Język turecki. Minimum gramatyczne - ebook

Przedmowa

Minimum gramatyczne języka tureckiego obejmuje niezbędny zestaw informacji z zakresu fonetyki, morfologii i podstawowych funkcji syntaktycznych. Jest podręcznikiem przeznaczonym do początkowej nauki tego języka i oparty został na skonstruowanym specyficznym binarnym modelu, włączającym wspólne zjawiska dla współczesnego języka tureckiego i języka osmańskiego.

W niniejszym podręczniku omówione zostały cechy gramatyczne, głównie sufiksy derywacyjne, które są szeroko stosowane w języku tureckim i stanowią niezbędną podstawę do przedstawienia i zrozumienia specyfiki procesu derywacyjnego w tym języku. W przykładach gramatycznych wykorzystano najczęściej leksykę występującą we współczesnym języku literackim. Celem jest skupienie się przede wszystkim na zjawiskach gramatycznych, a nie leksykalnych.

Tekst przykładów, stosunkowo łatwy do zrozumienia, jest opisany z ograniczonym użyciem terminów lingwistycznych. Przykłady zaczerpnięto ze współczesnych tekstów publicystycznych, odzwierciedlających normę literacką i niektóre warianty języka tureckiego. Dobór tekstów podporządkowano potrzebie zilustrowania użycia i specyfiki konkretnych omawianych zjawisk gramatycznych. Podstawowymi kryteriami w doborze przykładów były zjawiska gramatyczne z charakterystyczną do ich zilustrowania leksyką. Wybierano głównie krótkie zdania z leksyką międzynarodową, przede wszystkim taką, której opanowanie nie stanowi większego problemu. Stosowne wydaje się tutaj dołączenie frazeologizmów ze względu na szerokie użycie tych elementów językowych zarówno we współczesnym języku tureckim, jak i w jego dialektach.

Materiał gramatyczny został przedstawiony stopniowo i objaśniony przystępnym językiem, mając głównie na celu zapewnienie przydatności podręcznika w początkowym etapie nauczania języka tureckiego dla wszystkich zainteresowanych. Przedstawiony turecki system gramatyczny może być wykorzystany jako etap przejściowy również do nauki gramatyki osmańskiej, ponieważ włączono tutaj zjawiska wspólne dla obu języków.

Język turecki jest jednym z południowo-zachodniej grupy oguzyjskiej, należącej do języków turkijskich, które są częścią rodziny języków ałtajskich. Uważa się, że najbliższy mu jest język azerski (azerbejdżański). Językiem tureckim posługują się mieszkańcy Turcji oraz mieszkańcy tureckiego pochodzenia z Półwyspu Bałkańskiego i Bliskiego Wschodu.

Termin „współczesny język turecki” określa oficjalny język mówiony w Republice Turcji, zastępujący język osmański ukształtowany między XV i XIX wiekiem, który był oficjalnym językiem w Imperium Osmańskim. Po powstaniu Republiki Turcji (1923 r.) nazwa język osmański (Osmanlıca) została zastąpiona przez nazwę język turecki (Türkçe), zgodnie z nową konstytucją państwa z 1924 roku. Ta zmiana doprowadziła do powstania problemów terminologicznych, ponieważ termin ten był używany w literaturze naukowej do oznaczania wspólnoty pokrewnych mu języków. Rodzi to konieczność wprowadzenia nazw, za pomocą których można odróżnić konkretny język od wspólnoty pokrewnych języków. Ten problem w języku bułgarskim został rozwiązany za pomocą terminu tjurkski dla oznaczenia wszystkich języków z grupy, do której należy język turecki (Boev 1989, 2000)¹.

Pod względem typologicznym język turecki jest językiem aglutynacyjnym. Aglutynacja wyraża się w dołączaniu do rdzenia wyrazu sufiksów w określonej kolejności. Współczesny język turecki nie zna prefiksów. W niektórych przypadkach do jednego wyrazu można dołączyć tyle sufiksów, że powstały nowy wyraz odpowiada całym frazom, a nawet zdaniom. Aglutynacja wyraża się również w tworzeniu form fleksyjnych za pomocą sufiksów, z których każdy ma określone znaczenie gramatyczne. Kolejność dołączania sufiksów tworzy specyficzny „łańcuch”. Sufiksy słowotwórcze są dołączane przed sufiksami fleksyjnymi, przy czym istnieją reguły określające kolejność dołączania wewnątrz tych grup. Tradycyjna składnia języka tureckiego to: podmiot ‒ dopełnienie ‒ orzeczenie. Wynika z tego, że w prawidłowo skonstruowanym zdaniu orzeczenie powinno znaleźć się na końcu. Z drugiej strony wewnątrz zdania dopuszczalna jest „dowolna” składnia, tzn. że różne dopełnienia w różnych sytuacjach mogą zmieniać swoją pozycję.

Cechą charakterystyczną języka tureckiego jest harmonia wokalna i konsonantyczna. Polega ona na tworzeniu różnych wariantów fonetycznych poszczególnych sufiksów, które w swojej istocie pozostają tym samym sufiksem. Porównanie z językiem polskim, należącym do rodziny indoeuropejskiej, pozwala dostrzec, że jego fleksja jest realizowana za pomocą przyrostków, które często wyrażają jednocześnie kilka kategorii gramatycznych. Jest to specyficzna charakterystyka morfologiczna, która odróżnia język polski od języka tureckiego.

Współczesny stan języka tureckiego jest wynikiem długotrwałych zmian, realizowanych na przestrzeni ponad stu pięćdziesięciu lat z różną intensywnością, polegających w głównej mierze na próbach wyeliminowania elementów języka arabskiego i perskiego, pod których przemożnym wpływem znajdował się język osmański. Właściwie pierwsze próby tego oczyszczenia odnotowano już w XVI wieku, jednak realnie proces ten rozpoczyna się dopiero trzysta lat później (Kononov 1956: 8). Od połowy XIX wieku (w związku z Tanzimatem² ‒ okresem reform społecznych w państwie) stopniowo postępują procesy zbliżania się języka pisanego do języka mówionego i tendencje normatywizacyjne. Tym procesom niezmiennie towarzyszy eliminowanie i zamiana obcych elementów, które i tak w większości przypadków nie są w pełni adaptowane do tureckich modeli fonetycznych (Lewis 2000, Göksel & Kerslake 2005, Shcheka 2007: 7–8, Guise 2013).

Intensyfikacja tego procesu następuje w okresie republiki. W latach 30. XX wieku zaczyna się reforma językowa (dil devrimi), którą kontynuowano wytrwale przez kolejne pięćdziesiąt lat. Wielki wkład w nią wniósł utworzony w 1932 r. Instytut Języka Tureckiego (Türk Dil Kurumu), działający aktywnie na rzecz uzupełnienia korpusu leksykalnego języka własną turecką leksyką. Ten proces jest realizowany przez kalkowanie i sztucznie tworzoną leksykę za pomocą przywracania do życia dawnych turkijskich rdzeni, znajdywanych w starych tekstach. Wykorzystuje się także słownictwo dialektalne, które do tej pory nie było używane w języku literackim, jak również zapożyczania leksyki z innych języków turkijskich (Yarceva 1998: 524, Lewis 2000, Göksel & Kerslake 2005, Shcheka 2007: 7–8). Należy podkreślić, że pomimo pewnych skrajnych propozycji, te wysiłki okazały się owocne i spora część „wykutych” neologizmów pozostała we współczesnym języku literackim i jest stosowana synonimicznie obok nadal używanych wyrazów obcych lub nawet całkowicie je wypierając. Ciekawe, że dość często oba leksemy (obcy i turecki) są równolegle używane. Ważnym aspektem nowych wyrazów jest „widoczny komponent morfologiczny” (Kornfılt 2010). Zazwyczaj uwagę uczonych przyciąga głównie puryzm leksykalny, jednak walka z obcymi modelami gramatycznymi, jednocześnie prowadzona, jest nie mniej owocna (Lewis 2000).

Niniejsze Minimum gramatyczne języka tureckiego zawiera piętnaście rozdziałów obejmujących podstawowy materiał gramatyczny, niezbędny do opanowania współczesnego języka tureckiego. Podczas opracowywania tego minimum zostały wzięte pod uwagę osiągnięcia w dziedzinie nauczania języka tureckiego jako obcego. Omówiony materiał opracowano i uzupełniono wedle założonej koncepcji teoretycznej, polegającej na zbudowaniu kursu teoretyczno-praktycznego dla skutecznego opanowania języka tureckiego. Materiał ten może być również wykorzystany jako etap wstępny do nauki języka osmańskiego. Zakłada się, że dzięki temu binarnemu modelowi będzie łatwiej zdobywać wiedzę z zakresu języka tureckiego i umiejętności jego rozumienia oraz przekładu na inne języki.

Minimum gramatyczne języka tureckiego jest nowatorską pracą. Wyróżnia się nietradycyjnym podejściem do modelowania niezbędnej i wystarczającej informacji potrzebnej do przedstawienia specyficznej struktury języka tureckiego, z uwzględnieniem dokonań współczesnej turkologii i lingwodydaktyki.

------------------------------------------------------------------------

Przypisy:

¹ W języku polskim jest używany termin „języki tureckie”, choć w ostatnich latach zaczął w turkologii funkcjonować również termin „języki turkijskie”, zaproponowany przez profesora Henryka Jankowskiego.

² Tanzimat, dosłownie przekształcenia, reorganizacje, obejmuje okres ponad osiemdziesięciu lat (1839–1923) .Część 1 Alfabet turecki i niektóre reguły fonetyczne języka tureckiego

Türk Alfabesi ve Türkçedeki Bazı Fonetik Kurallar

Współczesny alfabet turecki składa się z 29 liter, z czego 8 na oznaczenie samogłosek, a pozostałe na oznaczenie spółgłosek. Pisownia turecka została oparta na zasadzie fonetycznej (Shcheka 2007:11, Guise 2013:5). Zazwyczaj każda litera oznacza odpowiedni dźwięk. Większość wyrazów obcego pochodzenia została zaadaptowana do grafii tureckiej (Mixon & Döven 2013: vi).

W tabeli są podane odpowiednie wielkie i małe litery tureckiego alfabetu wraz z ich nazwami i wymową. Do każdej litery jest podany przykład, w którym odpowiedni dźwięk znajduje się na początku wyrazu (z wyjątkiem ğ), jak również jego tłumaczenie na język polski.

+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| Nr | Harf | Harfın Adı | Söyleyiş | Örnek |
| | | | | |
| | Litera | Nazwa litery | Wymowa | Przykład |
+=====+========+==============+==============+==========================+
| 1. | A / a | A | a | adres ‘adres’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 2. | B / b | Be | b | banka ‘bank’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 3. | C / c | Ce | dż | cami ‘meczet’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 4. | Ç / ç | Çe | cz | çorap ‘skarpeta’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 5. | D / d | De | d | doktor ‘lekarz’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 6. | E / e | E | e | ekip ‘ekipa’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 7. | F / f | Fe | f | firma ‘firma’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 8. | G / g | Ge | g | garaj ‘garaż’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 9. | ğ | yumuşak ge | niewymawiane | ağaç ‘drzewo’ |
| | | | | |
| | | | | fotoğraf ‘fotograf’ |
| | | | | |
| | | | | dağ ‘góra’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 10. | H / h | He | h | hobi ‘hobby’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 11. | I / ı | I | y | ızgara ‘grill’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 12. | İ / i | İ | i | ideal ‘ideał’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 13. | J / j | Je | ż | jandarma ‘żandarmeria’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 14. | K/ k | Ke | k | kredi ‘kredyt’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 15. | L / l | Le | l | limon ‘cytryna’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 16. | M / m | Me | m | masa ‘stół’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 17. | N / n | Ne | n | numara ‘numer’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 18. | O / o | O | o | ofis ‘biuro’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 19. | Ö / ö | Ö | ö (niem. ö) | öğrenci ‘uczeń’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 20. | P / p | Pe | p | para ‘pieniądze’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 21. | R / r | Re | r | rejim ‘reżim’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 22. | S / s | Se | s | salata ‘sałatka’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 23. | Ş / ş | Şe | sz | şapka ‘czapka’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 24. | T / t | Te | t | telefon ‘telefon’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 25. | U / u | U | u | uçak ‘samolot’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 26. | Ü / ü | Ü | ü (niem. ü) | üniversite ‘uniwersytet’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 27. | V / v | Ve | w | varyant ‘wariant’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 28. | Y / y | Ye | j | yıldız ‘gwiazda’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+
| 29. | Z / z | Ze | z | zaman ‘czas’ |
+-----+--------+--------------+--------------+--------------------------+

Spółgłoska ğ (yumuşak ge) nigdy nie występuje na początku wyrazu, stąd przy jej oznaczaniu nie jest podawana wielka litera. Specyficzne dla niej jest występowanie tylko po samogłosce w śródgłosie i w wygłosie. W śródgłosie po ğ może wystąpić zarówno samogłoska, jak i spółgłoska. Współcześnie nie jest wymawiana, jedynie oznacza wzdłużenie poprzedzającej samogłoski.

Akcent w języku tureckim zazwyczaj pada na ostatnią sylabę wyrazu. W większości przypadków powinien występować na końcu wyrazu, z kilkoma jednak wyjątkami. Podana reguła nie ma zastosowania głównie w przypadku pewnych wyrazów pochodzenia obcego, części imion własnych, niektórych przysłówków i zwrotów grzecznościowych, części wyrazów modalnych, jak również w przypadku, gdy reguły gramatyczne zakładają, że akcent pada na lub bezpośrednio przed konkretnym sufiksem. Osobliwość ta jest odnotowywana w słownikach wtedy, gdy wyraz w formie podstawowej ma inny akcent niż na ostatniej sylabie. Należy zaznaczyć, że przy dodawaniu sufiksów do takich wyrazów zazwyczaj akcent pozostaje w tym samym miejscu, jak w formie podstawowej tego wyrazu, nie przesuwając się na koniec, zgodnie z charakterystyką języka, np.:

banka ‘bank’, banyo ‘łazienka’, çanta ‘torba’, sinema ‘kino’, doktora ‘doktorat’

Ankara ‘Ankara’, İstanbul ‘Stambuł’, İzmir ‘Izmir’, Türkiye ‘Turcja’

canɩm ‘kochanie’, aşkım ‘miłości moja’, Ahmet ‘Ahmed’

yarın ‘jutro’, hemen ‘natychmiast’, kışın ‘zimą’, erkenden ‘dość wcześnie’, çokça ‘dość dużo’

evet ‘tak’, hayɩr ‘nie’, haydi ‘no, już’, belki ‘chyba’, yani ‘to znaczy’.

Z drugiej strony należy pamiętać o kontekście, żeby nie zmienić sensu wyrazu przy zmianie akcentu w przypadku homonimów lub wyrazów wieloznacznych, np.:

canɩm ‘kochanie’ (ale canɩm ‘moja dusza’)

tekrar ‘ponownie’ (ale tekrar ‘powtórzenie’)

yazɩn ‘latem’ (ale yazɩn ‘literatura’; ‘piszcie’)

Ahmet ‘Ahmed’ /podczas zwracanie się do konkretnej osoby/ (ale Ahmet ‘Ahmed’) i inne.

W wyrazach złożonych występują dwa akcenty: główny i poboczny. Główny pada na ogół na ostatnią sylabę pierwszego wyrazu, a poboczny na ostatnią sylabę drugiego wyrazu, np.:

adamakɩllɩ ‘porządny’

ayakkabɩ ‘but’

başmüdür ‘dyrektor generalny’

beyefendi ‘pan’

düztaban ‘płaskostopie’

karnɩyarɩk rodzaj potrawy z bakłażanem i inne.

Samogłoski w języku tureckim są klasyfikowane wedle różnych zasad, przy czym nie jest to tylko podział teoretyczny. Ma to również znaczenie w przypadku praktycznej nauki języka, ponieważ tym zasadom podlegają obie harmonie wokalne.

Wedle zasady upodobnienia palatalno-welarnego samogłoski w języku tureckim dzielone są w sposób następujący:

Ünlüler

‒ Samogłoski

kalın (art) ‒ twarde (welarne)

a, ı, o, u

ince (ön) ‒ miękkie (palatalne)

e, i, ö, ü

Samogłoski w języku tureckim dzielą się również wedle zasady upodobnienia labialno-illabialnego i podział ten wygląda następująco:

Ünlüler

‒ Samogłoski

düz ‒ illabialne

a, ı, e, i

yuvarlak ‒ labialne

o, u, ö, ü

Samogłoski w języku tureckim dzielą się także na wysokie (wąskie) i niskie (szerokie):

Ünlüler

‒ Samogłoski

geniş ‒ niskie (szerokie)

a, e, o, ö

dar ‒ wysokie (wąskie)

ı, i, u, ü

W języku tureckim nie występuje podział na samogłoski długie i krótkie, ponieważ współcześnie samogłoski tureckie nie mają takiej charakterystyki. Pojawiające się w niektórych wyrazach obcych długie samogłoski na ogół nie są zaznaczane w pisowni. Czasami nad samogłoską długą jest stawiany cyrkumfleks (^).

W niektórych przypadkach następujące samogłoski wymawiane są jako długie:

• a

Przykłady:

badem ‘migdał’, dünya ‘świat’, arazi ‘terytorium’.

• e

Przykłady:

memur ‘urzędnik, pracownik’, mezun ‘dyplomowany’.

• i

Przykłady:

miras ‘dziedzictwo’, dakika ‘minuta’, hakim ‘uczony, mędrzec’, vadi ‘dolina’.

• u

Przykłady:

mucize ‘cud’, cumhuriyet ‘republika’, numune ‘matryca’, mevzu ‘temat’.

Wydłużenie samogłoski w wymowie jest spotykane również w przypadku niektórych imion własnych, np.:

Asiye, Bade, Berna, İbrahim, Ramiz

Cemile, Nebi

Nuri, Mucit.

Za pomocą cyrkumfleksu (^), nazywanego też „daszkiem”, bywa też oznaczana miękkość poprzedzającej spółgłoski, pomimo sąsiedztwa samogłoski welarnej. Jest to wyraźnie widoczne w przypadku takich par wyrazów, jak kar ‘śnieg’ i kâr ‘zysk’. Różnica w miękkości jest wyraźna zarówno w wymowie, jak i w pisowni.

Takie „zmiękczanie” może mieć zastosowanie dla spółgłosek g, k, l, które czasami są wymawiane miękko, niezależnie od sąsiedztwa welarnej samogłoski, np.:

rüzgâr ‘wiatr’, yadigâr ‘wspomnienie’, yegâne ‘jedyny’

imkân ‘możliwość’, kâfir ‘niemuzułmanin’, nikâh ‘zaślubiny’

hâlâ ‘nadal’, mağlûp ‘zwyciężony’, lâle ‘tulipan’.

Zgodnie ze współczesną pisownią wiele wyrazów jest pisanych bez cyrkumfleksu (^), jednak spółgłoska jest wymawiana miękko. W takich wypadkach w słownikach języka tureckiego zwykle jest to odnotowywane, np.:

bela ‘kłopot’, lale ‘tulipan’, mağlup ‘zwyciężony’, kabul ‘akceptacja’.

W przypadku niektórych imion własnych (głównie w imionach arabskich) również można spotkać miękką wymowę omawianych spółgłosek, mimo że w pisowni nie zawsze jest to zaznaczane, np.:

Yegân, Nigâr

Kâmil, Kâmuran, Kemal

Lâle, Neclâ, Hulûsi.

W normie literackiej języka tureckiego odnotowuje się wydłużenie samogłoski w ostatniej sylabie niektórych obcych (głównie arabskich) wyrazów po dołączeniu sufiksów z samogłoską w nagłosie. Ta zmiana fonetyczna jest obserwowana głównie w wyrazach dwusylabowych i jest na ogół rejestrowana w słownikach (Zülfikar 1995: 440 441), np.:

zaman ‘czas’ ‒ zamanı

sabah ‘poranek’ ‒ sabahı

vezir ‘wezyr’ ‒ veziri

huzur ‘spokój’ ‒ huzuru.

Dla pisowni tureckiej nie jest typowe występowanie dwóch samogłosek obok siebie, jednak zjawisko to pojawia się głównie w wyrazach pochodzenia obcego, np.:

maaş ‘wynagrodzenie’, faaliyet ‘działanie, aktywność’, vaat ‘obietnica’, maalesef ‘niestety’

binaen ‘na podstawie; dzięki temu, w związku z tym’

aile ‘rodzina’, hain ‘zdrajca’, kaide ‘reguła’

vukuat ‘wypadki’

tabii ‘naturalny’, tabiiyet ‘zależność’.

Rzadko spotykane jest w pisowni podwojenie spółgłoski (co ma wpływ na wymowę). Dotyczy to nie rdzenia wyrazu, a sytuacji, w której dodawany jest sufiks, rozpoczynający się na ten sam dźwięk, na który kończy się wyraz lub przy dodawaniu sufiksów rozpoczynających się na samogłoskę do niektórych wyrazów zakończonych na spółgłoskę. To zjawisko w języku tureckim również występuje tylko w wyrazach zapożyczonych, np.:

teşebbüs ‘inicjatywa’

ciddi ‘poważny’, şiddet ‘siła’

sıhhat ‘zdrowie’

dikkat ‘uwaga’

anne ‘matka’, cennet ‘raj’

ittifak ‘związek’, ittihat ‘jedność’.

Harmonia palatalna

Büyük Ünlü Uyumu

W języku tureckim funkcjonują dwa rodzaje harmonii wokalnej. Jedna jest nazywana harmonią palatalną. Polega na upodobnieniu palatalno-welarnym, tzn. na dodawaniu sufiksów z samogłoską welarną po sylabach z samogłoską welarną (a, ı, о, и) i dodawaniu sufiksów z samogłoską palatalną po sylabie z samogłoską palatalną (е, i, ö, и). We współczesnym języku tureckim nie występują warianty sufiksów z о lub ö, np.:

doktor ‘lekarz’ ‒ doktorlar ‘lekarze’

kredi ‘kredyt’ ‒ krediler ‘kredyty’.

Harmonia labialna

Küçük Ünlü Uyumu

Harmonia labialna polega na upodobnieniu labialno-illabialnym, tzn. na dodawaniu sufiksów z samogłoską wąską illabialną (ı, i) po sylabach z samogłoską illabialną (а, ı, е, i). Kiedy natomiast poprzedzająca sylaba zawiera samogłoskę labialną (o, и, ö, ü), wedle zasad harmonii labialnej należy dodać sufiks z wąską samogłoską labialną (u, ü), np.:

fıstık ‘orzeszek pistacjowy’ ‒ fıstıklı ‘z orzechami pistacjowymi’

şeker ‘cukier’– şekerli ‘z cukrem’

limon ‘cytryna’ ‒ limonlu ‘z cytryną’

köprü ‘most’ ‒ köprülü ‘z mostem’.

Harmonia konsonantyczna

Ünsüz Uyumu

Spółgłoski w języku tureckim dzielą się na dźwięczne i bezdźwięczne. Część sufiksów, które w nagłosie mają spółgłoskę, występuje w wariantach ze spółgłoską dźwięczną i bezdźwięczną. W takich przypadkach, kiedy w wygłosie wyrazu, do którego ma być dołączony sufiks, występuje bezdźwięczna spółgłoska, dołączany jest wariant z bezdźwięczną spółgłoską w nagłosie. W przypadku natomiast występowania dźwięcznej spółgłoski w wygłosie wyrazu, dodawany jest wariant ze spółgłoską dźwięczną w nagłosie. To zjawisko jest nazywane harmonią konsonantyczną.

Ünsüzler

‒ spółgłoski

sesli ‒ dźwięczne

b, с, d, g, ğ, j, 1, m, n, r, v, y, z

sessiz ‒ bezdźwięczne

ç, f, h, k, p, s, ş, t

Rzeczownik

Ad/İsim

Rodzaje rzeczownika

İsimlerin Çeşitleri

Rzeczowniki pospolite, podobnie jak w języku polskim, pisane są małą literą, wielką literą pisane są nazwy własne i nazwy instytucji, np.:

doktor ‘lekarz’, masa ‘stół’

Yusuff ‘Yusuff’, Meltem ‘Meltem’

Kiedy nazwa instytucji składa się z kilku wyrazów, każdy z nich pisany jest wielką literą, np.:

Krakov Yagellon Üniversitesi ‘Uniwersytet Jagielloński w Krakowie’

Türkiye Cumhuriyeti ‘Republika Turcji’

Birleşmiş Milletler Teşkilatı ‘Organizacja Narodów Zjednoczonych’.

W języku tureckim rodzaj gramatyczny nie istnieje, niektóre z rzeczowników jednak posiadają rodzaj naturalny, np.:

erkek ‘mężczyzna’ ‒ kadın ‘kobieta’, koç ‘baran’ ‒ koyun ‘owca’.

W niewielkiej liczbie wyrazów można zaobserwować obecność form, tworzących rodzaj gramatyczny. Jest to zjawisko odzwierciedlające procesy słowotwórcze zachodzące w językach obcych, stąd też spotykane jest tylko w wyrazach pochodzenia obcego, np.:

kral ‘król’ ‒ kraliçe ‘królowa’, dansör ‘tancerz’– dansöz ‘tancerka’.

Za pomocą niektórych wyrazów, również oznaczających płeć, można określić osobę, która jest obiektem rozmowy. W odróżnieniu od wielu języków indoeuropejskich, w języku tureckim brak jest leksemów określających stan cywilny kobiety.

Podczas rozmowy używa się najczęściej zwrotów beyefendi ‘pan’ i hanımefendi ‘pani’, np.:

Günaydın, hanımefendi, buyurunuz. ‒ Dzień dobry pani, proszę!

Affedersiniz beyefendi, sizden bir ricam var. ‒ Przepraszam pana, mam prośbę do pana.

Obok nazwisk i imion własnych używane są wyrazy bay ‘pan’ i bayan ‘pani’, funkcjonujące w stylu oficjalno-urzędowym, np.:

Bay Mehmet ‘pan Mehmed’ (imię własne)

Bay Korkmaz ‘pan Korkmaz’ (nazwisko)

Bayan Nesrin ‘pani Nesrin’ (imię własne)

Bayan Korkmaz ‘pani Korkmaz’ (nazwisko).

Po imionach własnych najczęściej używane są wyrazy bey/efendi ‘pan’ i hanım ‘pani’. Kiedy występują po imieniu, na ogół są pisane wielką literą, np.:

Selim Bey ‘pan Selim’

Osman Efendi ‘pan Osman’

Selin Hanım ‘pani Selin’.

W języku tureckim istnieje grupa imion służących zarówno jako imiona kobiet, jak i mężczyzn, w wielu wypadkach więc użycie wyrazów bey ‘pan’ i hanım ‘pani’ jest ważne dla prawidłowego przekazania informacji, np.:

Deniz Hanım ‘pani Deniz’

Deniz Bey ‘pan Deniz’.

Wyrazy bey ‘pan’ i hanım ‘pani’ mogą być używane razem z nazwami zawodów i urzędów, np.:

İyi günler, doktor hanım. ‒ Dzień dobry pani doktor.

Doktor hanımın söylediğine göre... ‒ Zgodnie z tym, co mówi pani doktor...

Müdür bey, nasılsınız? ‒ Panie dyrektorze, jak się pan czuje?

Müdür beyi tanıyor musun? ‒ Czy znasz pana dyrektora?

Liczebnik

Sayı

Liczebniki główne

Miktar Sayıları

Liczebniki główne w języku tureckim odpowiadają na pytanie kaç ‘ile?’.

Miktar Sayıları

‒ Liczebniki główne

0 ‒ sıfır

10 ‒ on

1 000 ‒ bin

1 ‒ bir

20 ‒ yirmi

1 000 000 ‒ bir milyon

2 ‒ iki

30 ‒ otuz

1 000 000 000 ‒ bir milyar = bir bilyon

3 ‒ üç

40 ‒ kırk

1 000 000 000 000 ‒ bir trilyon

4 ‒ dört

50 ‒ elli

5 ‒ beş

60 ‒ altmış

6 ‒ altı

70 ‒ yetmiş

7 ‒ yedi

80 ‒ seksen

8 ‒ sekiz

90 ‒ doksan

9 ‒ dokuz

100 ‒ yüz

Liczebniki z dziesiątkami tworzy się przez złożenie liczebnika wyższego z niższym (bez żadnego związku gramatycznego, wyrażonego morfologicznie). Liczebniki składające się z wielu słów pisane są rozłącznie, np.:

------------- ---------------- --------------- -----------------
11 ‒ on bir 21 ‒ yirmi bir 31 ‒ otuz bir 41 ‒ kırk bir
12 ‒ on iki 22 ‒ yirmi iki 32 ‒ otuz iki 42 ‒ kırk iki
13 ‒ on üç 23 ‒ yirmi üç 33 ‒ otuz üç 43 ‒ kırk üç...
------------- ---------------- --------------- -----------------

Wedle tej samej zasady tworzy się wielokrotności setek, tysięcy i inne, np.:

------------------------- ---------------------------------- ------------------------------------------
111 ‒ yüz on bir 1111 ‒ bin yüz on bir 11 111 ‒ bir bin yüz on bir
222 ‒ iki yüz yirmi iki 2222 ‒ iki bin iki yüz yirmi iki 22 222 ‒ yirmi iki bin iki yüz yirmi iki
333 ‒ üç yüz otuz üç 3333 ‒ üç bin üç yüz otuz üç 33 333 ‒ otuz üç bin üç yüz otuz üç...
------------------------- ---------------------------------- ------------------------------------------

Użycie rzeczownika po liczebniku

İsmin Bir Sayının Ardından Kullanılması

Po liczebniku rzeczownik występuje w liczbie pojedynczej, np.:

iki adam ‘dwaj mężczyźni’,

beş şapka ‘pięć czapek’.

Rzeczownik po zaimku pytajnym kaç? ‘ile’ również występuje w liczbie pojedynczej, np.:

Rafta kaç kitap var? ‒ Ile książek jest na półce?

Bir günde kaç saat var? ‒ Ile godzin ma dzień?

Liczba mnoga rzeczowników

Adların (İsimlerin) Çoğul (Çokluk) Biçimlerinin Oluşması

Formy liczby mnogiej rzeczownika tworzone są za pomocą sufiksu -ler. Jest to sufiks dwupostaciowy (-lar, -ler), którego użycie w danej postaci jest uzależnione od zasad działania harmonii palatalnej. Do wyrazów mających w ostatniej sylabie samogłoskę welarną (а, ı, о, и), dołącza się sufiks -lar. Postać palatalna -ler jest dołączana na sylab z samogłoską palatalną (е, i, ö, ü), np.:

------------------------------------------ -----------------------------------
-lar -ler
firma ‘firma’ ‒ firmalar ‘firmy’ şişe ‘butelka’– şişeler ‘butelki’
kız ‘dziewczyna’ ‒ kızlar ‘dziewczyny’ ofis ‘biuro’ ‒ ofisler ‘biura’
telefon ‘telefon’– telefonlar ‘telefony’ göl ‘jezioro’ ‒ göller ‘jeziora’
kutu ‘pudło’ ‒ kutular ‘pudła’ gün ‘dzień’ ‒ günler ‘dni’
------------------------------------------ -----------------------------------

Ta reguła nie jest powszechna. Czasami w przypadku niektórych słów obcego pochodzenia harmonia wokalna nie jest stosowana. Odstępstwo od zasady wyraża się w dodawaniu sufiksu -ler do wyrazu z welarną samogłoską w ostatniej sylabie. Zjawisko to występuje najczęściej w wyrazach z miękką spółgłoską -l w wygłosie. Spotykane jest to także i w przypadku występowania w wygłosie innych spółgłosek, np.:

terminal ‘terminal’ ‒ terminaller ‘terminale’

sembol ‘symbol’ ‒ semboller ‘symbole’

usul ‘sposób’ ‒ usuller ‘sposoby’

harf ‘litera’ ‒ harfler ‘litery’

kalp ‘serce’ ‒ kalpler ‘serca’

saat ‘zegar’ ‒ saatler ‘zegary.