowy to dzieło twórcy dojrzałego, mającego na koncie utwory reprezentujące niemal wszystkie rodzaje i gatunki literackie. Krasiński był bowiem i poetą, i dramatopisarzem, autorem opowiadań, reportaży, esejów, recenzji prac plastycznych, a nawet mów pogrzebowych. Spod jego ręki wyszły także znakomite adaptacje teatralne oraz scenariusze filmowe. W każdym swoim utworze zawarł własne doświadczenia, ale mocą empatii rozciągnął je na swoich bohaterów i w ich losach pokazał strach, poczucie osaczenia i braku nadziei oraz okaleczone więzi międzyludzkie. Pisarz chciał być także świadkiem teraźniejszości – i nie chodziło tylko o diagnozę rzeczywistości PRL. Opowiadania Krasińskiego, jego słuchowiska, a przede wszystkim reportaże to próby zaświadczenia o codzienności innych ludzi: zapomnianych, zepchniętych na margines. Zresztą, nie tylko ludzi… Pisarzowi nieobcy był los zwierząt, w których odnajdywał to samo, co tkwi w każdym człowieku – przywiązanie do życia. Od początku swojej drogi twórczej stopniowo i konsekwentnie realizował wizję literatury rozumianej jako świadectwo dawane rzeczywistości. Przy okazji ujawniał nieustającą ciekawość świata i drugiego człowieka.

Szeroko pojmowane świadectwo nie było jednak tylko projektem artystycznym Krasińskiego, ale istniało także jako wyrosły na traumatycznych przeżyciach projekt egzystencjalny, który polegał na ustanawianiu siebie jako świadka. Przypisana sobie rola wymagała nieustannego podejmowania trudu pisania, zgodnie z założeniem, że tylko wtedy jest się świadkiem, kiedy składa się świadectwo. Stąd w jego spuściźnie pewien nadmiar materiału, niewykorzystanych lub odwrotnie – wielokrotnie wykorzystywanych wątków, tyle gatunków literackich, tyle różnych prób, często nieukończonych, a jeśli ukończonych – nie zawsze satysfakcjonujących piszącego.

Co więcej, bycie świadkiem i dawanie świadectwa splatają się w podwójny węzeł: to, co przeżyte, domaga się spisania, ale jednocześnie to, co już napisane, staje się kolejnym doświadczeniem. Podjęty proces pisania wpływa na postrzeganie rzeczywistości i zaczyna dominować nad pozostałymi sferami życia. Choć powszechnie znana jest terapeutyczna moc działalności artystycznej, to terapia taka nie stała się udziałem Krasińskiego: za każdym razem, kiedy pisał, zamykał się w więzieniu, właściwie – nigdy z niego nie wychodził, zapraszał jedynie do swojej celi kolejne postacie literackie, które dzieliły z nim poczucie ciągłego zagrożenia. Krasiński to martyr, świadek-męczennik, który skazuje siebie na nieustanny powrót traumy. Z tego powodu, nawet wtedy gdy pisze o teraźniejszości, najczęściej wydobywa z niej wszystko to, co jest zbieżne z jego doświadczeniem więziennym. Obsesja uwięzienia jest siłą napędową tej twórczości, dzieła Krasińskiego ją ucieleśniające, takie jak Czapa, Wózek czy Na stracenie, weszły do kanonu literatury polskiej XX wieku. Natomiast te utwory, w których pisarz próbuje nie rejestrować swojej traumy, odejść od niej, roztopić się w intensywnym doznaniu teraźniejszości, pozostają zapomniane, choć nie zawsze z powodu ich mniejszej wartości literackiej.

Proponuję czytelnikowi podróż w głąb doświadczenia Krasińskiego, które obejmuje zarówno traumę wojny, obozów hitlerowskich i stalinowskiego więzienia, jak i ustanawianie siebie jako pisarza-świadka, który nakłada na siebie nieustannie zobowiązanie do spisywania i ogłaszania świadectwa. Aby ujrzeć życie i twórczość pisarza w kategoriach realizowanego przez niego projektu artystyczno-egzystencjalnego, konieczne jest poznanie jego życiorysu – faktów wynikających z dokumentów i z wypowiedzi autobiograficznych. Ponadto niezbędne jest spojrzenie nie tylko na największe dokonania artystyczne Krasińskiego, ale także na utwory niepublikowane, publikowane częściowo, zniekształcane przez cenzurę i autocenzurę, wreszcie dzieła nieudane. Możliwe stanie się wtedy zrozumienie literatury jako zmagania, które realizuje się nie tylko w momencie pracy twórczej, ale także w wyborach życiowych i pojmowaniu sensu własnej egzystencji.

W tym świadectwie rozumianym jako projekt artystyczno-egzystencjalny tkwią jednocześnie siła i tragedia twórczości i życia – a w dużej mierze także i niespełnienie. Nie wynika ono jedynie z tego, że to, co Krasiński miał do powiedzenia w swoim pisarstwie, było treścią przez całe dziesięciolecia niemożliwą do ogłoszenia, ocenzurowaną. Każdy podjęty krok pisarski, każda ukończona książka nie wyczerpywały zobowiązania świadka, doświadczenia własne i oglądane na własne oczy tragedie innych wciąż domagały się ujawnienia. Pisarze w podeszłym wieku zwykle wygaszają swoją twórczość, publikują ostatnie, senilne dzieła, będące pożegnaniem z czytelnikami, podsumowaniem twórczego życia. Krasiński także pisał swój cykl z założeniem, że będzie on takim właśnie zamknięciem i zwieńczeniem jego drogi twórczej. Po ogłoszeniu czwartego tomu okazało się jednak, że teraźniejszość wciąż wymaga komentarza. Co więcej, w objaśnianiu dnia dzisiejszego trzeba się cofnąć o kilkadziesiąt lat, zacząć pisać od nowa to, co wydawało się już opisane i zamknięte. Trzeba ponownie otworzyć przeszłość, zajrzeć w swoje rany, żeby pisać, żeby żyć… A żyć można tylko wtedy, gdy się daje świadectwo.

Było to nad wyraz tragiczne zobowiązanie.------------------------------------------------------------------------

1 R. Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1993, s. 246.

2 M. Pleskaczyńska, Głos nadziei w „erze świadectwa”. Kategoria świadka w dyskusji etycznej, „Ruch Filozoficzny” 2016, nr 1. Badaczka w cytowanym fragmencie przybliża myśl współczesnego filozofa Avishaiego Margalita.

3 Zob. J. Derrida, Poetics and Politics of Witnessing, Idem, Sovereignties in Question: The Poetics of Paul Celan, red. T. Dutoit, O. Pasanen, Nowy Jork 2005, s. 72–75.

4 Zob. P. Ricoeur, Hermeneutyka świadectwa, Nazwać Boga. Teksty Paula Ricoeura, przeł. R. Grzywacz, Kraków 2011.

5 M. Delaperrière, Świadectwo jako problem literacki, „Teksty Drugie” 2006, nr 3.

6 Nie przez przypadek Danuta Suchorowska, która zebrała wspomnienia polskich więźniów z lat 1945–1956, nadała im wspólny tytuł Wielka edukacja. Z jednej strony można uznać to sformułowanie za zaskakująco ironiczne, z drugiej jednak naprowadza ono czytelników na trop, że okrutne przeżycia więzienne nierzadko hartowały niezłomne charaktery więźniów. Zob. D. Suchorowska, Wielka edukacja. Wspomnienia więźniów politycznych PRL (1945–1956), Warszawa 1990.

7 Zob. K. Kosiński, O nową mentalność. Życie codzienne w szkołach 1945–1956, Warszawa 2000, s. 142–143.

8 S. Buryła, Rozrachunki z wojną, Warszawa 2017, s. 196–201.

9 Choć pamiętamy, że odwilż 1956 roku przyniosła też spóźnione debiuty starszych pisarzy, na przykład Zbigniewa Herberta czy Mirona Białoszewskiego.

10 T. Burek, Wyjście na wolność, Idem, Niewybaczalne sentymenty, Warszawa 2011, s. 161–162.

11 Niektórzy historycy literatury, na przykład Piotr Kuncewicz czy Wojciech Wielopolski, uznają Krasińskiego za reprezentanta pokolenia „Współczesności”. Zob. M. Urbanowski, Janusz Krasiński i pokolenie „Współczesności”, Pokolenie „Współczesności”. Twórcy. Dzieła. Znaczenie, red. Z. Kopeć, J. Galant, A. Czyżak, E. Chodakowska, Poznań 2016.

12 Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, Warszawa 1999, s. 5.

13 Zob. Cz. Miłosz, Zniewolony umysł, Paryż 1953 i wydania następne.

14 Zob. Wypluć z siebie wszystko. Rozmowa Jacka Trznadla ze Zbigniewem Herbertem, J. Trznadel, Hańba domowa, Paryż 1986 i wydania następne.

15 Wystarczy przywołać eksperymenty Witolda Gombrowicza czy Tadeusza Konwickiego.

16 J. Krasiński, Na stracenie, Białystok 1992, notka na czwartej stronie okładki.

17 J. Krasiński, Curriculum vitae, cz. 1, „Odra” 1999, nr 9.

18 Ibidem. Zob. także wspomnieniowy artykuł Krasińskiego Lektury mojego życia, „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej” 2000, nr 1–2.

19 J. Krasiński, Curriculum vitae…

20 Ibidem.

21 Zob. A. Lembeck, Wyzwoleni, ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych Niemczech, współpraca K. Wessels, przeł. B. Ostrowska, Warszawa 2007; C. Łuczak, Polacy w okupowanych Niemczech 1945–1949, Poznań 1993, s. 13.

22 S. Artymowski, Oddziały wartownicze jako alternatywa dla repatriacji żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych w latach 1945–1948, Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945–1989, red. M. Mazanek-Wilczyńska, P. Skubisz, H. Walczak, Szczecin 2011, s. 131–132.

23 Zob. J. Żaryn, Ostatnia „legalna opozycja” polityczna w Polsce 1944–1947, Polacy wobec przemocy 1944–1956, red. B. Otwinowska, J. Żaryn, Warszawa 1996, s. 116.

24 Zob. P. Skubisz, Aparat bezpieczeństwa wobec żołnierzy polskich jednostek pomocniczych przy armii amerykańskiej po II wojnie światowej, Polskie Oddziały Wartownicze…

25 J. Wróbel, Polacy na Zachodzie w latach 1945–1949. Problem repatriacji i koncepcje trwania na emigracji, Polskie Oddziały Wartownicze…, s. 41, przypis 53.

26 Dokładnie te same słowa wypowie obrońca Szymona Bolesty w powieści Na stracenie.

27 Szatańską miłością nazywali klawisze spędzenie nocy w karcerze na betonowym łożu. Mogli wtedy nakazać więźniowi spanie nago, a nadto wypełnić karcer wodą po kostki.

28 Wywiad Krzysztofa Lubczyńskiego z Januszem Krasińskim przeprowadzony w 2005 roku, http://pisarze.pl/publicystyka/3052-z-januszem-krasinskim-rozmawia-krzysztof-lubczynski.html .

29 Ibidem.

30 Krasiński: daję tylko świadectwo. Rozmawia Cezary Polak, „Dziennik” 12.07.2006.

31 Krasiński należał do ZLP w latach 1960–1983.

32 Bardzo dokładny opis tego niedzielnego poranka zawarł pisarz w czwartym tomie cyklu powieściowego zatytułowanym Przed agonią.

33 J. Krasiński, Traktat o prawdzie i strachu, tekst przemówienia podczas uroczystości wręczenia medali im. Piotra Skórzyńskiego w 2010 roku dostępny na: www.solidarni2010.pl

34 Pojawi się także w ostatniej części cyklu powieściowego Krasińskiego – Przełomie.