Joachima Lelewela bibljograficznych ksiąg dwoje, w których rozebrane i pomnożone zostały dwa dzieła Jerzego Samuela Bandtke: Historja drukarń krakowskich – tudzież Historja Bibljoteki Uniw. Jagiell. w Krakowie, a przydany Katalog inkunabułow polsk Tom 1 - ebook

ka­ta­log in­ku­na­bu­łow pol­skich.

Non haec in no­stris, ut qu­on­dam, scri-

bi­mus hor­tis.

Ovid… trist… i…10.v.37.

Tom I.

Wil­no.

Na­kła­dem i dru­kiem Jó­ze­fa Za­wadz­kie­go ty­po­gra­fa Im­pe­ra­tor­skie­go Uni­wer­sy­te­tu

1823.

ABE­CA­DŁO­WE SPI­SA­NIE NA­ZWISK:

miejsc gdzie dru­kar­nie były kur­sy­wą, pi­sa­rzy, dru­ka­rzy, nie­któ­rych ty­tu­łów dzieł i oko­licz­no­ści, któ­re w pierw­szych księ­gach bi­blio­gra­ficz­nych wspo­mnieć przy­szło.

(Licz­ba ozna­cza pa­ra­graf, li­te­ra n, nota, że jed­nak, pa­ra­gra­fy są nie­kie­dy dość ro­ścią­głe, na­zwi­sko do jego licz­by ode­sła­ne bywa nie­raz i w no­tach i w pa­ra­gra­fie po razy kil­ka wy­mie­nia­ne).

Aaron 64, Abra­ham 53, Ada­mi­des 56, agen­da 11 n, 30, aka­de­mic­kie dru­ki patrz uni­wer­sy­tec­kie, Alant­see 27, 28 n, Aldi 6, Ale­xan­der 40, 55, 65, Ale­xan­dra hi­stor­ja 26, 61., Al­go­ri­th­mus po pol­sku 31, Al­war 61, Am­ster­dam 50 ,61 An­drys 51, An­dry­so­wicz patrz Ła­zarz, An­drzej z Ko­by­li­na 49, An­drze­jow­ski 61 n, Anny hi­stor­ja 43, Au­ti­pa­sty 52, An­twer­pia 50, 59, apo­stoł 15 , Arndt 61 n, Ari­sto­te­les 49, 51, ars mo­rien­di 4, Ar­sza­wa 62. aryt­me­ty­ka 49. Au­gezd 40. 55, Au­gspurg 61, Au­iz­dec­ki 55. Azo­gu­idi 6.

Ba­bicz 15, 53, Bal­bus Jan 7, 8, 9, ba­nia­lu­ka 61, Bandt­kie Jan Winc. 38, 45, Bandt­kie Je­rzy Sa­mu­el 1, 3, 14, 17, 33, 38, 46. Ba­ra­nów 58. Ba­ra­no­wicz 61, n, Bar­ba­ra Wie­to­ro­wa 28, 34, Bar­na­basz 51, 52 n, Bar­tels 60, Ba­ske­rvil­le 62, ba­śni o wy­na­le­zie­niu dru­ku 5, 14, Ba­si­lea 50. Baum­gar­ten 11, ba­zyl­jań­ski druk. 58, 61, Ba­zy­lik 55, 56, Be­chen­ste­in 60, Bed­cr­man 14 , Bent­kow­ski 1, 13, 14, 33, 38, 39, 40, 42, Ber­dy­czów 61 , Ber­lin 61, Ber­nard Ma­ciej. 57, Ber­tu­to­wicz 52, 60, Bia­ło­brze­ski 51, Bia­ły­stok 64, Bi­bl­ja 4, 130, brze­ska 47, 55, bud­ne­go 55 n, gdań­ska 55, glüks­ber­ga 64, le­opo­li­ty 85, ostrog­ska 58, ra­dzi­wił­łow­ska 47, 55, wuj­ka 55; Biel­ski 51, 63, Bir­kow­ski 52, bi­sku­pie druk. 54, 61, Bla­stus 56, Bo­brow­ski 63, Bo­do­ni 62, Bog­bin­der 53, Bo­hem 12, Bo­ho­mo­lec 62, Bo­jus 23, 32, Bo­na­weu­tu­ra 27,35, 36, 48, Bo­no­nia 50, Bör­ner 60, Bors­dorf 14, Bo­ru­cho­wicz 64, Boz­da­rzew­ski 42, Bre­da­bo, Bre­it­kopf 63, Bren­cjus 55, Brenn 61 n, Bro­scius 52, 59, Broy­ne 61 n, Bruns­berg 60, 61, 62, Bru­xel­la 50, Brześć 55, Bud­ny 55,56, Buk 60, Bur­cen 58, Bur­sius 55, Bu­sem­baum 61, Byd­goszcz 64, Bzow­ski 50.

Ca­tho­li­con 4, 7, 8, 9, Ce­bes 49, ce­nie­nie ksiąg 47, Ce­ni­ni 6, Ce­rvus 49, Ce­sar Ju­lius 51, Ce­za­ri 52, 60, Chmie­low­ski 61, Chod­kie­wicz 53, Chrysz­to­por­ski 51, Chu­ty­niec 61, Ci­ce­ro 48, 49, 55, 56, Co­dex dipl. 62 n, Cra­cis 11, cy­ri­lic­kie dru­ki 1, 13, 14, 15, 48, 53, 58, 61, 62, cy­ster­ska dru­kar­nia 61, Czac­ki 63, Cza­radz­ki 57 , Czar­to­ryj­ski 63, Cza­so­sło­wiec 13, Cze­cho­wicz, Cze­cho­wius 55, Czer­nie­chow 56, 61, Czę­sto­cho­wa 61, Czi­ser 23.

Dą­brow­ski 64, Da­niel z Łę­czy­cy 56, Daub­mann 55, Dę­bek 64, Dę­bo­łęc­ki 57, De­cius 49, De­kier 64, De­mi­tro­wicz 56, Der­mań 58, dja­riu­sze 62 n, Diasz­kie­wicz 60, Di­dot 62, diur­nał 22, Dłu­gosz 57,61, Dmo­chow­ski 63, Do­bro­mil 42, 57, Do­giel 62, Do­lia­rius 27, Do­lsk 58, Do­mań­ski 60, do­mi­ni­kań­skie druk. 61, Dre­sner 50, 55, dru­kar­stwa wy­na­le­zie­nie 3, 4, 5, 6, wpro­wa­dze­nie do pol­ski 11, 12, 14, 22, 23, 48, roz­krze­wie­nie 50 – 58, pod­upad­nię­cie 59 – 61. od­ży­cie 62 – 64, Du­fo­ur 63, 63, Dwo­rzec­ki 63, Dyk­cjo­na­rze 62, 64, Dy­mow­ski 52, Dyon 11, Dzie­dzic­ki 60, 64.

El­bląg 60. ele­men­tar­ne dzie­ła 61, 63, Elert 57,61, Emi­li ma­ser 49, Eu­tro­pius 23, 49, 53 n, ewan­ge­lie 53, 58 n.

Fa­bri­ciusz 52, Fa­li­mirz, Fa­li­nu­rus 49, Fa­lis­sow­ski 52, Fal­ko­nius 55, far­ra­go patrz Ce­rvus, Fer­ber 67, fi­gli­ki 51, Fi­lelf 49, Fi­liow­ski 52, Fi­lipp od stej trój­cy 61 n, Fiol 1, 13, 14, 48, 55, Flo­ren­cja 1, flo­re­sy 26, 27, 28. patrz ry­ci­ny, Flo­rian patrz Ungler, Flo­rus 49, 52 , Fo­cy­li­des 49, Fur­ster 59, fran­cisz­kań­skie druk. 61, Frank Mi­chał 25, Frank­furt 50, Fre­dro 59, Fu­uke 58, Fust 3.

Ga­la­tow­ski 61 n, Ga­le­nus 50, Gal­lus 57, Gar­wol­czyk 52, Ga­wia­now­ski 58 n, Ga­wiń­ski 52, Gdańsk 54, 55, 59, 60, Ge­de­lius 57, Ger­mań­ski 52, Gert­ner 64, Gi­low­ski 56, Gla­ber 49, Glicz­ner 52 n, Gluks­berg 64, Gna­pheus 55 n, Go­ebe­lius 58 n, Go­łę­biow­ski Łu­kasz 45, Go­łę­biow­ski 64, Go­mół­ka 51, Gor­czy­na 58, Gó­rec­ki 60, Gór­ka 55, Gór­nic­ki 32, Gór­ski 51, Go­ski 44, Go­sław­ski 65, Go­ślic­ki 50, Go­stom­ski 51, grec­kie dru­ki 49, 63, Gröbel 64, Gro­chow­ski 51, 52, Grod­no 60, 61, 62, Gro­dzisk 57, Gro­ic­ki 51, Gröll 62, 63, Grümau­er 64, Grym­ża 52 n, Grze­gorz­ko­wicz 42, 57, Grzep­ski 50, Gut­ten­berg 3, 6, Gwa­gnin 50, 51, 52, gzyg­za­ki 26, 28.

Haas 60, Ha­licz 58, Hal­la 61 n, Hal­ler 1, 12, 14, 22 – 26, 32, 48, 49, Han­no­via 50, Har­tung 61 n, Han­s53, He­ba­now­ski 60, Hel­bold 60, He­iden­ste­in 50, Held 60, He­le­na Uugle­ro­wa 26,32, 34, 41, He­licz 31, 51, 53. Her­burt 31, 42, 49, 55, 57, her­by patrz ry­ci­ny. Her­ku­les sław. 42, He­siod 49, He­we­lius 59, Hie­ro­ny­ma ży­wo­ty 61 n, patrz Vie­tor, hi­stor­ja o S. An­nie 43, o Ale­xan­drze 26, 61, o Jó­ze­fie 26, Hle­bo­wicz 56, Hoch­fe­der 22, 32, 48, Hof­f­mann 45, 46, Hol­len­drzy 59, Ho­ra­cius 48, 49, ho­rał 12, Hor­te­rin 52 , Ho­se­as 55, Hu­be­rin 40, Huj­sen 61, Hum­brecht 3, Hu­ne­feld 55, 59, Her 22, 32, 48.

Ja­bło­now­ski 61, 62, Jaie 53. Ja­kób z Iłży 21, lu­bel­czyk 45, 51, Ja­kow­ski 60, Jau z gło­go­wy 13, 15, her­man 60 n, de ja­nua 7, 8, 9, z ko­by­li­na 34, z ko­szy­czek 35, le­opo­li­ta 49, z san­de­cza 54, smer 6, tur­re­cre­ma­ta 11, z wie­licz­ki 56, Ja­nus 28, Ja­nu­szow­ski 51, Ja­ro­sław 57, Ja­ro­sze­wicz 61 n, Ja­skier 49, Jas­sy 61, Ja­strzęb­ski 52, 60, Ję­drze­jow­czyk 51, Jena 50, Ibar­ra 62, Je­re­miasz 58, Je­sus si­ra­ch32, 58, Jew 58, Je­zu­ici 59, 61, 62, 63, in­dex pro­hi­bi­tor. 59, in­tro­li­ga­tor­stwo 20, 60, in­wen­tarz 62, Jon­ston 50, 58, Jo­sua z Au­stryi 53, ju­di­cium astron. 30. cra­co­uien­se 21, Ju­dith w ba­ra­no­wie 52, Jun­ty 6, Ju­stin 6, Ju­stin z mie­cho­wa 50, Ju­szyń­ski 42, Iwan the­odor. 53, 58, Iza­ak 53.

Kąc­ki 55, 58, Kacz­kow­ski 52, ka­dec­ka druk. 63, 64, Ka­dłu­bek 57, 64, Kajm 22, ka­len­da­rze 21, 31, 54, 49, 50, Ka­lo­nym 53, kan­cio­nał 40, 55, Kar­can 56, kar­me­lic­kie druk. 61, ka­te­chism lit. 56 n, pru­ski 55, ru­ski 56, Ka­wie­czyń­ski 53, 56, Kel­ler 60, Kem­pi­ni 52, Ki­ciń­ski 64, Kiej­da­ny 58, Kiel­ce 61, Ki­jów 58, 61, Kisz­ka 56, Klau­djan 49, Kle­ją 60, Klin­ców 58, Klo­no­wicz 52, 56, Klu­wer 50, Kmi­ta 56, Knap­ski 52, Kno­bluch 6, 11, 22, 23, Kny­szyn 55., Ko­bie­rzyc­ki 59, z Ko­by­li­na 34, 49. Ko­by­liń­ski 52, Ko­cha­now­ski An­drzej 51, jan 51. 52, piotr 52, Ko­cha­now­ski 60, Ko­ja­to­wicz 59, Ko­loff 62, Ko­lon­ja 50, ko­me­ta 30, 43, Ko­nar­ski 62, kon­sy­lium Tri­denc­kie 41, Kon­rad 58, kon­sty­tu­cje 49, 51, 62, 62, n, patrz sta­tu­ta. Ko­per­nik 50 , Ko­piew­ski 61 n, Ko­rel­la 60, korm­cza­ja kni­ga 62, Korn 64, Ko­ście­lec­ki 57, Kos­sa­kow­ski 62, Kos­sic­ki 35, Ko­szut­ski 55, 56, Ko­te­nius 57, Ko­wu­ac­ki 17, Kow­no 55, Ko­złow­ski ma­te­usz 47, Koź­min 55, Kra­ków 11 nast., 48 – 53, 59 – 63. Kra­siń­ski 50 , 61, Krel­l­jus 56, Kre­scen­tin 51,49, Kró­le­wiec 40,54, 55, Kro­mer 31 n, 50, 52, kro­ni­ki 49. 50. 51.55. 57. 61. 62, Kro­wic­ki 56 n, Kru­szew­ski 61 n. Kru­wac 53, Krze­mie­niec 58, 63, Krzysz­kow­ski 56, Krzy­ża­now­ski 41, Kuik 52, Kul­czyń­ski 61, Ku­pisz 52, 60, Kur­cjusz 52, Ku­ro­pat­nic­ki 35, Ku­tejsk 58, 61, Kwa­śniow­ski 52, Kwiat­kie­wicz 61 n, Kwi­dzyn 64, ky­ri­lic­kie dru­ki 13, 14, 15, 48, 53,58, 61,62.

La­gius 56, Ła­ski 38. 39, 48, 49, Łasz­czow 56, 58, Łąt­kie­wicz 64, Ła­zarz 41, 45, 50, 51. Le­Brun 63,64, Le­ida 50, le­kar­stwo koń­skie 45,

Len­czew­ski 52 , Le­opo­li­la 49, 55 n, Lern 23 , 24, 48, Łę­ski 55, Le­śniow­ski 63, 64, Le­śno 58 , 60 , Lesz­czyń­ski 61, Li­ba­nus 31 n, Li­cła­wi­ce 55, Lin­de 13, 15, 63, 64, Lip­po­man 56, Lip­pus au­rel 54 n, Lipsk 19, 20, 22, 48, 56, 61, Lob 52, Łom­ża Ci, Ło­pac­ki 64 n, Lo­richms 55, Ło­sk56. Lot­ter 19, 20, 22, 43, Ło­wicz 61. Lu­bel­czyk 51, Łu­biecz 54, 56, Łu­bień­ski 50, 64, Lu­blin 53, 58, 61, 64, Łuck 58, 61, Lu­dol­phus 61 n, Lug­dun 50, Lu­kan 49, Łu­ka­sza księ­gi 56, Lu­kła­wi­ce 55, Lwów 53, 57, 53, 61, 64.

Ma­cer Emi­li 49, Ma­ciej 4, 57 , patrz szar­fen­berg, Ma­cie­jow­ski 34, 49, Mac­kie­wicz 58 n, Ma­czu­ski 42, 57, Mą­czyń­ski 55, Ma­da­liń­ski 57, Maj 60, 64, Ma­kow­ski 61 n, Ma­ła­cho­wicz 56, Ma­lan­czyn­ski 20, Mał­ciń­ski 61, Ma­mo­nicz 15, 53, 56, Ma­nes 64, Mar­cin z urzęd. 51, Mar­ci­now­ski 64, Ma­rek z Lis­bo­ny 52, patrz Szar­fen­berg, Ma­ria­nus od s. sta­nist. 61 u, Mar­ko­wicz 56, Ma­tec­ki 64. Ma­te­usz z krak. 4, Ma­tia­now­ski 64, Ma­tiasz­kie­wicz 60, Ma­th­jo­li 49, Mej­sel 53, męka chri­stu­so­wa­37, Me­lanch­thon 55, Me­lu­zy­na 61, Me­nach 53, Men­te­lin 6–10, Metz 22, 48, Mia­skow­ski 42, 51, 57 , Mi­chaj­ło 50, Mi­chał z wrocł. 14, 21, 27, 32, Mie­cho­wi­ta 29, 32, 49, mie­sią­ce 12, Mi­ko­łaj z szad… z to­lis. 21, z wil­ków. 43. Mińsk 60 n. 64, mis­sio­nar­skie druk. 61, 62, misz­na 53, Mit­tler 62, Mło­dzia­now­ski 61 11, Mło­dzie­nie­wicz 60, Mo­drzew­ski 50, 56, Mo­gun­cja 48. Mo­hi­lew 58, mo­ro­sop­bus co­mo­ed. 55 n, Morsz­tyn 57, Mo­ścic­ki 60, Mo­sko­rzew­ski 56, Mo skwa 58, 61 n , Mo­stow­ski 63, msza­ły 11, 12, 32, Mu­ri­nius 52, Mur­me­lu­is 55.

Naum 53, Na­kiel­ski 52, Nan­cy 61, Na­ra­inow­ski 61, Ne­ring 57, Neu­ge­bau­ev 50, Nie­cioł­kow­ski 55, Nie­mo­jow­ski 51, Nie­siec­ki 61, Nie­śwież 53, 56, 58, 61, Nie­wiez 53, Wi­gel­lius 56, Ni­ki­ta l8, Ni­niń­ski 55, No­chi­mo­wicz 63, 64, No­rim­ber­ga 22, 23, 27, 32, 35, 48. 50, 61, No­wo­gro­dek sie­wier­ski 61, No­wo­je­ru­sa­lem­ski mo­na­ster 61. No­wi­kow 61 n, nowy te­sta­ment patrz te­sta­ment.

Ochin 56, Oester­ber­per 55, Okol­ski 47, 52, okto­ich 13, Oli­wa 61, Oli­za­ro­wius 59. Opeć 27, 35, 36, 48, Orze­chow­ski 41, 42, 57, pa­weł 50, or­to­gra­fja pol­ska 11 n, 26 n, Osiń­ski alo­izy 33, ośmio­gło­śnik 13, Osso­liń­ski 1, 16, 17, 30, Ostro­gór­ski 48, Ostrog 53, 58, Ostrog­ski 53, 58. Oszmia s na 58, Otfiu­ow­ski 52, Owi­diusz 48, 52, Oxfort 61 n.

Pa­niow­ce 56, Pa­pioc­ki 21 11, 50, 51, 52, Par­ma 61, Pa­ryż 50, pas­sia 37, Pa­sto­rius 59, pau­liń­skie dru­ki 61i. Per­mi­sów­na 52, Per­sius 49, Pe­ters­burg 61, 64, Pęl­kow­ski 52, Pe­trus lom­bar­dus 28 n, Pe­try­cy­51, 52 , Pli­ster 6, Phi­lo­ma­thus 30, Phi­lo­val­len­sis 27, Pia­sec­ki 52, Piąt­kow­ski 52, pie­śni 44, 45, Piet­kie­wicz 56, pi­jar­skie druk. 61, 62, 60, Pil­ler 64, Piń­czow 56, Piotr­kow­czyk 50, 52, 58, 60, Piotr­ko­wius tho­mas 30, Pio­trow­ski 40, Pi­sec­ki 56, Pi­skor­ski 61 n, Pi­storms 50, plą­sy aniel­skie 61, Pli­nius 22, 49, Płock by, 64, Plu­tarch 30, Po­cza­jów 58, 61, Po­czolmt 62, Po­liń­ski 45, Płock 63, pol­skie­go ję­zy­ka pierw­szy druk 26, rzad­kie dzie­ła 49, po­ly­glot­ty 15, Pojn­po­nius la­etus 1, Po­nę­tow­ski 31, Po­sse­wia 56, Po­toc­ki Jan 61, 62, Po­znań 57, 60 61 , 64, Pra­ga 50, 53, Pres­ser 60, 61, Pre­lo­rius 61, Pro­bosz­czo­wicz 50, pro­pa­gan­da Gin, Pru­ski 64, pry­wat­ne dru­ki 5i, 58, Prze­myśl 61, Prze­wor­ski 26, Przy­byl­ski 63, Przy­łu­ski 49, 64, przy­wi­le­je 12, 21, 20, 57, 60, 61, psal­my 4, 43, 45, 49, li­tew. 58 n, psał­terz 13, 15, 32, 53, 51, 55, Puł­tusk 54, Py­tha­go­ras 49.

Ra­czyń­ski 64, Ra­dom 64, Ra­dom­ski 55, Ra­do­szew­ski 53, Ra­dzi­wiłł 55, 56, 61, Ra­go­czy 62, 63, Ra­ków 56, Ra­ko­wiec­ki 62, re­dak­cja 49, Re­gu­lus 60, Rej 33, 43, 45, 51, 56, 59, Klie­tas 58, Rhe­tius 60, Rhe­gius 40, Kho­dus 55, Ri­ma­now 12, Ro­dec­ki 02, 56, Ro­ga­liń­ski 61, roje ewan­gn­lij 31, Ro­izius 51, Ro­sel­lus 51, ros­syj­skie pi­smo i druk 61 n, 63, Ros­so – wski 57, Ro­stow­ski 61 n, Ro­te­ro­dam 49, ru­di­men­ta 61, Ru­tow­ski 60, ry­ci­ny opi­sa­ne 22, 24, 25 , 27, 28, 35, 37, 58, Rzą­czyń­ski 61, rzą­do­wa druk. 64, Rze­wu­ski 64, Rzym 50, 61, Rzym­ski 65.

Sa­bel­lik 49, Sal­lu­stius 49, Sa­lo­mo­no­we księ­gi 35, Sa­mu­el 02, Sa­na­ig 61 n , Sar­biew­ski 50, sar­ma­cja 29, 32, Sar­nic­ki 51. Scheu­fe­lin 35,

Schil­ling 23, Schlich­ting­che­iu 60, Schnay­der 64, Scho­if­fer 3, 6, 11, Schott an­drzej 46 n, Schre­iber 61, Se­ba­stian z fulszt. 49, Se­klu­cjau 40, 55, Seu­di­woj 50, Se­we­rin lu­boml. 51, Siar­kow­ski Co, Sie­be­ne­icher 30, 31, 57 51, Sie­kie­lo­wicz 60, Sie­mek 51, Sie­niń­ski 56, Sien­nik. 31, 41, 49, 51, Sie­ra­kow­ski seb. 64, Si­mo­ni­des 55, Sio­gre­nius 27, 28 n, Si­rack 52, tg, Si­re­ninsz 51 Skal­ski 51, Skau­der­beg 55, Skar­ga 52, Sko­ry­na 15, 63, Sku­miu­owhis 50, Sku­pień­ski­57 n, Sła­wu­ta 60, Slęc­ki 66, słow­nik staw. 58, Słuck 60 , Smalc 56, Smer 4, Smie­si­ko­wicz 60, Smo­tric­ki 15, 53, Sne­bo­le 57, So­bie­ski 59, So­bo­lew­ski lu­dwik 4, 30, 33, 38, 45, So­kal 60, So­ko­łow­ski 51, So­ło­wiew 62, Som­mers­berg 61, So­pi­kow 13, 15, spe­cu­la 10, Spi­czyń­ski 49, Spi­ra 50. Sta­chie­wicz 60, Sta­cho­wicz 60, 64, Sta­ni­sław zza­klicz. 14, 26, Stan­kar 55. Sut­kow­ski Ci, Sta­tut her­bur­ta 65, 57, łask. 38, 39, 48, 49, li­tew­ski 15, 53, 56, ma­zo­wiec­ki 49, re­gni 16, sar­nic­kie­go 51, sy­no­dal­ne 16, 20, 49, 50, 52, wę­gier­skie 18, zyg­mun­ta 49, Stec­kel 22, Ste­fan 6, od sgo woje. 61 n, Ste­fa­no­wicz 64, Ster­nac­ki 52, 56, Stoc­kholm 61 n, Stra­tyń 58, Stras­burg 22, 25, 48, Struś 50, Stry­kow­ski 55, Stuchs 12, 22. Su­li­kow­ski 59, Suł­kow­ski 61, Sul­l­zer 56, Su­praśl 61, Su­se­mu­ud 23, Swa­ibold patrz Fioł, Swe­to­ni 49, Swi­dziń­ski ko­ustan 21, 45, Swię­to­pełk 1, 13, 14, 22, 48, Swier­czew­ski 64, sy­bil­le carm. 49, Sy­mo­no­wicz 52, syn­ta­gra­ata 16, Sy­stus 55, Sza­mo­tul­ski 49 Sza­mo­tu­ły 55, Szar­feu­berg ma­rek i ma­ciej 12, 21, 22, 23, 27-–30, 32, 55, 48, hie­ron. 29, jan 31, krisz­pin 31, mi­koł. 30, 31, 48, 49, 55, sta­nął. 30, 51, 45, 44, 48, 49, Sze­del 52, 60, Sze­li­ga­42, 52, 57, Szi­ke­wik 12, 20, 48, szko­ły 59, Szu­rer 6, Szwan­to­pott 1, 13, l4, 22, Szwej­kow­ski woje. 36 u, Szy­ma­now­ski świąt… wen. 61, Szy­mon z ło­wi­cza 49.

Tal­mud 53, Tar­go­wi­ca 58, Tar­now 64 , Tas­so 52, Ta­szyc­ki 49, Tanch­nic 63, Te­res­sy świę­tej księ­gi 61 n, te­sta­ment nowy 31, 49, 55, 56, To­biasz 29, To­fa­now 58, To­ruń 57, Tras­ser 64, Trel­pin­ski 57, Trem­bec­kie­go zo­liów­ka 61, triod 13, tri­so­diou 61 u, trój­cy stej druk. 58, 61, Trze­cie­ski 45, Tu­ro­biń­czyk 65, Twar­do­me­ski 58, Twar­dow­ski 52, 57, 58, Tyl­kow­ski 61, Tyr­na­wa 61, Ty­zen­hauz 62.

Ungier 64, Ungler 22–27, 32, 48, 43. Unie­jew 61, uni­wer­sy­tec­kie druk. 59, 61, Ustrzyc­ki 52, z Urzę­do­wa 49 n, 51.

Wald 25, Wa­len­ty z brzo­zo­wa 40, Va­le­rius max. 52, War­goc­ki 5l, 52, Va­ri­nus 49, W ar­sza­wa 55, 57, 59, 60, 62, 63, 64, War­sze­wic­ki chri­stof 51, 56 n, We­chter a rim. 12, 23. 27, 32, 34, 48, Węc­ki 64, Wę­gier­ski 5811, ię­zyk w druk. 50, Wę­grów 55, We­in­re­ichs 55, We­is­sen­bur­ger 32, 47, We­ne­cja 48, 50, 61 n, Wet­ter 58, via­ti­ciu 12, Wich­man 64, Wie­czor­ko­wicz 58, Wie­deń 61, 64, Wie­lo­wiej­ski 61 n, Wierż­bię­ta 51, 55, 59, Vie­tor 1, 12, 22, 26, 27, 28, 52, 54, 35, 36, 45, 48, 49, Wie­rzej­ski 56, Wil­de 60, Wil­no 15, 53, 55, 56, 58, 61, 64, Vin­cent­nis be­lov. 10, Wir­gi­li 51, Vi­tel­lio 50, Wi­tus the­od. 55 n, wi­ze­ru­nek fa­lecz. 30, utra­pio. 42, Wło­dek 61, Wo­je­wod­ka 55, Wol­bram­czyk 55, 56, Vol­kel 56, Wol­rab 07, 57, yolu­mi­na 62, Wo­łyń­ski 51, Wo­siń­ski­52, 61 n, Wró­be­l32, 33, 49, Wro­cław 11, 50, 61, 64, Wscho­wa 60, Wuł­daj­sko­sew­tr­ski mo­na­ster 61, Wu­cha­liusz 37, Wu­jek 27, 51, 52, 55 n, 67, Wy­żew­ski 64, wy­zna­nie wia­ry Orzech. 41.

Za­błu­dow 55, Za­bo­row­ski stan. 26 n, 34, 49, Zaj­ner 6, 11, 22, 48, z Za­kli­czy­na 55, Za­łu­ski 61, 62, Za­moj­ski 50, Za­mość 54, 55, Za­staw 56 n, Za­wadz­ki Jó­zef 65, 64, piotr 62, 63, Zewi 53, Zej­my­b6, Ze­la­zo 57, ziel­ni­ki 31, 49, Zi­mel 63, 64,Zi­mo­ro­wicz 52, Zoł­kow­ski 64, Zoł­tarz patrz Wró­bel. Zu­kow­ski sy­mon 42, Ży­dow­ski 67, Zy­gro­wius 56, ży­wot chri­stu­sa 37, 28, 29, 35, 36, 37, 48. Zy­za­ni 15, 53.BI­BL­JO­GRA­FICZ­NE KSIĘ­GI PIERW­SZE ROZ­BIE­RA­JĄ I PO­MNA­ŻA­JĄ DZIE­ŁO JE­RZE­GO SA­MU­ELA BANDT­KIE HI­STOR­JI DRU­KARŃ KRA­KOW­SKICH.

Sed ma­gnam exer­ci­ta­tio­nem res fla­gi­tat,

ne quid eorum, qui ge­nus hoc se­cu­ti non

ten­ne­runt, si­mi­le fa­cia­mus.

Ci­ce­ro Orat. 69.

I. Roku 1812. 13 lip­ca, Je­rzy Sa­mu­el Bandt­kie , za­pra­sza­jąc uczo­nych mę­żów do czy­tel­ni przy bi­blio­te­ce kra­kow­skie­go uni­wer­sy­te­tu, czy­tał w ję­zy­ku ła­ciń­skim, rzecz o pierw­szych sztu­ki dru­kar­skiej w Kra­ko­wie in­ku­na­bu­łach, i dru­kiem ją ogło­sił. W niej, opi­saw­szy cy­ril­lic­kie­mi czcion­ka­mi dru­ko­wa­ny Ośmio­gło­śnik w Kra­ko­wie 1491. u Szwan­to­poł­ta Fiol, utrzy­mu­je że przed Hal­le­rem rze­czo­ny Fioł dru­kar­nią swo­ję w Kra­ko­wie ma­jąc, był od Hal­le­ra daw­niej­szym. Prze­ciw­ko temu, te­goż za­raz roku z koń­cem sierp­nia, po­wstał Fe­lix Bent­kow­ski , w dzieł­ku o naj­daw­niej­szych książ­kach dru­ko­wa­nych w Pol­sz­cze, a w szcze­gól­no­ści o tych, któ­re Jan Hal­ler w Kra­ko­wie wy­dal. W dzieł­ku tym dru­ko­wa­nym w War­sza­wie, przy­pi­sa­nym Ja­no­wi Win­cen­te­mu Bandt­kie, Pro­fes­so­ro­wi Pra­wa, No­tar­ju­szo­wi księ­stwa War­szaw­skie­go, przy­ta­cza wia­do­mo­ści o pierw­szym dru­ku wy­na­le­zie­niu, po czym przy­stę­pu­je do za­pro­wa­dze­nia go do Pol­ski. Utrzy­mu­je wszel­kie­mi si­ła­mi, że Hal­ler sam tyl­ko był naj­daw­niej­szym dru­ka­rzem w Kra­ko­wie, że to utwier­dza­ją wła­sne Hal­le­ra prze­chwa­la­nia się, po­wieść Sta­ro­wol­skie­go o tłó­ma­cze­niach Jana Gło­gow­czy­ka na sła­wiań­ski ję­zyk, i dru­ki sło­wiań­skie u Hal­le­ra w Kra­ko­wie, na­osta­tek, zbieg taki oko­licz­no­ści, że kie­dy już 1481. w Li­gni­cy dru­ko­wać mia­no, kie­dy wie­le dru­ków w Kra­ko­wie bez daty, bez dru­ka­rza wy­szło, że to mu­szą być naj­daw­niej­sze Hal­le­row­skie. Hoch­fe­der, Fiol i je­że­li­by się któ­ry zna­lazł dru­karz, byli to tyl­ko ze­ce­ra­mi w of­fi­cy­nie Hal­le­ra. Na ta­kich za­sa­dach i przy­pusz­cze­niach przed­się­bie­rze wy­mie­nić do­tąd jemu zna­jo­me wszel­kie sta­ro­żyt­ne dru­ki, któ­re za naj­pierw­sze w Pol­sz­cze dru­ko­wa­ne księ­gi ucho­dzą, co do­peł­nia­jąc, mnie­ma, że wy­pi­su­je po­rząd­kiem lat wszel­kie księ­gi w dru­kar­ni Hal­le­ra lub jego na­kła­dem wy­da­ne, ile się wi­dzieć ich przy­tra­fi­ło, tu­dzież ile z dzieł roz­ma­itych, któ­re nie każ­dy ma na po­do­rę­czu, wia­do­mo­ści o nich za­się­gnąć mógł. Do­łą­czył tedy ka­ta­log cy­ta­cja­mi Hof­f­man­na, Ja­noc­kie­go, Pan­ze­ra i kil­ku in­nych wzmoc­nio­ny, z kil­ku swo­je­mi uwa­ga­mi. Ła­two dziś ten ka­ta­log bli­sko czter­dzie­stu dzie­ła­mi po­mno­żyć: ła­two w nim uchy­bie­nia wy­ty­kać, gdy na­przy­kład pod r. 1507. (p. 55.) w opi­sie dzieł­ka Trac­ta­lus de na­tu­ra ju­rium Za­bo­row­skie­go, mówi o cy­frze Hal­le­row­skiej, cho­ciaż Ja­noc­ki nie chy­bił wy­mie­nia­jąc tyl­ko ry­ci­nę; gdy po­dob­nież na­przy­kład pod r. 1518. (p. 71.) Pom­po­nii La­eti de Ro­ma­no­rum ma­gi­stra­ti­bus u Hie­ro­ny­nia Vic­to­ra dru­ko­wa­ne­go wy­mie­nia­jąc cy­frę H. V. za Hal­le­ra znak nie­ostroż­nie po­czy­tu­je. Ale nie o ta­kie uchy­bie­nia szło Je­rze­mu Sa­mu­elo­wi Bandt­kie. W tym ulot­nym i do­ryw­czo ogło­szo­nym pi­sem­ku Bent­kow­skie­go, zna­lazł nie­do­kład­no­ści i nie­któ­re uster­ki w wy­łusz­cze­niu dzie­iów od­kry­cia dru­ków, wi­dział pod­ko­py­wa­ne i oba­la­ne swo­je po­strze­że­nia, czuł wą­tłość tego, ale przed­się­wziął jed­no spro­sto­wać i do­kład­niej wy­sta­wić, dru­gie zgłę­bić i grun­tow­niej udo­wod­nić, a to dało po­czą­tek dzie­łu, o któ­re­go wyj­ściu uprzed­nio już Mi­scel­la­nea Cra­co­vien­sia z roku 1814. za­po­wia­da­ły. Już w tych Mi­scel­la­ne­ach sam Bandt­kie po­krót­ce wy­ty­kał w pi­śmie Bent­kow­skie­go punk­ta, prze­ciw któ­rym pió­ro swo­je za­ostrzył (p.10); a w tych­że Mi­scel­la­ne­ach z dzie­ła wyjść ma­ją­ce­go, Wa­cław Ale­xan­der Ma­cie­jow­ski, umie­ścił wy­ciąg o Swe­bol­dzie Fio­lu i Ja­nie

Hal­le­rze (p. 75. – 83.). Krót­ka treść jego, po­wie­dzia­ła już wie­le, gdy po­ka­za­ło się na­resz­cie ocze­ki­wa­ne dzie­ło, to jest: Hi­stor­ja dru­karń kra­kow­skich, od za­pro­wa­dze­nia dru­ków do tego mia­sta, aż do cza­sów na­szych, wia­do­mo­ścią o wy­na­le­zie­niu sztu­ki dru­kar­skiej po­prze­dzo­na, w Kra­ko­wie 1815. (w dru­kar­ni Gröblow­skiej Jó­ze­fa Ma­łec­kie­go 8vo stron 504. a 20 nie­licz­bo­wa­nych). Przy­pi­sał Bandt­kie to dzie­ło sa­me­mu wła­śnie Fe­li­xo­wi Bent­kow­skie­mu przy­ja­cie­lo­wi swe­mu, prze­ciw­ko któ­re­mu wy­ra­zy swe wy­mie­rzał. Gdym umy­ślił bro­nić, mówi do przy­ja­cie­la, za­cze­pio­ne­go Swię­to­peł­ka Fio­ła, nie są­dzi­łem: że mię to do usi­ło­wa­nia ja­kie­go­kol­wiek­bądź w ca­łej ob­szer­nej i waż­nej hi­stor­ji dru­karń Kra­kow­skich wie­ku XVI i XVII. przy­wie­dzie. Ja zaś z mo­jej stro­ny do­da­ni jesz­cze, że to dzie­ło nie spo­dzie­wa­ło się, aby komu trze­cie­mu do pi­sa­nia po­wód dało. Dzie­ła tego Hi­stor­ji dru­karń Kra­kow­skich roz­biór był w Le­ip­zi­ger Li­te­ra­tur Ze­itung (1815. Nr. 159). p. 1265. do 1268.) któ­ry ra­czej tre­ścią za­jął się dzie­ła, ani­że­li jego ugrun­to­wa­niem. Po pol­sku, ile wiem, roz­bio­ru nie było, a gdy do­peł­nić go za­bie­ram się i uwa­gi nad nim czy­nio­ne, przy­byt­kiem wia­do­mo­ści bi­blio­gra­ficz­nych wzra­sta­ją, wte­dy, nie mniej in­te­re­sow­ne dla nas dzie­ło z tej­że ręki w Kra­ko­wie r. 1821. (na­kła­dem Am­bro­że­go Gra­bow­skie­go, dru­kiem He­le­ny Me­che­rzyń­skiej w ty­po­gra­fji aka­de­mic­kiej) wy­cho­dzi, to jest: Hi­stor­ja bi­bl­jo­te­ki uni­wer­sy­te­tu Ja­giel­loń­skie­go w Kra­ko­wie, (stron 200. a nie licz­bo­wa­nych 16.) Dzie­ła tego bar­dzo po­chleb­ny roz­biór znaj­do­wał się w Göl­tin­gi­sche ge­lehr­te An­ze­igen (1821. p. 1060. 1062.) W ję­zy­ku Pol­skim uka­za­ła się tak­że re­cen­zja w Psz­czół­ce kra­kow­skiej. Po­wo­do­wa­ła nią nie­zna­jo­mość rze­czy, a złość w po­twa­rze uno­szą­ca się. Zna­la­zło dzie­ło to obroń­cę w naj­zna­mie­nit­szym z na­szych pi­sa­rzy, któ­ry (Osso­liń­ski, Wiad… hist… kryt… o pi­sa­rzach Pol. T. III. nota 41. p. 294 – 219. (sic)) z praw­dzi­wie życz­li­wą przy­chyl­no­ścią, o wy­so­kiej war­to­ści skrzyw­dzo­ne­go dzie­ła prze­świad­czo­ny, sze­rzej po­no­wił obro­nę, jaką już w Li­te­rac­kiej War­szaw­skiej ga­ze­cie szcze­ra wdzięcz­ność dla cnot Bandt­kie­go, po­dyk­to­wa­ła.

II. Z mo­jich cza­so­wych, przez lata 1818–1821. za­trud­nień, gro­ma­dzi­ło się zwol­na róż­nych wia­do­mo­ści bi­bl­jo­gra­ficz­nych i hi­sto­rycz­nych, któ­re kraj nasz, a po wiel­kiej czę­ści li­te­ra­tu­rę na­ro­do­wą i na­ro­do­we dzie­je ob­cho­dzić mo­gły. Były one róż­ne­go ro­dza­ju, mało stycz­ne z sobą, a chęć udzie­le­nia ich lub po­wtó­rze­nia wzra­sta­ła. – Jest to za­le­tą i wadą dzieł bi­blio­gra­ficz­nych, że aż de znu­że­nia prze­pro­wa­dza­ją czy­tel­ni­ka z wia­do­most­ki do wia­do­most­ki, do­ryw­cze przy­ty­ka­ją, lub jed­ne obok dru­gich no­tat­ki po­wta­rza­ją. Gdy więc wzra­stał za­pas mo­jich no­ta­tek, ro­sła i oba­wa, aby nie zja­wi­ło się w ję­zy­ku Pol­skim po­dob­ne bi­bi­jo­gra­ficz­nych dro­bia­zgów na­gro­ma­dze­nie. Nie wie­dzia­łem jaki im dać wę­zeł–szczę­ściem przed­się­wzię­cie ogło­sze­nia lak roz­sy­pa­nych li­te­rac­kich okru­chów, po­łą­czy­ło się z za­mie­rza­nym roz­bio­rem dzie­ła Bandt­kie­go hi­stor­ji dru­karń Kra­kow­skich, do cze­go przy­bra­ny zo­stał roz­biór hi­stor­ji bi­blio­te­ki kra­kow­skiej. Nie bez tego, żeby za­łą­czo­ne w tych roz­bio­rach wia­do­mo­ści, nie mia­ły wy­sta­wiać pew­ne­go roz­sy­pa­nia i mie­sza­ni­ny bi­blio­gra­ficz­nym pi­smom tak da­le­ce przy­stoj­nej: ła­twiej­sze jed­nak zna­la­złem z jed­ne­go do dru­gie­go przed­mio­tu przej­ście i prze­pro­wa­dze­nie. Cho­ciaż tedy są na róż­nych punk­tach małe trak­ta­ci­ki w całą osno­wę po­wkła­da­ne, cho­ciaż na­sia­ne będą gdzie­nieg­dzie ustron­ne dro­bia­zgi, za­wsze jed­nak wra­ca­jąc do roz­ta­cza­ne­go wąt­ku, do dzieł Bandt­kie­go, któ­re każ­dy chęt­nie po­zna­je, w nich wspar­cie znaj­du­ję, na nich świa­do­mą czy­tel­ni­ków bacz­ność utrzy­mu­ję, nie­mi ca­łość tego hi­sto­rycz­no bi­bl­jo­gra­ficz­ne­go dzieł­ka kształ­cę. Tym spo­so­bem: na­przód, po­wie się o wy­na­le­zie­niu sztu­ki dru­kar­skiej i pierw­szych dru­kar­skich pło­dach w ogól­no­ści; po­wtó­re, o dru­kar­niach w Pol­sz­cze i róż­nych te dru­kar­nie do­ty­czą­cych szcze­gó­łach; na­osta­tek o bi­bl­jo­te­kach w Pol­sz­cze, a mia­no­wi­cie przy uni­wer­sy­te­cie war­szaw­skim, tu­dzież w po­wszech­no­ści o bi­bl­jo­te­kar­stwie. Zda­nie o wspo­mi­na­nych dwóch dzie­łach Bandt­kie­go za­koń­czy pi­smo – po czym, je­że­li siły star­czą, a czas po­zwo­li, do­łą­czę ka­ta­log in­ku­na­bu­łów Pol­skich i re­ge­stra. Taki jest w ogól­no­ści plan dzie­ła ni­niej­sze­go, wy­ni­ka­ją­cy jak się oka­że, z wy­kła­da­nia tre­ści hi­stor­ji dru­karń i bi­bl­jo­te­ki kra­kow­skich: a tym spo­so­bem, nie sam tyl­ko roz­biór tych hi­sto­ryj, ale ra­zem do nich nie­ja­ki do­da­tek utwo­rzył się. – Prze­wi­du­ję do­brze, w jak nie­bez­piecz­ny za­pusz­cza­ni się z mo­jim przed­się­wzię­ciem za­wód. Wy­stę­pu­ję jesz­cze je­den w zwo­dy mię­dzy tylu już na sie­bie za­pra­wio­nych, sam naj­mniej w bi­bl­jo­gra­ficz­nem pi­śmien­nic­twie wpra­wy ma­ją­cy. Czy­li wyj­dę cały z po­mię­dzy świa­do­mych, czy­li ra­zem ujdę po­ci­sków nie­prze­zor­nych? Al­bo­wiem bę­dzie to po­czy­ta­ne za rzecz małą, do­ryw­czą, nie­do­sta­tecz­ną, nie­prze­tra­wio­ną; za rzecz źle trak­to­wa­ną, bez ładu, su­cho; bez na­le­ży­te­go wy­ja­śnie­nia, i ciem­no; bez po­trzeb­nych o au­to­rach po­szu­ki­wań; bez na­le­ży­te­go oko­licz­no­ści wy­łusz­cze­nia; z wi­docz­nym bra­kiem uspo­so­bie­nia. Za­rzu­ty po­spo­li­cie bi­blio­gra­ficz­nym pi­smom czy­nio­ne. Za­rzu­ty, któ­re są skut­kiem rze­czy­wi­stych wad ja­kich bi­blio­gra­ficz­ne pi­sma, choć­by naj­pil­niej do­peł­nio­ne, unik­nąć nie mogą. Wszak­że przez lat kil­ka tego ro­dza­ju za­trud­nie­nia­mi upla­ta­ny: wy­pa­da­ło mi ja­kież­kol­wiek do­wo­dy zło­żyć, żem rzecz, koło któ­rej się cho­dzi­ło, sta­rał się po­zna­wać. Niech znaw­cy są­dzą o mo­jich my­ślach: A ja­koż­kol­wiek wyda się ni­niej­sze pi­smo, ja­koż­kol­wiek jest… nie­doj­rza­łym owo­cem, bo gdy go przed­się­wziąć mo­głem, wte­dy już inne obo­wiąz­ki na­ci­ska­ły i nie do­zwa­la­ły le­piej go uzu­peł­nić: niech ta­xu­ją­cy pra­ce pi­śmien­ne po­mni, że to za­wsze z pra­cą nie­ma­łą wy­go­to­wać przy­szło, i wie­le tru­dów i cza­su dla nie­go po­świę­cić wy­pa­dło. Bi­bl­jo­te­ka przy uni­wer­sy­te­cie war­szaw­skim, przy któ­rej pu­blicz­nych obo­wiąz­ków do­peł­nia­łem, była do­god­nym do pi­sa­nia dzie­ła tego miej­scem, jego plan rzu­ciw­szy, i całą jego bu­do­wę skle­ciw­szy, dla nie­ja­kich uzu­peł­nień, zbo­ga­ce­nia i więk­sze­go do­świad­cze­nia, umyśl­nie we wrze­śniu 1821. od­wie­dzi­łem Pu­ław­skie zbio­ry, w któ­rych pię­cio­dnio­we ba­wie­nie, sta­ło się bar­dzo po­sil­nym, iak zaś da­le­ce róż­nych dzieł bi­bl­jo­gra­iicz­nych uży­łem? to, przy­ta­cza­nie ich udo­wod­ni. Ile po­mo­cy od róż­nych uczo­nych na­szych zna­la­złem? to się w cią­gu dzie­ła ze szcze­rą wdzięcz­no­ścią wy­mie­ni.SZTU­KI DRU­KAR­SKIEJ WY­NA­LE­ZIE­NIE I PIER­WOT­NE JEJ PŁO­DY.

III. Wie­lu bar­dzo pi­sa­ło o wy­na­le­zie­niu sztu­ki dru­kar­skiej i przed­miot ten po­nie­kąd zgrun­to­wa­ny zo­stał. Ale w ję­zy­ku Pol­skim mało do­ty­ka­ny. Pierw­szy Bandt­kie wy­ło­żyć przed­się­wziął go w krót­ko­ści, a do­kład­nie. Owóż, w od­dzia­le Hi­stor­ja wy­na­le­zie­nia sztu­ki dru­kar­skiej (od stro­ny 1. do 86.) za­ła­twił to ze zwy­kłą so­bie ści­sło­ścią. Wy­tknął naj­przód rze­czy­wi­ste wy­na­le­zie­nie, po czy­ni zwró­cił uwa­gę na po­stron­ne w wy­szu­ki­wa­niu sztu­ki wspól­nic­two , oraz za­zdro­sne a fał­szy­we przy­ćmie­nie praw­dy, a roz­ma­ite nie­pra­we przy­własz­cza­nie so­bie wy­na­laz­ku tego – Lubo od nie­ma­łe­go cza­su zna­ne były stę­pie do od­ci­ska­nia róż­nych zna­ków, lubo w wie­kach śred­nich do­świad­cza­no na drze­wie a może i me­ta­lu ry­cia, za po­mo­cą któ­re­go, moż­na było ob­raz­ki na pa­pie­rze od­ci­skać, jed­nak­że druk był rze­czą wca­le inną i nie mało dla wy­na­laz­ców skom­pli­ko­wa­ną. Ob­raz­ki te były po­spo­li­cie albo kar­ta­mi do gra­nia, albo wi­ze­run­kiem świę­tych. Jest ob­ra­zek Sgo Krysz­to­fa da­to­wa­ny roku 1423. (p. 25:) jest i wię­cej owych sta­ro­daw­nych ob­raz­ków po róż­nych miej­scach prze­cho­wy­wa­nych, z któ­rych je­den Kra­kow­ska bi­bl­jo­te­ka po­sia­da (p. 26. 27). Na ob­raz­kach ta­kich by­wa­ły wy­rzy­na­ne na­pi­sy, któ­re ła­two po­da­ły myśl, że moż­na­by bez żad­ne­go ry­sun­ku całą ta­bli­cę pi­smem za­peł­nić. W pięt­na­stym wie­ku rów­nież to do­świad­cza­ne było. Jesz­cze exy­stu­ją po­mni­ki we dwu ta­bli­cach Ca­tho­li­co­nu (Do­na­ta mniej­sze­go) w Pa­ry­żu (p. 15.) a wię­cej po­mni­ków na pa­pie­rze od­bi­tych w róż­nych exem­pla­rzach (p. 27–38). Ta­kie­go, po­spo­li­cie na drew­nie ry­cia i dru­ko­wa­nia, czas nie­ja­ki nie­za­nied­by­wa­no, cho­ciaż już ru­cho­me­mi czcion­ka­mi dru­ko­wa­no, co zwa­ło się dru­kiem xy­lo­gra­ficz­nym. Zbie­ra­jąc daty dru­ko­wa­nia czcion­ka­mi ru­cho­me­mi Bandt­kie, oce­nia dzie­ła Jana Da­wi­da Ko­chle­ra, Jana Schep­fli­na i Jana Fry­de­ry­ka Lich­ten­ber­ge­ra (p. 5. 6.), któ­re po­mię­dzy tylu in­ne­mi naj­więk­sze w tym przed­mio­cie rzu­ci­ły świa­tło; przy­ta­cza i ob­ja­śnia jed­nę z naj­au­teu­tycz­niej­szych o wy­na­le­zie­niu dru­ku wia­do­mość współ­cze­sne­go Jana Tri­ten­he­ima (p. 13–22), któ­ra zu­peł­nie się go­dzi z temi, ja­kie

Wy­ja­śni­ły po­zbie­ra­ne w Stras­bur­gu, Mo­gun­cyi lub po in­nych stro­nach do­wo­dy i do­ku­men­ta. Hen­ne czy­li Jan zum Gen­se­fle­isch (An­si­ca­rus) ge­nant Gut­ten­berg von Sol­ge­loch czy­li Sor­gen­loch, syn Frie­le Gen­se­fle­ischa, szlach­cic Mo­gunc­ki (1) z pro­fes­sji wy­rzy­nał szkła i pie­cząt­ki. Od roku 1434. ba­wił w Stra­zbur­gu, i tam po­czął pra­co­wać nad wy­na­le­zie­niem dru­ku. Jan Riff i Ję­drzej He­il­mann we­szli do współ­ki, Kon­rad Sa­spach zro­bił (r. 1438.) pra­sę a złot­nik Jan Du­eh­ne pra­co­wał nad czcion­ka­mi. Były już zna­ne czcion­ki ru­cho­me, gdy się po­mię­dzy tylu oso­ba­mi nie­po­ro­zu­mie­nie wsz­czę­ło z po­wo­du cięż­kich na­kła­dów, z któ­rych nie pręd­ko ko­rzyść na­stą­pić mo­gła. Od r. 1436. Jan Gut­ten­berg za­legł w opi­niach złot­ni­ko­wi Ja­no­wi Du­eh­ne, a roku 1439. przy­ci­snę­ło Gu­ten­ber­ga pra­wo, a w lat kil­ka (1443.) spół­ka ro­ze­rwa­ła się i Gu­ten­berg prze­niósł się do Mo­gun­cyi mia­sta oj­czy­ste­go, gdzie dom bra­ta stry­jecz­ne­go Orta Gu­ten­berg zum Jun­gen r 1444. za­miesz­kał. Nie­opusz­cza­jąc xy­lo­gra­fo­wa­nia, wszedł w zwią­zek z Ja­nem Fust bo­ga­tym Mo­gun­cji oby­wa­te­lem, któ­ry do zwią­sku r. 1450. przy­pu­ścił Pio­tra Schoj­fer (Opi­lio) de Gern­she­im z pro­fes­sji kal­li­gra­fa, któ­ry nie­daw­no (r. 1449). z Pa­ry­ża do Mo­gun­cji po­wró­cił. Schoj­fer stał się bar­dzo czyn­nym, mógł wpły­wać na lep­sze ukształ­ce­nie stę­plów (pa­tro­nów, pon­so­nów, bun­zen, po­in­cons, pa­tri­ce) a prócz tego na­tra­fił szczę­śli­wie na lep­sze spo­so­by, któ­re­mi na wy­ci­śnio­nych stę­pla­mi ma­try­cach czy­li ma­te­rach, ru­cho­me czcion­ki od­le­wa­ją się. Tak xy­lo­gra­fo­wa­li i dru­kiem dru­ko­wa­li: druk, za rę­ko­pi­sma sprze­da­jąc. Druk bi­bl­ji z nie­zmier­nym na­kła­dem był do­ko­na­ny. Roku 1454. lub 1455. była dru­ko­wa­na bul­la Mi­ko­ła­ja Vgo na ra­tu­nek Cy­pru od­pust ogła­sza­ją­ca. Te­goż cza­su pra­co­wa­no nad dru­kiem Psał­te­rza, i te­goż cza­su zwią­zek mię­dzy wy­na­laz­ca­mi ze­rwał się. Jan Fust i Scho­il­fer, któ­ry zo­stał zię­ciem jego przez po­ślu­bie­nie