Jerzy Andrzejewski. Przyczynek do biografii prywatnej - ebook

Wstęp

Przedmiotem mojej pierwszej książki o Jerzym Andrzejewskim¹ była ewolucja jego dzieła literackiego oraz działalności publicznej widzianych w kontekście historyczno-politycznym. Życie prywatne pisarza zajęło w tym opracowaniu miejsce marginalne. W książce, którą czytelnik otrzymuje do ręki, proporcje zostały odwrócone – relacje osobiste autora Popiołu i diamentu stanowią jej temat główny, zaś twórczość, przemiany poglądów filozoficznych i politycznych są omawiane tylko wtedy, gdy służy to wątkowi zasadniczemu. Niniejsza książka nie ma zatem charakteru syntezy, lecz stanowi uzupełnienie tego, co o Andrzejewskim napisałam wcześniej. Odbiorcy, który nie zetknął się dotąd z wiedzą na temat biografii artystycznej i politycznej pisarza, pomoże w rozeznaniu się w niej kalendarium umieszczone po Wstępie.

Od roku 1997, kiedy ukazał się „mój” Andrzejewski, badania nad dziełem i życiem pisarza są oczywiście stale kontynuowane. Przede wszystkim opublikowano niektóre archiwalia w znakomitych opracowaniach naukowych, spośród których warto wymienić chociażby te zawierające ogrom nieznanych wcześniej informacji: korespondencję Jerzego Andrzejewskiego z Czesławem Miłoszem² oraz listy Jerzego Andrzejewskiego do Kazimierza Wyki³. Ukazał się również fragment korespondencji Jerzego Andrzejewskiego adresowanej do żony Marii⁴. Maciej Urbanowski wydał opatrzony przypisami i komentarzem tom zbierający krytykę literacką oraz inne teksty publicystyczne Andrzejewskiego z okresu międzywojennego⁵. Interesujące materiały związane z Andrzejewskim przyniosły dwa specjalnie pisarzowi poświęcone numery bydgoskiego „Kwartalnika Artystycznego”⁶. Pojawiły się nowe interpretacje twórczości autora Miazgi, wśród których ważne miejsce zajmuje monografia Dariusza Nowackiego⁷ oraz rozdział książki Germana Ritza⁸. Druga z tych pozycji przetarła drogę zainicjowanym wcześniej przez Jacka Falkowskiego⁹ badaniom z zakresu gender studies¹⁰. Takie podejście prezentują również poświęcone Andrzejewskiemu rozdziały pracy Wojciecha Śmiei¹¹. W dwóch wydaniach Homobiografii zainteresowanie prywatną stroną życia Andrzejewskiego wykazał Krzysztof Tomasik¹². O renesansie zainteresowania autorem Popiołu i diamentu świadczy także zorganizowana przez doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego pierwsza – o ile mi wiadomo – konferencja naukowa w całości poświęcona temu pisarzowi, której pokłosiem jest tom Jerzy Andrzejewski czytany na nowo¹³. Pozycje, które wymieniłam, nie stanowią wyczerpującej listy publikacji z ostatnich lat poświęconych Andrzejewskiemu – jej uzupełnienie czytelnik znajdzie w bibliografii. Wysyp prac niezbicie dowodzi, że pisarz wyszedł już z „czyśćca” literackiego i – wbrew temu, co mu wróżono – nie jest skazany na zapomnienie.

Do wspólnego dzieła „andrzejewskologii” ja dodaję teraz pewną dozę wiedzy o życiu autora Popiołu i diamentu, zebranej głównie dzięki studiom nad archiwaliami dotąd niepublikowanymi: dziennikiem pisarza oraz jego korespondencją. Tytuł, który pracy nadałam, podkreśla, że nie ma ona aspiracji do bycia dziełem wyczerpującym temat. Skupiłam się na przedstawieniu kilku relacji osobistych pisarza, przy czym niektóre z nich (związki z Eugeniuszem Biernackim, Józefem Czapskim, Tadeuszem Żakiejem, Wandą Wertenstein, Krzysztofem Kamilem Baczyńskim, Marią Abgarowicz, Markiem Hłaską i Markiem Kellerem) uczyniłam przedmiotem osobnych rozdziałów, inne zaś (przyjaźnie z Józefem Chudkiem, Kazimierzem Wyką, Jarosławem Iwaszkiewiczem, Czesławem Miłoszem, Ireną Szymańską, Zygmuntem Mycielskim, Zygmuntem Hertzem) przewijają się w tle zasadniczej opowieści.

Wybór bohaterów został podyktowany przekonaniem, że są to osoby, które odegrały najważniejszą rolę w życiu Andrzejewskiego. Nie tylko jednak z tego powodu skupiłam się na nich. Książka niniejsza opowiada przede wszystkim o tych relacjach prywatnych autora Bram raju, które pozostawiły ślad w jego twórczości. Ten ślad starałam się prześledzić i zreferować.

Przygotowując niniejszą książkę, przeżyłam wiele momentów wahań i zwątpienia. Chodziło głównie o pytanie, czy wolno i czy należy upubliczniać informacje dotyczące spraw intymnych Andrzejewskiego i osób mu bliskich. Na mojej decyzji zaważył fakt, że duża część twórczości pisarza jest utkana z mniej lub bardziej jawnych nawiązań do jego przeżyć, co dowodzi, iż nie dążył do ich ukrycia. Andrzejewski opublikował również fragmenty swoich dzienników, a wydanie innych brał pod uwagę. Nawet gdyby ograniczyć się tylko do tego, co z owych notatek ujrzało światło dzienne za życia autora, jest to materiał dowodzący, że Andrzejewski celowo naprowadzał odbiorców na trop prywatnych wątków swojej egzystencji. Mam zatem nadzieję, że poszedłszy tymi tropami, nie dokonałam nadużycia, lecz przeciwnie – spełniłam obowiązek biografa.

Podejmując tę pracę, miałam nadzieję, że odtworzywszy przebieg kilku najważniejszych związków osobistych Andrzejewskiego, zbiorę materiał pozwalający lepiej go zrozumieć jako człowieka i twórcę. Ocenę tego, czy rezultat mojej kwerendy spełnia cel, pozostawiam czytelnikom.

Niniejsza książka jest w pewnym stopniu heterogeniczna. Zasadniczo skupiłam się na kwestiach biograficznych, uczyniwszy jednak od tej zasady wyjątek – w jednym z rozdziałów szeroko opisałam genezę i dzieje powstawania scenariusza do filmu Robinson warszawski. Na to odstępstwo od głównego tematu pozwoliłam sobie między innymi po to, aby skorygować pewien błąd, jaki popełniłam, pisząc o Robinsonie warszawskim w mojej pierwszej książce.

Czytelnik może być zaskoczony rozmiarami rozdziału, który poświęciłam dziejom rodziny Wertensteinów i Turczynkowi, gdzie jej członkowie spędzili kilkanaście miesięcy okupacji, a gdzie wiosną roku 1941 bywał również Andrzejewski. Rozmiary rozdziału są nieproporcjonalne w stosunku do roli, jaką w życiu Andrzejewskiego odegrała Wanda Wertenstein, mieszkanka Turczynka i prototyp bohaterki jego opowiadania Wielki Tydzień z 1943 roku. Uznałam wszakże, że informacje, jakie zebrałam na marginesie poszukiwania odpowiedzi na pytanie o to, czy faktycznie postać Wertenstein i jej losy zainspirowały Andrzejewskiego, gdy pisał utwór, którego akcję osadził w czasie powstania w getcie warszawskim, warte są utrwalenia.

Książka zawiera dużą liczbę cytatów. Uznałam, że przytoczenie słów Andrzejewskiego (oraz wypowiedzi innych osób) w ich oryginalnym brzemieniu (ale z ujednoliceniem ortografii według współczesnych norm językowych) wnosi znacznie więcej niż ich referowanie lub parafrazowanie. Poza tym mam nadzieję, że przywołanie sporych ustępów pochodzących z niepublikowanych dotąd archiwaliów okaże się przydatne innym badaczom.

Wiele czerpałam z zapisków osobistych Jerzego Andrzejewskiego obejmujących lata 1943 – 1971. Pisarz prowadził je czasami w specjalnie do tego założonych zeszytach, ale także w kalendarzach i kieszonkowych kalendarzykach. Notatki są rozproszone. Jedna część znajduje się w Dziale Rękopisów Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, druga u córki pisarza, Agnieszki Andrzejewskiej. Do tej pory drukiem ukazało się kilka fragmentów: notatki z lat 1943 – 1945, dziennik z roku 1947 pisany w czasie pracy nad powieścią Popiół i diament, notatki z roku 1958, z okresu przygotowywania scenariusza do ekranizacji tej powieści, a także zapiski z roku 1967, z czasu powstawania powieści Apelacja.

Drugi wielki blok materiałów źródłowych, z których skorzystałam, to korespondencja między Jerzym Andrzejewskim a jego żoną, Marią Abgarowicz, primo voto Czyściecką. Oryginały listów Marii do Jerzego znajdują się w warszawskim Muzeum Literatury, zaś listy Jerzego do Marii pozostają w posiadaniu córki pisarza. Ten drugi zbiór jest niestety niekompletny – brak w nim listów Andrzejewskiego do żony z okresu obejmującego lata 1956 – 1971, a zatem prawie połowę czasu przeżytego wspólnie z Marią. Wyjątkiem jest korpus korespondencji z przełomu lat 1959 – 1960 opublikowany przez Krzysztofa Myszkowskiego, któremu oryginały tych listów Andrzejewski podarował w roku 1980. Nie jest wykluczone, że reszta zaginionej korespondencji również trafiła w prywatne ręce. Pozostaje więc nadzieja, że jeszcze ujrzą światło dzienne.

W pracy nad książką sięgałam także do niepublikowanej korespondencji między Jerzym Andrzejewskim i Markiem Kellerem, złożonej w warszawskim Muzeum Literatury, jak również do znajdujących się tam listów Zygmunta Mycielskiego do obojga Andrzejewskich – Marii i Jerzego. Pełną listę konsultowanych przeze mnie źródeł czytelnik znajdzie w bibliografii.

Tekstowi głównemu niniejszej pracy towarzyszą liczne i czasem obszerne przypisy, których zmieszczenie u dołu stronic nie było możliwe. Książkę można oczywiście czytać bez śledzenia tego aparatu adresów bibliograficznych, odnośników, komentarzy i rozmaitych dygresji.

Kończąc ten krótki wstęp, pragnę złożyć wyrazy wdzięczności wszystkim, którzy mi pomogli w realizacji przedsięwzięcia. Długa jest lista osób, którym wiele zawdzięczam. Córka pisarza, pani Agnieszka Andrzejewska, zajmuje na niej szczególne miejsce. Dziękuję jej za zaufanie, którym mnie obdarzyła, hojnie udostępniając znajdujące się w jej posiadaniu archiwalia, za wszystkie rozmowy o ojcu oraz za życzliwość, którą zawsze wspierała moje poszukiwania. Za udzielenie mi cennych informacji dziękuję panu profesorowi Maciejowi Urbańskiemu. Pani doktor Hannie Konickiej dziękuję za wnikliwą lekturę materiałów poświęconych Turczynkowi i Wandzie Wertenstein oraz za bardzo ważną dla mnie rozmowę na ten temat. Za przeczytanie i skomentowanie tychże materiałów dziękuję także panu profesorowi Piotrowi Mitznerowi, pani Marii Konopce-Wichrowskiej, autorce przypisów do dziennika Wandy Wertenstein, oraz panu Grzegorzowi Przybyszowi, historykowi Brwinowa. Panu profesorowi Tadeuszowi Lubelskiemu jestem zobowiązana za lekturę i komentarz do rozdziału poświęconego Robinsonowi warszawskiemu. Panu Krzysztofowi Myszkowskiemu dziękuję za udostępnienie mi adresowanych do niego listów Andrzejewskiego, za zgodę na reprodukcję zdjęć z jego prywatnej kolekcji oraz za uwagi dotyczące ostatniego rozdziału mojej książki. Panu Markowi Kellerowi dziękuję za rozmowy, zgodę na reprodukcję jego fotografii oraz udostępnienie mi sonetu Jerzego Andrzejewskiego. Pani profesor Agnieszce Grudzińskiej składam podziękowania za udostępnienie mi cennych pozycji ze swej prywatnej biblioteki oraz za rady i wskazówki udzielane w okresie, gdy pisząc o Wertensteinach, starałam się zrozumieć złożoną problematykę losu Żydów w okupowanej Polsce. Zespołowi warszawskiej Biblioteki Publicznej na ulicy Koszykowej dziękuję za bezinteresowne przekazywanie mi drogą mailową skanów rozmaitych materiałów, ilekroć o nie prosiłam. Za pomoc w dostępie do archiwaliów składam podziękowania Zespołowi Działu Rękopisów warszawskiego Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, zwłaszcza zaś paniom Beacie Nowak, Annie Szczepanek, Małgorzacie Wichowskiej, Małgorzacie Górzyńskiej i Małgorzacie Kaweckiej. Panu Grzegorzowi Nadgrodkiewiczowi serdecznie dziękuję za redakcję. Za pomoc, której zawsze szczodrze mi udzielał, ilekroć o nią prosiłam, jestem wdzięczna panu Jackowi Krawczykowi, niegdyś pracującemu w Instytucie Literackim w Maisons-Laffitte, dziś – w Bibliotece Narodowej w Warszawie.Kalendarium życia Jerzego Andrzejewskiego

1909

• 19 sierpnia przychodzi na świat w Warszawie. Jest jedynym dzieckiem Jana i Eugenii Andrzejewskich. Ojciec wykonuje zawód kupca, matka nie pracuje. Rodzina mieszka przy ulicy Zielnej 7.

1919

• Zaczyna naukę w warszawskim Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego.

1927

• Zdaje maturę.

• Zapisuje się na studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim.

1931

• Porzuca studia. Spędza kilka tygodni we Francji i Włoszech.

1932

• Wobec trudnej sytuacji materialnej rodzina Andrzejewskich wyprowadza się do podwarszawskiego Piastowa.

• Jerzy debiutuje opowiadaniem Wobec czyjegoś życia opublikowanym w dodatku literackim prawicowego dziennika „ABC”.

• Rozpoczyna stałą współpracę z działem recenzji tego pisma, którego redaktorem naczelnym jest Stanisław Piasecki.

• Na przełomie tego i następnego roku pisze swoją pierwszą powieść – Noc. Nigdy się nie ukazała, tekst zaginął.

1933

• Wynajmuje samodzielnie pokój w Warszawie przy ulicy Mazowieckiej 10.

• Zrywa współpracę z „ABC”, by zaprotestować przeciw odmowie opublikowania Nocy.

• Poznaje Witolda Gombrowicza.

1934

• Brak stałych dochodów zmusza go do opuszczenia wynajmowanego pokoju. Wprowadza się do mieszkania przy ulicy Filtrowej 38, do swego starszego przyjaciela, malarza Józefa Czapskiego.

• 28 sierpnia w kościele Wszystkich Świętych w Warszawie bierze ślub z Noną Barbarą Siekierzyńską, urodzoną w roku 1908 w Lublinie. Małżeństwo błyskawicznie się rozpada.

• Związuje się z muzykiem Eugeniuszem Biernackim.

1935

• Wznawia współpracę ze Stanisławem Piaseckim i jego nowo utworzonym tygodnikiem „Prosto z Mostu”.

1936

• Ukazuje się jego pierwsza książka, Drogi nieuniknione, zawierająca opowiadania: Koniec, Kłamstwa, Ucieczka.

1937

• Na początku roku poznaje środowisko inteligencji katolickiej, którym w Laskach opiekuje się ksiądz Władysław Korniłowicz. W okresie wielkanocnym uczestniczy tam w rekolekcjach. Ożywiają się uczucia religijne pisarza.

• Poznaje Czesława Miłosza i Jarosława Iwaszkiewicza.

• Przebywając na Polesiu w majątku Bolesława Bochwica, którego poznał dzięki Miłoszowi, zaczyna pisać swoją drugą powieść – Ład serca.

1938

• Składa datek na pomoc Żydom wygnanym z Niemiec na polską granicę, za co spotyka go gwałtowna krytyka ze strony prasy prawicowej. Zrywa współpracę z „Prosto z Mostu”.

• Ukazuje się jego powieść Ład serca.

• Otrzymuje posadę recenzenta literackiego w Polskim Radiu.

• Nawiązuje korespondencję z Kazimierzem Wyką, który stanie się jego bliskim przyjacielem.

1939

• W styczniu otrzymuje prestiżową Nagrodę Młodych Polskiej Akademii Literatury oraz Nagrodę Czytelników „Wiadomości Literackich”.

• W lutym wyjeżdża do Wisły, gdzie składają mu wizytę Czesław Miłosz i Stefan Napierski.

• W marcu uczestniczy w Zjeździe Pisarzy w świeżo przyłączonym do Polski Cieszynie, gdzie poznaje młodego muzykologa Tadeusza Żakieja.

• W marcu pierwszy raz spotyka się z Kazimierzem Wyką w Krakowie.

• W marcu wygłasza w Krakowie prelekcję Osobowość artysty i jego dzieło, którą następnie odczyta we Lwowie i w Łodzi. Na Kresach spotyka po raz drugi Tadeusza Żakieja i postanawia z nim zamieszkać.

• W kwietniu przeprowadza się z Warszawy do Lwowa, gdzie zamieszkuje najpierw u Tadeusza Żakieja przy ulicy Tarnowskiego, następnie u rodziny Lilienów przy ulicy św. Zofii.

• W sierpniu wyprowadza się ze Lwowa i wraca do Warszawy. Korzysta z gościny Jana Tarnowskiego w mieszkaniu przy ulicy Langiewicza.

• Wybuch drugiej wojny światowej zastaje go w stolicy.

• W październiku, po nieudanej próbie przedostania się na Kresy podjętej około 5 września, zamieszkuje z rodzicami w Warszawie przy ulicy Dobrej 75.

1940

• W kwietniu zamieszkuje w należącej do Iwaszkiewicza kawalerce przy ulicy Trębackiej 1. Staje się również bywalcem Stawiska.

• Z Miłoszem redagują jedno z pierwszych konspiracyjnych pism literackich i przygotowują wydanie tomiku Miłosza Wiersze (opublikowany pod pseudonimem „Jan Syruć”).

• W październiku gości wraz z Iwaszkiewiczem w Kazimierzu Dolnym u malarza Antoniego Michalaka.

1941

• Na początku roku przeżywa romans z sąsiadką Iwaszkiewiczów w Podkowie Leśnej Wandą Wertenstein, która stanie się pierwowzorem postaci Ireny Lilien z opowiadania Wielki Tydzień napisanego przez Andrzejewskiego dwa lata później.

• Latem zostaje wezwany do rozpoznania zwłok Eugeniusza Biernackiego, który popełnił samobójstwo. Po tym wydarzeniu pisze opowiadanie Noc.

• Wstępuje wraz z Miłoszem do konspiracyjnej organizacji „Wolność”.

• Pisze dwa opowiadania wojenne: Przed sądem oraz Apel.

• Wraz z Iwaszkiewiczem podejmuje się rozdysponowywania pomocy materialnej przekazywanej pisarzom przez krajową delegaturę Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie. W związku z tą funkcją udaje się latem wraz z Miłoszem do Krakowa. Przy okazji odwiedzają Kazimierza Wykę w Krzeszowicach.

• Jesienią poznaje Krzysztofa Baczyńskiego oraz swoją przyszłą żonę, Marię Abgarowicz.

1942

• W maju zamieszkuje wspólnie z Marią Abgarowicz w Warszawie przy ulicy Nowiniarskiej 16. Nie mogą wziąć ślubu, gdyż pierwsza żona pisarza Nona Barbara nie godzi się na rozwód.

• W czerwcu wraz z Marią Abgarowicz i Jarosławem Iwaszkiewiczem uczestniczy w ślubie Krzysztofa Baczyńskiego z Barbarą Drapczyńską.

• Pod koniec czerwca udaje się w drugą, kilkutygodniową wyprawę w celu rozdysponowania pieniędzy z puli pomocy dla literatów – jedzie do Krakowa i Lwowa.

• Pisze opowiadania: Braterstwo, Ucieczka, Skorpion.

• Rozpoczyna pisanie listów-esejów, rozmyślań o aktualnej sytuacji Europy adresowanych do Czesława Miłosza.

1943

• W marcu przeprowadzają się z Marią Abgarowicz na Bielany, do domu przy ulicy Schroegera 87.

• W kwietniu i maju pisze opowiadanie Wielki Tydzień.

• Pisze dwa obszerne eseje: O nadziei oraz O realizmie i fantastyce.

• 25 września przychodzi na świat syn pisarza Marcin.

• Andrzejewski zaczyna pisać dziennik zatytułowany Zeszyt Marcina.

• 11 listopada ma miejsce chrzest chłopca. Ojcem chrzestnym zostaje Krzysztof Baczyński.

• W grudniu Andrzejewscy przyjmują pod swój dach, w roli opiekunki dla dziecka, Żydówkę Marię Koral.

1944

• Wiosną Andrzejewski pisze groteski: Kukułkę, Paszportową żonę i Przebudzenie lwa. Wspólnie z Jerzym Zagórskim piszą komedię Święto Winkelrida.

• Pod koniec lipca Andrzejewski widzi się po raz ostatni z Krzysztofem Baczyńskim i ze swoją matką.

• Powstanie warszawskie Andrzejewscy przeżywają na Bielanach, gdzie walki toczą się zaledwie kilka dni; potem dzielnica znajduje się poza strefą starć.

• W połowie września mieszkańcy Bielan zostają zmuszeni przez Niemców do opuszczenia Warszawy. Andrzejewscy przez kilka tygodni tułają się po okolicach. Po krótkim pobycie na Stawisku, w październiku, pod koniec miesiąca docierają do Zakopanego. Zamieszkują przy ulicy Zamoyskiego. Dociera do nich wiadomość o tym, że rodzice pisarza trafili najpierw do obozu przejściowego w Pruszkowie, potem do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Andrzejewski dowiaduje się o śmierci Krzysztofa Baczyńskiego.

1945

• W lutym Andrzejewski wyjeżdża do wyzwolonego Krakowa, gdzie zostaje prezesem przywróconego do działania oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich. Zamieszkuje wspólnie z Miłoszami przy ulicy św. Tomasza 26.

• Matka pisarza umiera w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück.

• Andrzejewski odnajduje ojca, któremu udało się uciec z Auschwitz przed ewakuacją obozu przez Niemców.

• W Zakładach Sanitarnych w Krakowie pisarz składa wizytę umierającej żonie, Nonie Barbarze.

• W marcu sprowadza do Krakowa Marię Abgarowicz i Marcina.

• Na przełomie kwietnia i maja zjawia się z Miłoszem w Warszawie w poszukiwaniu plenerów do filmu Robinson warszawski, do którego napisali wspólnie projekt scenariusza.

• W czerwcu zamieszkuje z Marią, Marcinem oraz swoim ojcem w Krakowie w domu Związku Zawodowego Literatów Polskich przy ulicy Krupniczej 22.

• W sierpniu pisze drugą wersję opowiadania Wielki Tydzień.

• Ukazuje się zbiór prozy wojennej Andrzejewskiego zatytułowany Noc, zawierający opowiadania: Przed sądem, Apel i Wielki Tydzień.

1946

• 31 stycznia Andrzejewski poślubia Marię Abgarowicz.

• W maju odbywa krajowe tournée z odczytem Zagadnienie polskiego antysemityzmu. Odwiedza Katowice, Opole, Jelenią Górę, Poznań, Sopot i Łódź.

• W październiku wyjeżdża do Czechosłowacji z oficjalną wizytą polskich pisarzy.

• 19 listopada przychodzi na świat córka Andrzejewskich, Agnieszka.

• Pod koniec roku Andrzejewski zaczyna pisać opowiadanie Zaraz po wojnie, z którego powstanie powieść Popiół i diament.

1947

• W maju kończy pisać powieść Popiół i diament.

1948

• W lutym książka Popiół i diament trafia do księgarń.

• W kwietniu Jerzy i Maria Andrzejewscy przebywają przez kilka tygodni w Pradze.

• Od końca maja Andrzejewski bierze udział w redagowaniu wraz z Jerzym Zarzyckim zmienionej wersji scenariusza do filmu Robinson warszawski.

• W sierpniu rodzina Andrzejewskich zamieszkuje w Szczecinie, na osiedlu Głębokie w „poniemieckim” domu przy ulicy Pogodnej 34.

• Jesienią Andrzejewski wstępuje do Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.

• W grudniu zostaje przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obrońców Pokoju.

1949

• Jesienią zostaje członkiem Miejskiej Rady Narodowej w Szczecinie.

• W domu w Szczecinie gości Czesława Miłosza, który po raz pierwszy przybył do Polski od czasu wyjazdu w 1945 roku na placówkę dyplomatyczną w USA.

1950

• W kwietniu Andrzejewski zostaje przyjęty do PZPR.

• Publikuje głośną samokrytykę Notatki. Wyznania i rozmyślania pisarza.

• Zostaje prezesem szczecińskiego oddziału Związku Literatów Polskich.

• Wyjeżdża do Moskwy w oficjalnej delegacji na obchody Święta Pracy 1 maja.

• W lipcu udaje się do Berlina w delegacji na Zjazd Pisarzy Niemieckiej Republiki Demokratycznej. W Berlinie poznaje Irenę Szymańską, która w przyszłości zostanie jego wydawcą i najbliższą przyjaciółką.

• We wrześniu przebywa w Sofii na Kongresie Obrońców Pokoju.

• W grudniu na ekrany kin wchodzi film według scenariusza autorstwa Andrzejewskiego i Zarzyckiego Miasto nieujarzmione – dzieło, u podstaw którego znajdował się projekt Robinson warszawski. Ostatecznie pierwotny zamysł został tak głęboko przetworzony, że Czesław Miłosz nie życzył sobie firmowania tego utworu jego nazwiskiem.

1951

• Wychodzi tom tekstów propagandowych Andrzejewskiego Ludzie i zdarzenia 1951, publikowanych uprzednio w prasie.

1952

• Andrzejewski przybywa z drugą wizytą do Berlina.

• Publikuje tom tekstów publicystycznych Ludzie i zdarzenia 1952.

• Zostaje posłem na Sejm.

• Publikuje trzeci tom komunistycznej publicystyki Partia i twórczość pisarza.

• Zostaje redaktorem naczelnym nowo powstałego w Warszawie tygodnika „Przegląd Kulturalny”.

• Latem zamieszkuje w Warszawie. W oczekiwaniu na przydział mieszkania jest ulokowany w hotelu Bristol.

• Publikuje powiastkę Wojna skuteczna, czyli opis bitew i potyczek z Zadufkami.

• 17 listopada w czasie wygłaszania mowy na uroczystościach jubileuszu Marii Dąbrowskiej traci przytomność wskutek strachu, co później uzna za cezurę w swojej biografii politycznej.

1953

• W marcu rodzina Andrzejewskich wprowadza się do mieszkania w Warszawie przy alei Świerczewskiego 53.

• W czerwcu Andrzejewski przebywa w Czechosłowacji przeżywającej poważny kryzys ekonomiczny. W korespondencji stamtąd śle do żony słowa świadczące o zwątpieniu w słuszność postępowania rządów komunistycznych.

• W lipcu pisze opowiadanie Wielki lament papierowej głowy będące krytyką publicystyki lat stalinowskich. Opowiadanie nie zostaje przyjęte do druku, lecz krąży w odpisach.

1954

• W lutym Andrzejewski nie zjawia się na zebraniu pisarzy, które miało wyłonić reprezentację na II Zjazd PZPR, co było jednoznaczne z rezygnacją pisarza z udziału w Zjeździe.

• Wiosną dokonuje nowej redakcji Popiołu i diamentu, wprowadzając do powieści dyskurs typowy dla epoki realizmu socjalistycznego, który to anachronizm wyostrzył publicystyczną wymowę dzieła.

• W czerwcu poznaje Marka Hłaskę; w lipcu młody pisarz po raz pierwszy u niego pomieszkuje.

• W grudniu oddaje do wydawnictwa tom opowiadań Złoty lis, z którego utwór tytułowy, odczytany jako protest przeciwko metodzie realizmu socjalistycznego, wywoła żywą dyskusję.

• W grudniu rezygnuje ze stanowiska redaktora naczelnego „Przeglądu Kulturalnego”.

1955

• W lutym umiera ojciec pisarza.

• Wiosną Andrzejewski zaczyna pisać na łamach tygodnika „Nowa Kultura” felietony Kartki z dziennika lektury, w których odważnie krytykuje niektóre zjawiska życia publicznego, czym wywołuje niezadowolenie rządzącej partii. Felietony zostają zablokowane na pół roku.

• Jesienią zaczyna pisać powieść o Wielkim Inkwizytorze – dzieło „rozliczeniowe” podejmujące w sposób metaforyczny zagadnienie źródeł totalitaryzmów i stawiające pytanie o to, co sprawia, że ich regułom podporządkowują się także osoby wrażliwe i szlachetne.

1956

• Jesienią spędza kilka tygodni w Rzymie i Mediolanie. Jest to jego pierwsza po wojnie podróż do kraju Europy Zachodniej.

• Pod koniec roku podejmuje z grupą przyjaciół inicjatywę powołania do życia miesięcznika „Europa” – pisma poświęconego kulturze w Polsce i za granicą. Ma zostać jego redaktorem naczelnym.

1957

• Wiosną wyjeżdża do Jugosławii wraz z Adamem Ważykiem i Mieczysławem Jastrunem w pierwszej od 1948 roku oficjalnej delegacji polskich pisarzy.

• Powieść Andrzejewskiego o inkwizycji ukazuje się pod tytułem Ciemności kryją ziemię.

• Latem jest gotowy pierwszy numer „Europy”, lecz Władysław Gomułka, I sekretarz PZPR, zakazuje jego publikacji. W odpowiedzi na tę decyzję Andrzejewski występuje z partii.

• Pod koniec roku rozpoczyna współpracę z Andrzejem Wajdą, by przygotować scenariusz do ekranizacji powieści Popiół i diament.

• Rozpoczyna pracę nad powieścią Bramy raju o krucjacie dziecięcej.

1958

• W październiku film Popiół i diament wchodzi do kin, stając się ważnym wydarzeniem artystycznym i politycznym.

• Ukazuje się zbiór opowiadań Andrzejewskiego Niby gaj. W jego skład, prócz utworu tytułowego, wchodzą: Koniec, Kłamstwa, Intermezzo, Mój chłopięcy ideał, Powrót, Synowie, Podróż, Wrześniowa oda, Pantofelek.

1959

• Składa w wydawnictwie powieść Bramy raju.

• Wraz z Jerzym Skolimowskim pisze scenariusz do filmu Andrzeja Wajdy Niewinni czarodzieje. Cenzura blokuje to dzieło.

• Jesienią Andrzejewski wyjeżdża do Paryża na stypendium Fundacji Forda. Przy tej okazji spotyka się z Czesławem Miłoszem po raz pierwszy od czasu, gdy poeta wyemigrował w roku 1950.

1960

• Niewinni czarodzieje wchodzą na ekrany kin po tym, jak autorzy zgodzili się na sugerowaną przez cenzurę korektę zakończenia.

• Jesienią Andrzejewski rozpoczyna publikowanie felietonów Notatki w tygodniku „Polityka”. W październiku felieton zostaje zablokowany przez cenzurę.

• Rozpoczyna pracę nad powieścią Miazga.

1961

• Pisze dialogi do filmu Andrzeja Munka Pasażerka.

• Rozpoczyna pisanie scenariusza do filmu Andrzeja Wajdy Bramy raju. Pracy tej nie ukończy.

1962

• W lipcu wyjeżdża wraz z synem w podróż do Francji.

• Tuż przed wyjazdem poznaje Marka Kellera, swoją ostatnią wielką miłość.

• Dotknięty chorobą alkoholową przechodzi we Francji pierwszą kurację odwykową.

• Rozpoczyna pisanie powieści o genialnym malarzu, której akcja jest osadzona we współczesnej Francji.

1963

• Ukazuje się powieść o malarzu pod tytułem Idzie skacząc po górach.

1964

• Andrzejewski zostaje jednym z inicjatorów powstania i sygnatariuszy tak zwanego „Listu 34” – pierwszego zorganizowanego protestu twórców przeciwko ograniczaniu przez władze polityczne wolności słowa. Spotykają go za to represje w postaci zakazu publikacji jego książek.

1966

• Jesienią udaje się na dwutygodniowe tournée po Niemczech Zachodnich, gdzie zorganizowano mu szereg spotkań z czytelnikami.

1967

• Odbywa się premiera filmu Andrzeja Wajdy Bramy raju zainspirowanego powieścią Andrzejewskiego.

• Jesienią Andrzejewski przechodzi w szpitalu w Warszawie drugą kurację odwykową. Hospitalizowany w tym celu w klinice psychiatrycznej, pisze tam powieść polityczną Apelacja, której bohater jest dotknięty schizofrenią. Cenzura nie wyraża zgody na publikację.

1968

• W lutym, po protestach studenckich przeciwko wstrzymaniu przedstawień Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka, występuje z odważnym przemówieniem na nadzwyczajnym zebraniu warszawskiego oddziału Związku Literatów Polskich, a następnie podpisuje list siedmiu pisarzy adresowany do rektora Uniwersytetu Warszawskiego w obronie studentów relegowanych z uczelni.

• W sierpniu, po inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację, wyraża swoją solidarność z narodem czeskim, wysyłając oficjalny list na ręce prezesa Związku Pisarzy Czeskich Eduarda Goldstückera. Tylko Andrzejewski oraz kompozytor Zbigniew Mycielski odważyli się publicznie zamanifestować zgorszenie wobec faktu, że Wojsko Polskie wzięło udział w okupacji.

• Jesienią powieść Apelacja ukazuje się nakładem paryskiego Instytutu Literackiego pod imieniem i nazwiskiem autora, co było pierwszym tego rodzaju wystąpieniem ze strony pisarza mieszkającego w kraju.

1970

• W sierpniu wygłasza śmiałe przemówienie na pogrzebie pisarza Pawła Jasienicy ostro prześladowanego przez władze polityczne w ostatnim okresie życia.

• Oddaje do wydawnictwa powieść Miazga. Biuro Polityczne KC PZPR jest przeciwne publikacji. Państwowy Instytut Wydawniczy rozpoczyna z Andrzejewskim negocjacje w sprawie usunięcia z dzieła ustępów najtrudniejszych do przyjęcia przez cenzurę.

• Dokonuje adopcji Janusza, syna swojej gosposi.

1971

• Umiera Maria Andrzejewska, żona pisarza.

• Andrzejewski rozpoczyna zbieranie materiałów do autobiografii.

• Pisze i publikuje dramat Prometeusz.

1972

• Rozpoczyna publikację dziennika Z dnia na dzień na łamach tygodnika „Literatura”. Felieton będzie się ukazywał do początków grudnia roku 1981, w ostatnich dwóch latach pod zmienionym tytułem Gra z cieniem.

1975

• Pisze i publikuje powieść Teraz na ciebie zagłada podejmującą starotestamentowy wątek zbrodni Kaina.

1976

• Pisze i publikuje powieść Już prawie nic o ostatnich dniach życia fikcyjnej postaci niemieckiego pisarza i myśliciela.

• W styczniu uczestniczy w zredagowaniu memoriału przeciwko projektowi dwóch poprawek w Konstytucji PRL: pierwszej mającej uzależnić prawa obywatela od jego stosowania się do obowiązków wobec państwa, drugiej wprowadzającej zapis o sojuszu państwa polskiego z ZSRR.

• Po represjach zastosowanych przez władzę w stosunku do robotników, którzy w czerwcu wzięli udział w protestach przeciwko podwyżkom cen, Andrzejewski redaguje oficjalny list do prześladowanych. We wrześniu bierze udział w założeniu Komitetu Obrony Robotników i osobiście zanosi do Marszałka Sejmu tekst informujący o powstaniu tej organizacji. W reakcji władza rozpoczyna kampanię oszczerstw w stosunku do pisarza.

• W październiku Andrzejewski udziela wywiadu korespondentowi radiowej rozgłośni zachodnioniemieckiej w sprawie sytuacji w Polsce po wydarzeniach w Radomiu i Ursusie, stwierdzając otwarcie, że jest przeciwnikiem systemu rządzącego w kraju. Niedługo potem wiele instytucji kulturalnych otrzymuje rzekomy apel Andrzejewskiego domagającego się równouprawnienia dla mniejszości seksualnych. Pisarz jest wzywany na przesłuchania do Wydziału Spraw Wewnętrznych Urzędu Miasta Warszawy. Za współpracę z KOR-em otrzymuje wezwania do zapłaty grzywien wystawiane przez kolegium do spraw wykroczeń. Wstrząśnięty szkalowaniem, a także chcąc uciec przed telefonami z pogróżkami, pisarz usuwa się na pewien czas do Lasek.

• Pod koniec roku wchodzi w skład redakcji pisma „Zapis” wydawanego w obiegu nieoficjalnym, poza zasięgiem cenzury.

1978

• Pisarz zaczyna cierpieć na chorobę miażdżycową lewego oka.

1979

• Jego powieść Miazga ukazuje się nakładem Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA.

1980

• W marcu Andrzejewski wysyła list protestacyjny do Prokuratora Generalnego PRL w sprawie uwięzienia Mirosława Chojeckiego, kierownika Niezależnej Oficyny Wydawniczej.

• W marcu i kwietniu przebywa w szpitalu z powodu ostrego stanu zapalnego wątroby spowodowanego nadużywaniem alkoholu.

• Dzięki posierpniowej odwilży ukazuje się tom Andrzejewskiego Nowe opowiadania z tekstami wstrzymywanymi przez poprzednie lata przez cenzurę. W jego skład wchodzą: Pierwsza miłość, W Dzień Zwycięstwa wieczorem, Modlitwy, Dużo piasku i mało, Msza za poetę, Ciemna gwiazda, Po tamtej stronie, Wyznanie osobiste, Notatki do autobiografii (1909–1924).

1981

• W lipcu przeżywa wylew w drugim oku.

• W sierpniu zasiada w jury VIII Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni.

• Przyjmuje zaproszenie wystosowane przez Lecha Wałęsę do udziału w obradach pierwszego Ogólnopolskiego Zjazdu NSZZ „Solidarność” w Gdańsku-Oliwie.

• W październiku rozpoczyna wygłaszanie prelekcji dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego.

• Ponownie doznaje wylewu w oku, tracąc odtąd możliwość czytania i pisania. Przerywa prelekcje na Uniwersytecie Warszawskim.

• Zjawia się na Kongresie Kultury Polskiej rozpoczętym 11 grudnia w sali warszawskiego Teatru Dramatycznego, co jest jego ostatnim wystąpieniem publicznym.

• W grudniu, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, do księgarń trafia Miazga wydana przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Publikacja jest okaleczona cenzurą i autocenzurą.

1982

• Córka zachęca pisarza do dyktowania powieści Heliogabal, której napisanie wcześniej planował. Andrzejewski podejmuje próby, lecz coraz bardziej pogrąża się w apatii.

1983

• Jerzy Andrzejewski umiera na udar mózgu w nocy z 19 na 20 kwietnia.