Kapitał kobiet - ebook

SPIS TREŚCI

PRZED­MO­WA DO POL­SKIE­GO WY­DA­NIA

DLA­CZE­GO KO­BIE­TY PO­TRZE­BU­JĄ WŁA­SNE­GO KA­PI­TA­ŁU?

KA­PI­TAŁ KO­BIET

1 | GO­SPO­DAR­KA XX

2 | PRZEZ PRY­ZMAT STA­TY­STY­KI

3 | WE WŁA­DZY PO­TRZEB

4 | NIE­WY­STAR­CZA­JĄCE WY­MÓW­KI, NIE­WY­BA­CZAL­NE TRAK­TO­WA­NIE

5 | Z MI­ŁO­ŚCI, NIE DLA PIE­NI­ĘDZY

6 | UCIECZ­KA Z KUCH­NI

7 | KARA ZA MA­CIE­RZY­ŃSTWO

8 | FA­NA­TY­CY PŁCI MÓ­ZGU

9 | NIE­PO­WO­DZE­NIE RÓW­NEJ PŁA­CY

10 | BOŻE NA­RO­DZE­NIE NA 80 PRO­CENT

11 | STRA­ŻNI­CY SKARB­CA

12 | NA SWO­IM

13 | JAK SIĘ WŁĄCZYĆ W GLO­BAL­NY HAN­DEL

14 | DRO­GA DO OD­KU­PIE­NIA

EPI­LOG | KO­LEJ­NE KRO­KI

PRZY­PI­SY

WY­BRA­NA BI­BLIO­GRA­FIA

PO­DZI­ĘKO­WA­NIA1 | GO­SPO­DAR­KA XX

Samo­chód klu­czył po nie­oświe­tlo­nych ulicz­kach Akry, a mnie ser­ce wa­li­ło jak mło­tem. Kie­row­ca ob­ja­śniał sce­ny, któ­re roz­gry­wa­ły się za szy­bą. W jego gło­sie sły­chać było smu­tek i gniew.

W ciem­no­ściach po­ru­sza­ły się set­ki bez­dom­nych na­sto­la­tek. Nie­któ­re, na wpół ob­na­żo­ne, myły się w wia­drach, po­zba­wio­ne ja­kiej­kol­wiek pry­wat­nej prze­strze­ni. Część spa­ła na ku­pie. „Ucie­kły ze swo­ich wsi – po­wie­dział kie­row­ca. – Ro­dzi­ce chcie­li je wy­dać za ob­ce­go, by jak zwie­rzęta ha­ro­wa­ły za dnia i jak zwie­rzęta od­da­wa­ły się nocą. Zbie­gły do mia­sta, bo my­śla­ły, że się wy­mkną”.

Nie­jed­na z nich była w ci­ąży lub trzy­ma­ła na rękach dziec­ko. Kie­row­ca tłu­ma­czył, że na wsiach gwa­łty to co­dzien­no­ść, ale w mia­stach wca­le nie jest bez­piecz­niej. „Ro­śnie po­ko­le­nie, któ­re od uro­dze­nia wy­cho­wu­je się na uli­cy – tłu­ma­czył zre­zy­gno­wa­nym gło­sem. – Nie wie­dzą, czym jest ro­dzi­na czy wspól­no­ta. Jak na­uczą się od­ró­żniać do­bro od zła? Co się sta­nie z Gha­ną, gdy te dzie­ci do­ro­sną?”

Wie­le dziew­cząt pra­co­wa­ło na tar­gach, no­sząc lu­dziom za­ku­py w ko­szach dźwi­ga­nych na gło­wie, ale część sto­czy­ła się w pro­sty­tu­cję, inne zaś schwy­ta­no w pu­łap­kę z kosz­mar­nej prze­szło­ści: pad­ły ofia­rą han­dlu lu­dźmi, pro­ce­de­ru na­dal upra­wia­ne­go w Afry­ce Za­chod­niej i za­pew­nia­jące­go wpły­wy or­ga­ni­za­cjom prze­stęp­czym z ca­łego świa­ta.

W ho­te­lo­wym lob­by po­czu­łam się tak, jak­bym wró­ci­ła z in­ne­go wy­mia­ru. Od daw­na pra­co­wa­łam z ubo­gi­mi ze wszyst­kich za­kąt­ków Zie­mi, ale ni­g­dy nie ogląda­łam cze­goś, co po­ru­szy­ło­by mnie tak bar­dzo jak ob­ra­zy wi­dzia­ne tego pierw­sze­go wie­czo­ru w Gha­nie.

Przy­le­cia­łam tu w ra­mach obie­cu­jące­go pro­jek­tu: mój ze­spół z Oxfor­du chciał prze­te­sto­wać pro­gram wspar­cia dziew­czy­nek ze wsi, by mog­ły bez prze­szkód kon­ty­nu­ować na­ukę. Po­my­sł był pro­sty: za­pew­nić im dar­mo­we pod­pa­ski. Wie­dzie­li­śmy już, że w ubo­gich kra­jach kszta­łce­nie dziew­cząt w szko­łach śred­nich daje go­spo­dar­ce sil­ny im­puls do roz­wo­ju. Wy­kszta­łco­ne ko­bie­ty pod­no­szą ja­ko­ść do­stęp­nej puli za­so­bów ludz­kich i znacz­nie ją po­sze­rza­ją, a to sty­mu­lu­je wzrost go­spo­dar­czy, przy czym ko­bie­ty z wy­kszta­łce­niem co naj­mniej śred­nim pó­źniej ro­dzą pierw­sze dziec­ko i mają mniej licz­ne po­tom­stwo; w ten spo­sób spo­wal­nia­ją bar­dzo szyb­ki przy­rost na­tu­ral­ny. Po­nad­to wy­kszta­łco­ne ko­bie­ty ina­czej wy­cho­wu­ją swo­je dzie­ci: pil­nu­ją, by te uko­ńczy­ły szko­ły, do­brze się odży­wia­ły i mia­ły od­po­wied­nią opie­kę zdro­wot­ną. Wy­kszta­łco­ne mat­ki prze­ry­wa­ją ruj­nu­jący Afry­kę cykl dzie­dzi­cze­nia bie­dy.

Tego wie­czo­ru zo­ba­czy­łam na wła­sne oczy, co się dzie­je, gdy me­cha­ni­zmy eli­mi­nu­jące dziew­częta z sys­te­mu kszta­łce­nia skła­nia­ją je do uciecz­ki. Zde­spe­ro­wa­ne na­sto­lat­ki wcho­dzą na rów­nię po­chy­łą, obar­cza­jąc nędzą i re­al­nym ry­zy­kiem wie­le ko­lej­nych po­ko­leń w ca­łym re­gio­nie. Wie­dzia­łam, że te nisz­czy­ciel­skie siły roz­prze­strze­nia­ją się po ca­łym świe­cie, za­ra­ża­jąc ko­lej­ne kra­je prze­mo­cą i po­li­tycz­ną nie­sta­bil­no­ścią, bo han­del lu­dźmi to je­den z naj­bar­dziej in­trat­nych biz­ne­sów mi­ędzy­na­ro­do­wych grup prze­stęp­czych. Tam­tej nocy zmie­ni­ło się moje my­śle­nie o wła­snej pra­cy. Po­jęłam, że nie ma cza­su do stra­ce­nia.

Głów­na teza tej ksi­ążki jest zgo­ła nie­praw­do­po­dob­na: rów­no­upraw­nie­nie eko­no­micz­ne ko­biet zbu­do­wa­ło­by pod­sta­wy po­wszech­ne­go do­bro­by­tu i wy­eli­mi­no­wa­ło przy­naj­mniej część ne­ga­tyw­nych zja­wisk, za któ­re świat pła­ci hor­ren­dal­ną cenę. W ko­lej­nych roz­dzia­łach opo­wiem wi­ęcej hi­sto­rii po­dob­nych do tej z mro­ków Akry. Będę czer­pać z wła­snych ob­ser­wa­cji zgro­ma­dzo­nych w afry­ka­ńskich wsiach i azja­tyc­kich slum­sach, ale też w lon­dy­ńskich kor­po­ra­cjach oraz na ame­ry­ka­ńskich uni­wer­sy­te­tach. Udo­wod­nię, że w ka­żdym z tych miejsc po­wta­rza się po­dob­ny sce­na­riusz ma­te­rial­ne­go wy­klu­cze­nia, któ­ry za­wsze jest nie­ko­rzyst­ny.

Bez­pre­ce­den­so­wy przy­rost ilo­ści da­nych, któ­re za­częto gro­ma­dzić w 2005 roku, ujaw­nił nagą praw­dę: cha­rak­te­ry­stycz­ny wzo­rzec go­spo­dar­czej dys­kry­mi­na­cji do­ty­ka ko­bie­ty we wszyst­kich kra­jach, a me­cha­ni­zmy utrwa­la­jące nie­rów­no­ści są wszędzie ta­kie same. Na ca­łym świe­cie dys­kry­mi­na­cja ze względu na płeć wy­kra­cza poza pra­cę i pła­cę, obej­mu­jąc pra­wo do po­sia­da­nia nie­ru­cho­mo­ści i ka­pi­ta­łu oraz do­stęp do ryn­ków i kre­dy­tów. Prze­szko­dy eko­no­micz­ne i kul­tu­ro­wy gor­set, w któ­ry wci­ska­na jest po­ło­wa spo­łe­cze­ństwa – brak swo­bo­dy prze­miesz­cza­nia się, ry­zy­ko nie­chcia­nej ci­ąży, gro­źba gwa­łtu, ci­ężar ma­cie­rzy­ństwa, wszech­obec­ne za­gro­że­nie prze­mo­cą – stwa­rza­ją sza­rą stre­fę obej­mu­jącą wła­śnie ko­bie­ty. Na­zy­wam ją „go­spo­dar­ką XX”.

Gdy­by świat prze­stał rzu­cać ko­bie­tom kło­dy pod nogi, na­sta­ła­by epo­ka nie­zna­ne­go do­tąd po­ko­ju i do­bro­by­tu. W ci­ągu mi­nio­nej de­ka­dy ukon­sty­tu­ował się nie­wiel­ki ruch sta­wia­jący so­bie za cel wła­śnie usu­ni­ęcie ba­rier. Ten ruch go­spo­dar­cze­go rów­no­upraw­nie­nia, choć wci­ąż nie­licz­ny, ma już za­si­ęg glo­bal­ny, a ro­snąca sieć jego so­jusz­ni­ków obej­mu­je naj­bar­dziej wpły­wo­we pod­mio­ty: wła­dze pa­ństwo­we, in­sty­tu­cje mi­ędzy­na­ro­do­we, wiel­kie fun­da­cje, glo­bal­ne or­ga­ni­za­cje do­bro­czyn­ne, ko­ścio­ły i kor­po­ra­cje dzia­ła­jące na wszyst­kich kon­ty­nen­tach.

Na­le­żę do tego ru­chu od jego za­ra­nia. Naj­pierw te­sto­wa­li­śmy po­my­sły na wspar­cie ko­biet dążących do fi­nan­so­wej au­to­no­mii. Po­cząt­ko­wo pra­co­wa­łam na wsiach, głów­nie w Afry­ce. Wy­pró­bo­wy­wa­łam w prak­ty­ce wła­sne i cu­dze kon­cep­cje, w bez­po­śred­nim kon­tak­cie z ko­bie­ta­mi z wie­lu kra­jów, znaj­du­jący­mi się w bar­dzo ró­żnym po­ło­że­niu. Or­ga­ni­zo­wa­łam do­rocz­ną kon­fe­ren­cję spe­cja­li­stów z dzie­dzi­ny rów­no­upraw­nie­nia eko­no­micz­ne­go (Po­wer Shift Fo­rum for Wo­men in the World Eco­no­my). W 2015 roku zmie­ni­łam nie­co pro­fil za­in­te­re­so­wań. Wci­ąż pro­wa­dzę ba­da­nia w od­le­głych re­jo­nach świa­ta, lecz te­raz do­dat­ko­wo bio­rę udział w roz­mo­wach na naj­wy­ższym szcze­blu, któ­re do­ty­czą glo­bal­nych re­form, więc po­ja­wiam się rów­nież w sto­li­cach.

I to, co wi­dzę, na­pa­wa mnie prze­ra­że­niem. Mi­ni­stro­wie fi­nan­sów za­rządza­jący świa­to­wą go­spo­dar­ką sa­bo­tu­ją dzia­ła­nia rzecz­ni­czek spra­wy ko­bie­cej, trak­tu­jąc je jak zwy­kłe przy­staw­ki. Wspól­no­ta Go­spo­dar­cza Azji i Pa­cy­fi­ku (APEC) oraz gru­pa G20 mogą so­bie or­ga­ni­zo­wać „ty­dzień ko­biet”, za­in­au­gu­ro­wać dzia­ła­nie ja­kie­jś „gru­py ini­cja­tyw­nej”, a na­wet umie­ścić jed­no zda­nie o ko­bie­tach w swo­im ko­mu­ni­ka­cie, lecz nie uwzględ­nią w swo­ich pla­nach szcze­gól­nych po­trzeb po­ło­wy oby­wa­te­li. Nie do­pusz­cza­ją my­śli, że eko­no­micz­ne wy­klu­cze­nie ko­biet szko­dzi go­spo­dar­ce, a ich uwzględ­nie­nie w wy­dat­kach bu­dże­to­wych spo­wo­do­wa­ło­by wzrost PKB, któ­re­go de­cy­den­ci tak roz­pacz­li­wie łak­ną. Mar­gi­na­li­zu­ją go­spo­dar­kę XX wy­łącz­nie ze względu na wła­sne uprze­dze­nia.

Dla­te­go Was po­trze­bu­je­my. Tą ksi­ążką mam na­dzie­ję po­zy­skać nie­je­den głos, nie­jed­ną parę rąk i nie­je­den umy­sł dla spra­wy rów­no­upraw­nie­nia eko­no­micz­ne­go. Pro­po­nu­ję kon­kret­ne, re­al­ne, sku­tecz­ne dzia­ła­nia. Pro­szę Was, by­ście przy­łączy­li się do tego ru­chu nie­za­le­żnie od swo­jej płci, orien­ta­cji czy po­cho­dze­nia; nie­za­le­żnie od tego, czy pra­cu­je­cie w biu­rze, w fa­bry­ce, na roli, w domu czy zdal­nie. Za ka­żdym ra­zem, gdy pi­szę „po­win­ni­śmy…” albo „mo­że­my wy­wnio­sko­wać…”, mam na my­śli nas wszyst­kich.

Dla­cze­go do­pie­ro te­raz do­wia­du­je­my się o tej sza­rej stre­fie? Ist­nia­ły dwie prze­szko­dy: brak da­nych i wąskie poj­mo­wa­nie na­szych sys­te­mów wy­mia­ny dóbr. Wska­źni­ki go­spo­dar­cze sku­pia­ły się na trans­ak­cjach fi­nan­so­wych, lecz wi­ęk­szo­ść ko­bie­ce­go wkła­du w go­spo­dar­kę – jak pra­ca w domu czy w go­spo­dar­stwie rol­nym – jest nie­wy­na­gra­dza­na. Co wi­ęcej, naj­mniej­szą jed­nost­ką opi­sy­wa­ną za po­mo­cą da­nych eko­no­micz­nych jest go­spo­dar­stwo do­mo­we, a za­rob­ki ko­biet zwy­kle przy­pi­su­je się do mężczy­zny będące­go gło­wą ro­dzi­ny. Już cho­ćby z tych dwóch po­wo­dów na­sze sys­te­my sta­ty­stycz­ne zwy­kle nie re­je­stru­ją ak­tyw­no­ści go­spo­dar­czej ko­biet.

Co gor­sza, ani in­sty­tu­cje pa­ństwo­we, ani ośrod­ki na­uko­we za­sad­ni­czo nie gro­ma­dzą i nie ana­li­zu­ją da­nych w po­dzia­le na płeć. W la­tach sie­dem­dzie­si­ątych, w okre­sie roz­kwi­tu ru­chów ko­bie­cych, stu­dio­wa­ło nie­wie­le ko­biet, wsku­tek cze­go żad­na z dys­cy­plin na­uko­wych nie po­świ­ęca­ła im spe­cjal­nej uwa­gi. W ci­ągu mi­nio­ne­go pó­łwie­cza, gdy licz­ba na­ukow­czyń i ich re­no­ma sys­te­ma­tycz­nie ro­sły, ko­lej­ne dys­cy­pli­ny – cho­ćby hi­sto­ria, an­tro­po­lo­gia, psy­cho­lo­gia, so­cjo­bio­lo­gia, ar­che­olo­gia, me­dy­cy­na czy na­uki bio­lo­gicz­ne – do­świad­cza­ły grun­tow­nych prze­obra­żeń, za spra­wą jed­ne­go pro­ste­go py­ta­nia: co z ko­bie­ta­mi? Wci­ąż jed­nak ist­nie­je kil­ka dys­cy­plin nie­tkni­ętych in­te­lek­tu­al­nym fer­men­tem – i jed­ną z nich jest eko­no­mia.

Bar­dzo dłu­go za spra­wą bra­ku da­nych w po­dzia­le na płeć sys­te­ma­tycz­ne po­rów­ny­wa­nie do­bro­sta­nu ko­biet „tu” z do­bro­sta­nem ko­biet „tam”, a na­wet „te­raz” z „kie­dyś”, było zwy­czaj­nie nie­mo­żli­we. Jed­nak tym, co przede wszyst­kim po­wstrzy­my­wa­ło eko­no­mi­stów od pod­jęcia tej kwe­stii, była głębo­ka wzgar­da ży­wio­na przez nich do ko­biet. Ci, któ­rzy za­rządza­ją me­cha­ni­zma­mi kra­jo­wej go­spo­dar­ki, dok­to­ry­zu­ją się na wy­dzia­łach eko­no­mii, gdzie uczy się ich my­śleć o go­spo­dar­ce jako obo­jęt­nej ma­szy­nie dzia­ła­jącej na po­zio­mach tak wy­so­kich, że nie do­cie­ra tam pro­za­icz­no­ść dys­kry­mi­na­cji ze względu na płeć. Wła­śnie na uni­wer­sy­te­tach eko­no­mi­ści uczą się de­pre­cjo­no­wać i lek­ce­wa­żyć ko­bie­ty jako gru­pę spo­łecz­ną.

Nie­chęć eko­no­mi­stów płci męskiej do ko­biet była ostat­nio przed­mio­tem ob­szer­nych ar­ty­ku­łów opu­bli­ko­wa­nych w ta­kich ty­tu­łach pra­so­wych jak „The New York Ti­mes”, „Wa­shing­ton Post”, „Fi­nan­cial Ti­mes” czy „The Eco­no­mist”. Uwa­gę dzien­ni­ka­rzy przy­ku­ło ba­da­nie od­sła­nia­jące z bul­wer­su­jącą szcze­gó­ło­wo­ścią mi­zo­gi­nię nie­for­mal­nych roz­mów eko­no­mi­stów. Prze­ana­li­zo­wa­no mi­lio­ny po­stów z in­ter­ne­to­wych grup dys­ku­syj­nych, na któ­rych stu­den­ci i wy­kła­dow­cy eko­no­mii plot­ku­ją o wspó­łpra­cow­ni­kach. Ce­lem ba­da­nia było spraw­dze­nie, czy eko­no­mi­ści – kie­dy się nie pil­nu­ją – ina­czej mó­wią o ko­bie­tach, a ina­czej o mężczy­znach. Oka­za­ło się, że sło­wa i sfor­mu­ło­wa­nia uży­wa­ne naj­częściej w kon­te­kście wspó­łpra­cu­jących z nimi ko­biet to: go­rąca, les­bij­ka, sek­sizm, cyc­ki, anal, wy­cho­dzi za mąż, fe­mi­na­zist­ka, szma­ta, sek­sow­na, cipa, ba­lo­ny, w ci­ąży, ci­ąża, słod­ka, że­nić się, wy­dy­mać ko­goś na kasę, wspa­nia­ła, na­pa­lo­na, le­cieć na ko­goś, ślicz­na, se­kre­tar­ka, rzu­cić, za­ku­py, rand­ka, non pro­fit, za­mia­ry, atrak­cyj­na, by­łem na rand­ce, pro­sty­tut­ka. Sło­wa uży­wa­ne w kon­te­kście wspó­łpra­cu­jących z nimi mężczyzn to ma­te­ma­tyk, wy­ce­na, opie­kun na­uko­wy, pod­ręcz­nik, zmo­ty­wo­wa­ny, Whar­ton, cele, No­bel, fi­lo­zof. Jed­na z eko­no­mi­stek po­wie­dzia­ła dzien­ni­ka­rzom, że ta li­sta słów od­zwier­cie­dla spo­sób, w jaki star­si eko­no­mi­ści uczą młod­szych de­pre­cjo­no­wać ko­bie­ty1.

Eko­no­mia jest tą dzie­dzi­ną wie­dzy aka­de­mic­kiej, któ­rą w naj­wi­ęk­szym stop­niu – bar­dziej na­wet niż na­uki po­li­tech­nicz­ne – zdo­mi­no­wa­li mężczy­źni, i to na ca­łym świe­cie. Ze względu na przy­rost licz­by ko­biet w śro­do­wi­sku aka­de­mic­kim, w kra­jach ta­kich jak Sta­ny Zjed­no­czo­ne uzy­sku­ją one po­nad po­ło­wę wszyst­kich ty­tu­łów dok­tor­skich, pod­czas gdy w dzie­dzi­nie eko­no­mii – mniej niż jed­ną trze­cią2. Ten od­se­tek nie zwi­ęk­szył się od dzie­si­ęcio­le­ci, bo eko­no­mi­stom taki roz­kład w ogó­le nie prze­szka­dza. Jak wy­ja­śni­ła eko­no­mist­ka Shel­ly Lund­berg: „W wi­ęk­szo­ści dzie­dzin pa­nu­je po­wszech­na zgo­da, że ró­żno­rod­no­ść jest z de­fi­ni­cji ko­rzyst­na. Eko­no­mia głów­ne­go nur­tu od­rzu­ca tę tezę, co wy­ni­ka z przy­wi­ąza­nia do po­glądu, iż brak ró­żno­rod­no­ści to efekt dzia­ła­nia spraw­ne­go ryn­ku. Eko­no­mi­ści znacz­nie częściej uwa­ża­ją, że je­śli w tej dzie­dzi­nie nie ma zbyt wie­lu ko­biet, to dla­te­go, iż nie są nią szcze­gól­nie za­in­te­re­so­wa­ne lub też są nie­zbyt pro­duk­tyw­ne”3.

Jed­nak kli­mat pa­nu­jący na wy­dzia­łach eko­no­mii pod­po­wia­da inne wy­ja­śnie­nie. 48 pro­cent wy­kła­dow­czyń eko­no­mii twier­dzi, że są w pra­cy dys­kry­mi­no­wa­ne ze względu na płeć. Po­wszech­ny pro­blem sta­no­wi nęka­nie. Wie­le osób zwra­ca uwa­gę na pre­zen­ta­cje wy­ni­ków ba­dań eko­no­micz­nych, któ­rych wy­ma­ga się od osób świe­żo za­trud­nio­nych, młod­szych pra­cow­ni­ków na­uko­wych i dok­to­ran­tów. Ta­kie pre­zen­ta­cje za­wsze sta­ją się przed­mio­tem nie­przy­ja­znej, skru­pu­lat­nej ana­li­zy do­ko­ny­wa­nej przez wy­kła­dow­ców płci męskiej, „któ­rzy sta­ra­ją się przy­szpi­lić pre­zen­tu­jące­go do ta­bli­cy”. 46 pro­cent ko­biet uczest­ni­czących w kon­fe­ren­cjach na­uko­wych de­kla­ru­je, że nie od­po­wia­da na py­ta­nia i nie pre­zen­tu­je włas­nych kon­cep­cji z oba­wy przed nie­uza­sad­nio­nym ata­kiem. W 2018 roku Ame­ry­ka­ńskie To­wa­rzy­stwo Eko­no­micz­ne przy­zna­ło, że mi­zo­gi­nia od­czu­wal­na w tej dys­cy­pli­nie ba­dań pro­wa­dzi do „za­cho­wań nie­ak­cep­to­wal­nych, któ­re mil­cząco się to­le­ru­je”. Leah Bo­ustan, eko­no­mist­ka z Prin­ce­ton, wy­ja­śnia, że star­si wy­kła­dow­cy uzna­ją ko­bie­ty za kla­sę ni­ższą, któ­ra za­gra­ża sta­tu­so­wi mężczyzn, wkra­cza­jąc w ich dys­cy­pli­nę. Dla­te­go za­stra­sza­ją ko­bie­ty w na­dziei, że te odej­dą, nie na­ru­sza­jąc ich pre­sti­żu4.

Eko­no­mia jako dzie­dzi­na wie­dzy ma po­tężne od­dzia­ły­wa­nie na spo­łe­cze­ństwo, bo na pod­sta­wie wy­ni­ków jej ba­dań wła­dze pa­ństwo­we pro­wa­dzą po­li­ty­kę go­spo­dar­czą. „Je­śli sys­te­mo­wy brak obiek­ty­wi­zmu znie­kszta­łca per­spek­ty­wę ba­daw­czą – czy­ta­my w „The Eco­no­mist” – wy­wie­ra to kon­kret­ny wpływ na au­to­rów po­li­ty­ki go­spo­dar­czej i inne oso­by, któ­re si­ęga­ją po pra­ce eko­no­mi­stów w po­szu­ki­wa­niu rze­tel­nych ana­liz, pro­po­zy­cji czy w ogó­le wie­dzy”5. Uprze­dze­nia aka­de­mi­ków względem ko­biet prze­kła­da­ją się na ne­ga­tyw­ny sto­su­nek do eko­no­mii wi­dzia­nej z ich per­spek­ty­wy, co utrud­nia go­spo­dar­ce XX prze­bi­cie się w glo­bal­nym pro­gra­mie go­spo­dar­czym.

Po­wa­żną ba­rie­rą jest sama fi­lo­zo­fia, na któ­rej opie­ra się to nie­prze­jed­na­ne sta­no­wi­sko. Pierw­sze jej przy­ka­za­nie gło­si, że go­spo­dar­ka jest sumą in­dy­wi­du­al­nych po­su­ni­ęć ra­cjo­nal­nych i do­brze po­in­for­mo­wa­nych osób, któ­re – dzia­ła­jąc nie­za­le­żnie – swo­bod­nie po­dej­mu­ją de­cy­zje zgod­ne ze swo­im in­te­re­sem. Utrzy­mu­je się, że taka go­spo­dar­ka, po­zo­sta­wio­na sama so­bie i wie­dzio­na słyn­ną „nie­wi­dzial­ną ręką” Ada­ma Smi­tha, przy­no­si za­gre­go­wa­ny efekt opty­mal­ny dla wszyst­kich, cho­ćby wy­da­wał się skraj­nie nie­spra­wie­dli­wy. I je­śli ktoś nie ko­rzy­sta na funk­cjo­no­wa­niu tego spraw­ne­go me­cha­ni­zmu, to albo ma wro­dzo­ne ułom­no­ści, albo z wła­sne­go wy­bo­ru zna­la­zł się w tak nie­ko­rzyst­nej sy­tu­acji.

Go­spo­dar­ka XX dzia­ła w wa­run­kach tak sprzecz­nych z tym za­ło­że­niem, że sta­wia­ją one pod zna­kiem za­py­ta­nia całą po­wy­ższą fi­lo­zo­fię. Jak prze­ko­na­my się pod­czas dal­szej lek­tu­ry, ko­bie­ty jako kla­sa spo­łecz­na mają po­wa­żnie ogra­ni­czo­ny wy­bór i ce­lo­wo utrud­nia­ny do­stęp do wa­żnych in­for­ma­cji, a przy tym są ka­ra­ne za chęć dzia­ła­nia we wła­snym in­te­re­sie. Co wi­ęcej, gdy przy­cho­dzi do wy­bo­rów eko­no­micz­nych, rzad­ko mogą dzia­łać nie­za­le­żnie – prze­ciw­nie, często zmu­szo­ne są po­dej­mo­wać de­cy­zje nie­ra­cjo­nal­ne (pod tym okre­śle­niem ro­zu­miem de­cy­zje sprzecz­ne z ich in­te­re­sem). Zmo­rą ko­biet jest nie tyl­ko dys­kry­mi­na­cja, ale często ca­łko­wi­te wy­klu­cze­nie eko­no­micz­ne, wy­pa­czo­na na­uka zaś nie do­star­cza na­wet na­rzędzi opi­su tego zja­wi­ska. Je­dy­ne pro­po­no­wa­ne przez nią dziś wy­ja­śnie­nia brzmią na­stępu­jąco: (a) ko­bie­ty są bio­lo­gicz­nie gor­sze z per­spek­ty­wy udzia­łu w go­spo­dar­ce lub (b) ko­bie­ty same pod­jęły taką de­cy­zję, by po­sta­wić się w gor­szym po­ło­że­niu we wszyst­kich kra­jach i we wszyst­kich dzie­dzi­nach go­spo­dar­ki, co jest tezą rów­nie nie­prze­ko­nu­jącą, jak sek­si­stow­ską. Za­tem fi­lo­zo­fia go­spo­dar­cza rządząca glo­bal­nym ryn­kiem od po­cząt­ku po­mi­ja po­ło­wę lud­no­ści świa­ta. Jak ostrze­ga eko­no­mist­ka pi­sząca dla „Fi­nan­cial Ti­me­sa”: „Zma­sku­li­ni­zo­wa­na eko­no­mia i zma­sku­li­ni­zo­wa­na po­li­ty­ka go­spo­dar­cza są rów­nie złe jak pro­wa­dze­nie ba­dań me­dycz­nych głów­nie na mężczy­znach. Wy­ni­ki szko­dzą przy­naj­mniej po­ło­wie po­pu­la­cji”6.

Wsku­tek upo­ru aka­de­mi­ków ana­li­zę da­nych po­zwa­la­jących opi­sać go­spo­dar­kę XX pro­wa­dzą nie uni­wer­sy­te­ty, lecz gru­py ko­biet, któ­re dzia­ła­ją w ra­mach in­sty­tu­cji mi­ędzy­na­ro­do­wych. Na po­cząt­ku wie­ku duże or­ga­ni­za­cje, ta­kie jak Pro­gram Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych do spraw Roz­wo­ju (UNDP) czy Świa­to­we Fo­rum Eko­no­micz­ne, za­częły po­rów­ny­wać wska­źni­ki sy­tu­acji ko­biet (zdro­wie, pra­wa, wy­kszta­łce­nie, za­trud­nie­nie, re­pre­zen­ta­cja na sta­no­wi­skach kie­row­ni­czych) z da­ny­mi na te­mat sy­tu­acji go­spo­dar­czej da­ne­go kra­ju7. Wo­bec głów­nych punk­tów na­uko­we­go kon­sen­su­su do­ty­czące­go go­spo­dar­ki pew­nym zdu­mie­niem na­pe­łni­ło ba­da­czy od­kry­cie ude­rza­jącej ko­re­la­cji po­mi­ędzy wska­źni­ka­mi rów­no­ści płci a kon­dy­cją go­spo­dar­ki (ilu­stra­cja 1). Tam, gdzie rze­czo­ne wska­źni­ki były wy­so­kie, rów­nie wy­so­ki był przy­chód kra­jo­wy i stan­dard ży­cia, tam zaś, gdzie pa­no­wa­ła nie­rów­no­ść, kra­je tkwi­ły w po­trza­sku bie­dy i kon­flik­tów.

Z po­cząt­ku mó­wio­no: „No tak, w kra­jach ubo­gich lu­dzie mar­twią się, jak prze­żyć dzień, więc mężczy­źni z ko­niecz­no­ści przej­mu­ją wła­dzę. W kra­jach za­mo­żnych żyje się bar­dziej kom­for­to­wo, więc oby­wa­te­li stać na to, by po­zo­sta­wić ko­bie­tom wi­ęcej swo­bo­dy”8. Ni­g­dy jed­nak nie przed­sta­wio­no żad­nych do­wo­dów na po­par­cie tezy, że męska do­mi­na­cja jest wa­run­kiem ko­niecz­nym do prze­ży­cia. Prze­ciw­nie, mamy moc­ne prze­słan­ki, iż nad­mier­na do­mi­na­cja mężczyzn jest czyn­ni­kiem de­sta­bi­li­zu­jącym, któ­ry ogra­ni­cza szan­se prze­ży­cia, zwłasz­cza z uwa­gi na często­ść wy­stępo­wa­nia kon­flik­tów. Teza, że rów­no­ść płci jest luk­su­sem, a spo­łe­cze­ństwo le­piej wy­cho­dzi na męskiej do­mi­na­cji, bar­dzo dłu­go od­po­wia­da­ła po­wszech­nym wy­obra­że­niom, więc nikt jej nie kwe­stio­no­wał.

Jed­nak w 2006 roku Świa­to­we Fo­rum Eko­no­micz­ne za­częło pu­bli­ko­wać do­rocz­ny ra­port o nie­rów­no­ści szans go­spo­dar­czych ko­biet (Glo­bal Gen­der Gap Re­port), któ­ry wpro­wa­dził do eko­no­mii per­spek­ty­wę płci, sta­wia­jąc tezę, że włącze­nie ko­biet w ży­cie go­spo­dar­cze na rów­nych pra­wach sty­mu­lu­je wzrost, za to ich mar­gi­na­li­za­cja ska­zu­je kra­je na sta­gna­cję. Dla­te­go roz­wi­ąza­niem dla kra­jów ubo­gich jest na­śla­do­wa­nie bo­ga­tych po­przez znie­sie­nie dys­kry­mi­na­cji. Na­rzu­ca­jący się wnio­sek: to nie bo­ga­te kra­je stać na wy­zwo­le­nie ko­biet – to wy­zwo­le­nie ko­biet czy­ni kra­je bo­ga­ty­mi.

Jesz­cze wi­ęcej da­nych zgro­ma­dzi­ły i prze­ana­li­zo­wa­ły Mi­ędzy­na­ro­do­wy Fun­dusz Wa­lu­to­wy, Bank Świa­to­wy, UNI­CEF i kil­ka glo­bal­nych think tan­ków9. W 2018 ze­bra­no wszyst­kie te ma­te­ria­ły, by po­ka­zać, że rów­ne szan­se ko­rzyst­nie wpły­wa­ją na bo­gac­two i ogól­ny do­bro­byt oby­wa­te­li da­ne­go kra­ju, na­to­miast go­spo­dar­czy mo­no­pol mężczyzn wy­wie­ra wpływ ne­ga­tyw­ny. W tym sa­mym okre­sie au­to­rzy prak­tycz­nych ba­dań na mniej­szą ska­lę – ta­kich jak na­sze w Gha­nie – ana­li­zo­wa­li me­cha­ni­zmy dys­kry­mi­na­cji i wy­pró­bo­wy­wa­li na­rzędzia po­zwa­la­jące prze­su­nąć gra­ni­ce udzia­łu ko­biet w go­spo­dar­ce. Wsku­tek tego wszyst­kie­go na­sze ro­zu­mie­nie roli ko­biet w go­spo­dar­ce ra­dy­kal­nie się zmie­ni­ło.

Go­spo­dar­kę XX mo­żna ro­zu­mieć ana­lo­gicz­nie do czar­ne­go ryn­ku, sza­rej stre­fy, zja­wi­ska pre­ka­ria­tu czy go­spo­dar­ki in­for­ma­cyj­nej. To wszyst­ko wy­od­ręb­nio­ne części go­spo­dar­ki świa­to­wej, choć żad­na z nich nie sta­no­wi za­mkni­ętej ca­ło­ści. Ka­żda wy­wie­ra (i z do­brym czy złym skut­kiem będzie wy­wie­rać) wpływ na sys­tem glo­bal­ny. Go­spo­dar­ka XX to go­spo­dar­ka two­rzo­na przez ko­bie­ty. Ce­chu­ją ją spe­cy­ficz­ne me­to­dy dzia­ła­nia, pro­duk­ty i usłu­gi. Dla wie­lu osób jest rów­nie nie­wi­dzial­na jak czar­ny ry­nek, ale będzie w rów­nej mie­rze kszta­łto­wać przy­szło­ść, jak kszta­łto­wa­ła prze­szło­ść. Ruch eko­no­micz­ne­go wy­zwo­le­nia ko­biet sta­wia so­bie za cel uczy­nie­nie tej przy­szło­ści lep­szą – nie gor­szą.

Ilu­stra­cja 1. Ka­żda krop­ka na tych dwóch wy­kre­sach po­ka­zu­je war­to­ść wska­źni­ka szans go­spo­dar­czych ko­biet w da­nym kra­ju w re­la­cji do kon­ku­ren­cyj­no­ści jego go­spo­dar­ki (wy­żej) lub PKB per ca­pi­ta (ni­żej). Na ka­żdym z wy­kre­sów za­pre­zen­to­wa­no oko­ło stu kra­jów; uwzględ­nio­no wszyst­kie, dla któ­rych były do­stęp­ne dane. Na gór­nym wy­kre­sie sku­pie­nie kro­pek wo­kół wy­obra­żo­nej krzy­wej ro­snącej sy­gna­li­zu­je, że im wi­ęk­sze są szan­se eko­no­micz­ne ko­biet, tym wi­ęk­sza kon­ku­ren­cyj­no­ść go­spo­dar­ki kra­jo­wej, będąca mia­rą po­ten­cja­łu wzro­sto­we­go da­ne­go pa­ństwa. Na dol­nym wy­kre­sie za­uwa­ża­my po­dob­ną ko­re­la­cję szans go­spo­dar­czych ko­biet i PKB per ca­pi­ta. Łącz­nie te dwa wy­kre­sy – ob­ra­zu­jące stan przed wzro­stem PKB i po nim – po­zwa­la­ją wnio­sko­wać, że go­spo­dar­cza rów­no­ść ko­biet wpły­wa ko­rzyst­nie na do­bro­byt kra­ju. Wnio­sek ten znaj­du­je opar­cie rów­nież w in­nych da­nych.

Źró­dła: PKB mie­rzo­ny pa­ry­te­tem siły na­byw­czej na pod­sta­wie baz da­nych World Bank Open Data; wska­źnik szans go­spo­dar­czych ko­biet na pod­sta­wie Wo­men’s Eco­no­mic Op­por­tu­ni­ty In­dex, opra­co­wa­ne­go przez The Eco­no­mist In­tel­li­gen­ce Unit; wska­źnik kon­ku­ren­cyj­no­ści go­spo­da­rek kra­jo­wych na pod­sta­wie Na­tio­nal Com­pe­ti­ti­ve­ness In­dex Świa­to­we­go Fo­rum Eko­no­micz­ne­go.

U za­ra­nia ru­chu lob­bo­wa­ły­śmy na rzecz go­spo­dar­ki XX, po­słu­gu­jąc się ar­gu­men­tem wzro­stu go­spo­dar­cze­go, któ­ry prze­ma­wiał do wi­ęk­szo­ści ad­re­sa­tów na­sze­go prze­ka­zu, czy­li głów­nie eko­no­mi­stów i mi­ni­strów fi­nan­sów, za­in­te­re­so­wa­nych wzro­stem go­spo­dar­czym, a obo­jęt­nych na kwe­stie spra­wie­dli­wo­ści spo­łecz­nej. Z cza­sem za­częły­śmy si­ęgać po wska­źnik PKB jako syn­te­tycz­ną mia­rę kie­run­ku i ska­li wszyst­kich ma­kro­eko­no­micz­nych skut­ków włącze­nia (lub wy­klu­cze­nia) ko­biet. I właś­nie w ten spo­sób będę się nim po­słu­gi­wać. Nie chcę przez to po­wie­dzieć, że na­le­ży dzia­łać na rzecz rów­nych szans wy­łącz­nie z uwa­gi na wzrost go­spo­dar­czy. Bez­my­śl­ne dąże­nie do wzro­stu jest ty­po­wą ce­chą go­spo­da­rek pa­triar­chal­nych; to nie wzrost po­wi­nien być na­szym głów­nym ce­lem.

Licz­by świad­czą o tym, że go­spo­dar­ka XX jest ogrom­na i tyl­ko roz­my­śl­na śle­po­ta eko­no­mi­stów po­wstrzy­mu­je ich przed do­strze­że­niem tego. Dość po­wie­dzieć, że gdy­by go­spo­dar­ka XX funk­cjo­nu­jąca w Sta­nach Zjed­no­czo­nych była od­dziel­nym pa­ństwem, jej wiel­ko­ść po­zwo­li­ła­by włączyć ją do gru­py G7. Ko­bie­ty już w tym mo­men­cie wy­twa­rza­ją oko­ło 40 pro­cent glo­bal­ne­go PKB, a wkrót­ce będą wy­twa­rzać po­ło­wę. Już te­raz od­po­wia­da­ją za po­ło­wę świa­to­wej pro­duk­cji rol­nej. Lecz cho­ciaż sta­no­wią po­ło­wę ga­tun­ku ludz­kie­go, ge­ne­ru­ją pra­wie po­ło­wę glo­bal­ne­go PKB i pro­du­ku­ją po­ło­wę żyw­no­ści, to przez eko­no­mi­stów i au­to­rów po­li­ty­ki go­spo­dar­czej wci­ąż trak­to­wa­ne są jak mar­gi­nal­ni gra­cze10.

Go­spo­dar­ka XX jest rów­nież naj­bar­dziej nie­za­wod­nym mo­to­rem wzro­stu go­spo­dar­cze­go. Gdy w la­tach sie­dem­dzie­si­ątych ze­szłe­go wie­ku na pó­łnoc­no­ame­ry­ka­ński i za­chod­nio­eu­ro­pej­ski ry­nek pra­cy we­szła znacz­na licz­ba ko­biet, wy­wo­ła­ło to ko­niunk­tu­rę, któ­ra za­pew­ni­ła tam­tej­szym kra­jom wspó­łcze­sny do­bro­byt. Wzro­sto­wy po­ten­cjał pra­cy za­wo­do­wej ko­biet udo­wod­nio­no na pod­sta­wie da­nych po­cho­dzących ze 163 kra­jów11. Na ca­łym świe­cie mężczy­źni sta­no­wią fun­da­ment go­spo­dar­ki, bo wi­ęk­szo­ść z nich pra­cu­je, wła­ści­wie bez prze­rwy. O ile więc nie na­stąpi sko­ko­we zwi­ęk­sze­nie pro­duk­tyw­no­ści, nie mo­żna li­czyć na wzrost ko­niunk­tu­ry wy­pra­co­wa­ny przez mężczyzn – ich wy­daj­no­ść bo­wiem osi­ągnęła już mak­si­mum. Tym­cza­sem ko­bie­ty są za­so­bem nie­wy­ko­rzy­sta­nym lub wy­ko­rzy­sta­nym nie­wy­star­cza­jąco, dla­te­go ich ak­ty­wi­za­cja za­wo­do­wa wy­wo­łu­je wzrost go­spo­dar­czy. Dane prze­ma­wia­ją za tym, że we­jście ko­biet na ry­nek pra­cy nie wy­py­cha z nie­go mężczyzn, cze­go wie­le osób się oba­wia. Prze­ko­na­nie, że włącze­nie ko­biet w ży­cie go­spo­dar­cze jest grą o su­mie ze­ro­wej, a jed­na płeć może coś zy­skać je­dy­nie kosz­tem dru­giej, oka­za­ło się fa­łszy­we.

Gdy dzi­ęki wy­zwo­le­niu eko­no­micz­ne­mu ko­biet sy­tu­acja go­spo­dar­cza kra­ju się po­pra­wia, wszyst­kim oby­wa­te­lom żyje się le­piej. I od­wrot­nie: na wy­klu­cze­niu ko­biet cier­pią wszy­scy. W naj­bied­niej­szych i naj­bar­dziej nie­sta­bil­nych kra­jach wska­źni­ki go­spo­dar­czych szans ko­biet są naj­ni­ższe, a ich wy­klu­cze­nie ma tra­gicz­ne skut­ki – bie­dę, prze­moc i głód, za­nie­dba­nie dzie­ci, mar­no­traw­stwo za­so­bów, po­głębie­nie kon­flik­tów i nie­wol­nic­two. De­struk­cyj­ny wpływ skraj­nej w tych kra­jach do­mi­na­cji mężczyzn od­czu­wa cały świat.

Wzmac­nia­nie ko­biet oka­za­ło się sku­tecz­ną stra­te­gią wal­ki z nędzą, gło­dem i cho­ro­ba­mi. „Ko­lej­ne ba­da­nia nie po­zo­sta­wia­ją wąt­pli­wo­ści, że nie ma sku­tecz­niej­szych na­rzędzi roz­wo­ju niż rów­no­upraw­nie­nie ko­biet” – na­pi­sał w 2007 roku Kofi An­nan, były se­kre­tarz ge­ne­ral­ny Or­ga­ni­za­cji Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych, we wstępie do ra­por­tu UNI­CEF-u o sy­tu­acji dzie­ci na świe­cie The Sta­te of the World’s Chil­dren. „Żad­na inna stra­te­gia nie zwi­ęk­sza w ta­kim stop­niu pro­duk­tyw­no­ści go­spo­dar­czej i nie zmniej­sza śmier­tel­no­ści ma­tek i dzie­ci. Żad­na inna stra­te­gia nie daje po­dob­nych szans na po­pra­wę wy­ży­wie­nia i sta­nu zdro­wia oby­wa­te­li, w tym za­po­bie­ga­nie AIDS. Żad­na inna stra­te­gia nie przy­no­si tak ra­dy­kal­nej po­pra­wy wy­kszta­łce­nia ko­lej­nych po­ko­leń”12. A jed­nak, choć wie­my to wszyst­ko, je­dy­nie drob­na część po­mo­cy mi­ędzy­na­ro­do­wej tra­fia do ko­biet.

Na ca­łym świe­cie kosz­ty utra­co­nych mo­żli­wo­ści zwi­ąza­ne z wy­klu­cza­niem ko­biet z ży­cia go­spo­dar­cze­go są bar­dzo wy­so­kie. Przy­kła­do­wo, zbyt ni­ska w bo­ga­tych kra­jach do­stęp­no­ść przed­szko­li i żłob­ków zmu­sza mi­lio­ny ko­biet, któ­re chcia­ły­by pra­co­wać w pe­łnym wy­mia­rze, do prze­jścia na część eta­tu lub ca­łko­wi­tej re­zy­gna­cji z pra­cy, co rów­na się wie­lo­mi­liar­do­wym stra­tom w PKB. „Kara za ma­cie­rzy­ństwo” to głów­na przy­czy­na luki pła­co­wej, któ­rej ofia­rą pa­da­ją ko­bie­ty. Bank Świa­to­wy sza­cu­je, że wsku­tek nie­rów­no­ści płac świa­to­wa go­spo­dar­ka tra­ci ka­żde­go roku 160 bi­lio­nów do­la­rów13, a rów­no­cze­śnie uczest­nicz­ki go­spo­dar­ki XX są ka­ra­ne za re­ali­za­cję jed­ne­go z ich naj­wa­żniej­szych go­spo­dar­czo za­dań: kre­owa­nia ka­pi­ta­łu ludz­kie­go.

Zdro­wi, wy­kszta­łce­ni oby­wa­te­le to naj­cen­niej­szy za­sób, ja­kim dys­po­nu­je wspó­łcze­sna go­spo­dar­ka. Jed­nak na Za­cho­dzie za­częto po­strze­gać dzie­ci jako pry­wat­ny luk­sus, a nie pu­blicz­ny ka­pi­tał. Ro­dzi­ce wkła­da­ją w swo­je dzie­ci wie­le pie­ni­ędzy i wy­si­łku do mo­men­tu, w któ­rym te będą zdol­ne sa­mo­dziel­nie się utrzy­mać. Gdy po­tom­stwo do­ra­sta, ra­czej nie ocze­ku­je się od nie­go, że będzie utrzy­my­wać ro­dzi­ców. Wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci za­czy­na za­tem przy­po­mi­nać nie in­we­sty­cję, lecz kon­sump­cję. Może dla­te­go lu­dzie w kra­jach za­mo­żnych prze­sta­li do­strze­gać, jak istot­ne jest ko­lej­ne po­ko­le­nie dla tego, któ­re kro­czy przed nim. Wszy­scy je­ste­śmy za­le­żni od dzie­ci in­nych lu­dzi, któ­re będą ga­sić po­ża­ry, ści­gać prze­stęp­ców, bu­do­wać domy, le­czyć nas, uczyć na­sze wnu­ki, pro­wa­dzić bi­blio­te­ki i grać na kon­cer­tach. To one uczy­nią na­sze ży­cie bez­piecz­niej­szym i szczęśliw­szym.

Go­spo­dar­ka XX kła­dzie pod­wa­li­ny pod lep­szą przy­szło­ść, sprzy­ja­jąc roz­sąd­nym wy­dat­kom na dzie­ci i wspó­ło­by­wa­te­li. Choć po­wszech­nie uwa­ża się, że ko­bie­ty nie­roz­sąd­nie wy­da­ją pie­ni­ądze, trwo­ni­ąc je na ubra­nia i ko­sme­ty­ki, mężczy­źni zaś go­spo­da­ru­ją ra­cjo­nal­nie i od­po­wie­dzial­nie, jed­nak twar­de dane każą sądzić, że to prze­ko­na­nie jest zwy­kłym sek­si­zmem. Mężczy­źni jako gru­pa często de­cy­du­ją się wy­da­wać pie­ni­ądze na wła­sne przy­jem­no­ści i nie dzie­lą się nimi z ro­dzi­ną, przed­kła­da­jąc wy­dat­ki na pa­pie­ro­sy, al­ko­hol, ha­zard, pro­sty­tu­cję czy broń po­nad wy­kszta­łce­nie wła­snych dzie­ci. Ko­bie­ty jako gru­pa w pierw­szej ko­lej­no­ści wy­da­ją na po­trze­by swo­ich ro­dzin, zwłasz­cza dzie­ci, oraz po­trze­by swo­jej spo­łecz­no­ści. Zgod­nie z ra­por­tem In­sty­tu­tu Ryn­ków Glo­bal­nych ban­ku Gold­man Sachs kra­je BRIC (Bra­zy­lia, Ro­sja, In­die i Chi­ny) oraz kra­je „ko­lej­nej je­de­nast­ki” (Ban­gla­desz, Egipt, In­do­ne­zja, Iran, Mek­syk, Ni­ge­ria, Pa­ki­stan, Fi­li­pi­ny, Tur­cja, Ko­rea Po­łu­dnio­wa i Wiet­nam) mu­szą dążyć do rów­no­upraw­nie­nia, by wy­two­rzyć kla­sę śred­nią, będącą wa­run­kiem sta­bil­no­ści ka­żdej go­spo­dar­ki ryn­ko­wej. Ana­li­ty­cy Gold­man Sachs tłu­ma­czą ten me­cha­nizm na­stępu­jąco: tym, co bu­du­je kla­sę śred­nią, są na­kła­dy na po­pra­wę do­bro­sta­nu do­mow­ni­ków – ich wy­ży­wie­nie, wy­kszta­łce­nie, opie­kę zdro­wot­ną, ubra­nie, przed­szko­la i wy­po­sa­że­nie domu – czy­li wła­śnie wy­dat­ki ko­biet14. Ba­da­nia do­wio­dły wie­lo­krot­nie, że na­wet w naj­bied­niej­szych kra­jach włącze­nie ko­biet w ży­cie go­spo­dar­cze po­wo­du­je wzrost wy­dat­ków na edu­ka­cję, wy­ży­wie­nie i opie­kę zdro­wot­ną, co wpły­wa po­zy­tyw­nie na wszyst­kich oby­wa­te­li.

Choć bez ko­biet nie by­łby mo­żli­wy ma­te­rial­ny do­bro­stan, go­spo­dar­ka XX jest nie­ustan­nie de­pre­cjo­no­wa­na. Wy­ni­ka to z pa­nu­jące­go na ca­łym świe­cie prze­ko­na­nia, że ko­bie­ty za­słu­gu­ją na mniej. Ten wnio­sek mo­żna wy­ci­ągnąć cho­ćby z da­nych na te­mat rów­no­ści płac gro­ma­dzo­nych co roku przez Świa­to­we Fo­rum Eko­no­micz­ne15. W prze­pro­wa­dzo­nym przez tę or­ga­ni­za­cję ba­da­niu opi­nii za­py­ta­no me­na­dże­rów ze 132 kra­jów: „W ja­kim stop­niu w Pana/Pani kra­ju wy­na­gro­dze­nia ko­biet i mężczyzn za tę samą pra­cę zo­sta­ły zrów­na­ne?”. Od­po­wie­dzi an­kie­to­wa­nych nie wska­zu­ją na wy­so­ko­ść fak­tycz­ne­go wy­na­gro­dze­nia, lecz po­zwa­la­ją osza­co­wać obo­wi­ązu­jącą w tym kra­ju nor­mę: ile zwy­kle i – w do­my­śle – uczci­wie pła­ci się ko­bie­tom. Jak wi­dać na ilu­stra­cji 2, nie ma ta­kie­go kra­ju na zie­mi, w któ­rym zwy­cza­jo­wo wy­na­gra­dza­ło­by się pra­cow­ni­ków obu płci tak samo. Śred­nio na ca­łym świe­cie pra­ca ko­biet – nie­za­le­żnie od tego, na czym po­le­ga – war­ta jest 65 pro­cent pra­cy mężczyzn. Te uprze­dze­nia przy­czy­nia­ją się do ni­ższej po­zy­cji ko­biet w ka­żdej dzie­dzi­nie go­spo­dar­ki.

W ka­żdym ro­dza­ju pra­cy, w ka­żdym sek­to­rze, w ka­żdym za­wo­dzie ko­bie­ty wy­na­gra­dza­ne są ni­żej niż mężczy­źni. Ka­żde ba­da­nie płac, wy­ko­na­ne do­wol­ną me­to­dą, pro­wa­dzi do tego sa­me­go wnio­sku. Tyl­ko po­przez nie­uczci­wą ma­ni­pu­la­cję da­ny­mi mo­żna uzy­skać inne wy­ni­ki. Nie­ste­ty, mnó­stwo apo­lo­ge­tów męskiej do­mi­na­cji go­to­wych jest za­kła­my­wać ob­raz tyl­ko po to, by pu­ścić w świat ha­sło, że „luka pła­co­wa to wy­my­sł”. Te trol­le ma­ni­pu­lu­ją da­ny­mi na te­mat wy­na­gro­dzeń tak, by wy­od­ręb­nić zmien­ne wy­ra­źnie od­no­szące się do jed­nej płci, zwłasz­cza wpływ obo­wi­ąz­ków do­mo­wych i opie­ki nad dzie­ćmi na ka­rie­ry ko­biet, a po­tem ob­wiesz­cza­ją trium­fal­nie, że nie ma cze­goś ta­kie­go jak dys­kry­mi­na­cja ze względu na płeć.

Isto­tą pro­ble­mów go­spo­dar­ki XX jest ci­ężar słu­żeb­no­ści; tak zwa­ne obo­wi­ąz­ki do­mo­we dys­kry­mi­nu­ją ko­bie­ty w miej­scu pra­cy i zwi­ęk­sza­ją ich wła­sne ry­zy­ko eko­no­micz­ne. We wszyst­kich kra­jach ko­bie­ty prze­pra­co­wu­ją go­dzi­no­wo tyle samo albo i wi­ęcej niż mężczy­źni, lecz po­nie­waż ob­ci­ąża je nie­opła­ca­na pra­ca w domu, mniej­szą licz­bę go­dzin po­świ­ęca­ją na płat­ną pra­cę i wy­po­czy­nek. Mężczy­źni mogą pra­co­wać dłu­żej za pie­ni­ądze i czer­pią z tego wy­mier­ne ko­rzy­ści, bo ko­bie­ty słu­żą im w domu.

Ilu­stra­cja 2. Wska­źnik rów­no­ści pła­cy za tę samą pra­cę to wy­ra­żo­na w pro­cen­tach część pła­cy mężczy­zny, jaką otrzy­mu­je ko­bie­ta za wy­ko­na­nie tej sa­mej lub po­dob­nej pra­cy. Czar­ną kre­ską za­zna­czo­no po­ziom, na któ­rym wy­na­gro­dze­nie ko­bie­ty by­ło­by rów­ne wy­na­gro­dze­niu mężczy­zny. Wy­ra­źnie wi­dać, że w żad­nym z ba­da­nych kra­jów zwy­cza­jo­wo nie wy­na­gra­dza się ko­biet tak samo jak mężczyzn. Kra­je po­da­no w ko­lej­no­ści al­fa­be­tycz­nej, po­czy­na­jąc od Al­ba­nii, a ko­ńcząc na We­ne­zu­eli.

Źró­dło: World Eco­no­mic Fo­rum, The Glo­bal Gen­der Gap Re­port 2018.

Po­rów­na­nie ró­żnych kra­jów po­ka­zu­je, jak wy­gląda ten wy­bór „coś za coś” z per­spek­ty­wy ko­biet i władz. Jak po­ka­za­no na ilu­stra­cji 3, udział ko­biet w sile ro­bo­czej da­ne­go kra­ju ko­re­lu­je z wy­ższym PKB per ca­pi­ta w ta­kich bo­ga­tych kra­jach jak Szwe­cja, Sta­ny Zjed­no­czo­ne czy Wiel­ka Bry­ta­nia – czy­li wszędzie tam, gdzie licz­ba ko­biet na ryn­ku pra­cy jest nie­mal rów­na licz­bie mężczyzn, lecz prze­pra­co­wy­wa­na przez nie licz­ba opła­ca­nych go­dzin jest ni­ższa. Jed­nak we wszyst­kich kra­jach ujętych w ta­be­li ko­bie­ty wy­ko­nu­ją wi­ęcej prac do­mo­wych niż mężczy­źni – od 30 pro­cent wi­ęcej w Szwe­cji do pra­wie dwóch razy wi­ęcej w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Za­tem ko­bie­ty i mężczy­źni prze­pra­co­wu­ją łącz­nie rów­ną lub po­dob­ną licz­bę go­dzin, ale mężczy­źni za wi­ęk­szo­ść swo­jej pra­cy są wy­na­gra­dza­ni, tym­cza­sem ko­bie­ty wy­ko­nu­ją wi­ęcej pra­cy bez­płat­nie. W Mek­sy­ku, Tur­cji i In­diach, gdzie udział ko­biet w ryn­ku pra­cy jest ni­ższy, ni­ższy jest rów­nież PKB. Ko­bie­ty w do­mach to wy­so­ki koszt utra­co­nych mo­żli­wo­ści w kra­jach, w któ­rych ko­bie­ty wy­ko­nu­ją w domu trzy do sied­miu razy wi­ęcej pra­cy niż mężczy­źni. W Tur­cji i In­diach ci­ężar obo­wi­ąz­ków do­mo­wych roz­ło­żo­ny jest tak nie­rów­no, że ko­bie­ty co­dzien­nie pra­cu­ją w domu go­dzi­nę do dwóch wi­ęcej niż mężczy­źni – myją podło­gi, kie­dy ich mężo­wie ogląda­ją te­le­wi­zję.

Mo­żli­wo­ści za­rob­ko­wa­nia ko­biet są za­tem od­wrot­nie pro­por­cjo­nal­ne do ich sy­tu­acji do­mo­wej: im wi­ęcej wy­ko­nu­ją obo­wi­ąz­ków do­mo­wych, tym gor­sza jest ich po­zy­cja na ryn­ku pra­cy. Do tego w przy­pad­ku ko­biet pod­po­rząd­ko­wa­nie w ro­dzi­nie po­ci­ąga za sobą nie­pro­por­cjo­nal­nie wy­so­kie stra­ty i za­gro­że­nia. Od ko­biet ocze­ku­je się zwy­kle, że po­świ­ęcą włas­ne am­bi­cje w imię am­bi­cji mężów. Kie­dy po­ja­wia­ją się dzie­ci, wła­ści­wie za­wsze to ko­bie­ta re­zy­gnu­je z pra­cy lub po­dej­mu­je ją w nie­pe­łnym wy­mia­rze go­dzin. On robi ka­rie­rę, tym­cza­sem jej ka­rie­ra spo­wal­nia lub sta­je w miej­scu. Ko­bie­ty od­rzu­ca­ją mo­żli­wo­ści awan­su, bo ich mężo­wie nie zga­dza­ją się na prze­pro­wadz­kę, choć jed­no­cze­śnie od ko­biet ocze­ku­je się zwy­kle, że prze­pro­wa­dzą się za swo­imi męża­mi. „Obo­wi­ąz­ki” do­mo­we ko­biet stop­nio­wo ob­ni­ża­ją ich pła­ce i wy­dłu­ża­ją ście­żkę awan­su, ale nie dość na tym: je­śli para się roz­wie­dzie lub mąż umrze, po­ziom ży­cia ko­bie­ty i jej dzie­ci się ob­ni­ży, często dra­stycz­nie. Po­nie­waż stra­ty fi­nan­so­we aku­mu­lu­ją się przez całe ży­cie, eme­ry­tu­ra ko­bie­ty będzie znacz­nie ni­ższa niż mężczy­zny, co zwi­ęk­sza ry­zy­ko, że to ko­bie­ta na sta­ro­ść po­pad­nie w nędzę, ob­ci­ąża­jąc ro­dzi­nę i pa­ństwo16.

Pra­ca ko­biet w domu jest nie­zbęd­na do funk­cjo­no­wa­nia go­spo­dar­ki, jed­nak oby­czaj mie­rze­nia ak­tyw­no­ści go­spo­dar­czej wy­łącz­nie w ka­te­go­riach fi­nan­so­wych spra­wia, że obo­wi­ąz­kom do­mo­wym nie przy­pi­su­je się żad­nej war­to­ści. Nie­ste­ty, to prze­ocze­nie skło­ni­ło z cza­sem część eko­no­mi­stów do trak­to­wa­nia tej pra­cy, jak­by była owej war­to­ści ca­łko­wi­cie po­zba­wio­na. Dla­te­go eko­no­mist­ki i eko­no­mi­ści z za­ci­ęciem fe­mi­ni­stycz­nym oraz ak­ty­wist­ki i ak­ty­wi­ści ru­chu go­spo­dar­cze­go rów­no­upraw­nie­nia ko­biet na­ci­ska­ją na wła­dze pa­ństwo­we i do­ra­dza­jące im or­ga­ni­za­cje, by ob­li­czy­ły war­to­ść tej nie­opła­ca­nej pra­cy i uwzględ­nia­ły ją w swo­ich mo­de­lach.

OPŁA­CA­NA I NIE­OPŁA­CA­NA PRA­CA W PO­DZIA­LE NA PŁEĆ

----------------------- ------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------
Udział w ryn­ku pra­cy (sto­su­nek licz­by ko­biet do licz­by mężczyzn) PKB per capita (w tysiącach USD) Czas po­świę­cany ty­go­dnio­wo na pra­cę bez­płat­ną (sto­su­nek cza­su ko­biet do cza­su mężczyzn) Ca­łko­wi­ty czas prze­pra­co­wy­wa­ny w ty­go­dniu (sto­su­nek cza­su ko­biet do cza­su mężczyzn) Po­zy­cja w ran­kin­gu szans i udzia­łu ko­biet w ryn­ku pra­cy WEF 2017 (łącz­nie 144 po­zy­cje)
SZWE­CJA 0,95 51,5 1,3 1,00 12
STA­NY ZJED­NO­CZO­NE 0,86 59,5 1,6 1,01 19
WIEL­KA BRY­TA­NIA 0,87 44,1 1,8 1,04 53
MEK­SYK 0,59 19,9 2,8 1,02 124
TUR­CJA 0,44 26,9 3,6 1,15 128
IN­DIE 0,35 7,2 6,8 1,21 139
----------------------- ------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------

Ilu­stra­cja 3. Sto­su­nek licz­by pra­cu­jących ko­biet do licz­by pra­cu­jących mężczyzn ró­żni się w po­szcze­gól­nych kra­jach i wi­dać wy­ra­źną ten­den­cję, że jest wy­ższy tam, gdzie wi­ęk­szy jest PKB per ca­pi­ta. Tak oto wy­gląda ko­re­la­cja ak­tyw­no­ści za­wo­do­wej ko­biet i bo­gac­twa. Trze­cia ko­lum­na po­ka­zu­je sto­su­nek cza­su po­świ­ęca­ne­go ty­go­dnio­wo na bez­płat­ną pra­cę przez ko­bie­ty do cza­su prze­pra­co­wy­wa­ne­go bez­płat­nie przez mężczyzn. W czwar­tej ko­lum­nie po­ka­za­no sto­su­nek ca­łko­wi­te­go cza­su prze­pra­co­wy­wa­ne­go w ty­go­dniu przez ko­bie­ty do cza­su prze­pra­co­wy­wa­ne­go przez mężczyzn. Pi­ąta ko­lum­na to miej­sce zaj­mo­wa­ne przez dany kraj w opra­co­wa­nym przez Świa­to­we Fo­rum Eko­no­micz­ne ran­kin­gu szans ko­biet i ich udzia­łu w ży­ciu go­spo­dar­czym. Im wi­ęcej obo­wi­ąz­ków do­mo­wych spo­czy­wa na ko­bie­tach, tym bar­dziej top­nie­ją ich szan­se na ryn­ku pra­cy.

Źró­dła: World Eco­no­mic Fo­rum, The Glo­bal Gen­der Gap Re­port 2017 (pierw­sza i pi­ąta ko­lum­na); CIA, World Fact­bo­ok 2017 (dru­ga ko­lum­na); dane sta­ty­stycz­ne Or­ga­ni­za­cji Wspó­łpra­cy Go­spo­dar­czej i Roz­wo­ju na te­mat cza­su pra­cy, do­stęp 2 li­sto­pa­da 2018.

Go­spo­dar­ka XX ni­g­dy nie mia­ła spra­wie­dli­we­go udzia­łu w ma­jąt­ku, któ­ry wspó­łtwo­rzy, głów­nie dla­te­go, że ko­bie­ty nie są na rów­ni z mężczy­zna­mi wła­ści­ciel­ka­mi ro­dzin­nych dóbr. Na ca­łym świe­cie nie­spe­łna 20 pro­cent po­sia­da­czy zie­mi to ko­bie­ty. Zie­mia bar­dzo dłu­go sta­no­wi­ła głów­ny re­zer­wu­ar bo­gac­twa, a ko­bie­tom rzad­ko po­zwa­la­no na jej po­sia­da­nie, dla­te­go dziś wszędzie na świe­cie ko­bie­ty jako gru­pa spo­łecz­na mają znacz­nie mniej ka­pi­ta­łu niż mężczy­źni. Dzie­je się tak na­wet mimo ogól­ne­go wzro­stu za­mo­żno­ści, któ­ry po­zwa­la nie­któ­rym ko­bie­tom się wzbo­ga­cić17.

.

.

.

...(fragment)...

Całość dostępna w wersji pełnej.