Kapitał społeczny. Ukryty potencjał organizacji - ebook

WSTĘP

Na niniejszą monografię składają się rozważania teoretyczne pochodzące z literatury naukowej dotyczącej kapitału społecznego oraz wyniki badań własnych pomiaru tego kapitału, zrealizowane w latach 2019–2020 w wybranych przedsiębiorstwach produkcyjnych.

W ostatnich latach kapitał społeczny stał się jednym z ważniejszych tematów, zarówno w naukach społecznych i ekonomicznych, jak i w praktyce gospodarczej wielu krajów świata. Uważany jest za czynnik, który w istotny sposób sprzyja rozwojowi społecznemu i gospodarczemu; jego jakością tłumaczy się sukcesy i porażki gospodarcze i społeczne, innowacyjność i konkurencyjność.

Dla niewtajemniczonych: kapitał społeczny definiowany jest jako zasób jednostek, grup, społeczności, na który składają się sieci relacji społecznych, normy i wartości je regulujące i umożliwiające osiągnięcie efektów współpracy. Fundamentem kapitału społecznego jest zaufanie, jakim ludzie obdarzają się nawzajem.

Sens praktyczny kapitału społecznego polega na „przechwytywaniu” wartości tkwiących w relacjach między ludźmi, co skutkuje wzrostem efektywności wykorzystania kapitału innego rodzaju (kapitału ludzkiego, materialnego, finansowego). Kapitał społeczny jest więc spoiwem łączącym społeczności w taki sposób, że tworzą całość ułatwiającą sprawną i skuteczną współpracę opartą na zaufaniu.

Teoria kapitału społecznego rozwijała się początkowo przede wszystkim w odniesieniu do całego społeczeństwa (ujęcie makroekonomiczne), stopniowo schodząc na poziom biznesu i organizacji (ujęcie mikroekonomiczne). Dzięki temu stała się kluczem do wyjaśniania i rozwiązywania różnych problemów społecznych, ekonomicznych i organizacyjnych.

W nauce wyróżnia się kapitał społeczny wewnątrzorganizacyjny przedstawiający relacje między pracownikami, między pracownikami a menedżerami/właścicielami oraz kapitał społeczny zewnętrzny obrazujący relacje między organizacjami (przedsiębiorstwa, banki, kontrahenci, klienci itp.). Rozróżnienie to jest istotne, ponieważ opisuje odmienne, niekoniecznie ze sobą powiązane relacje. Przedmiotem badań był ten pierwszy rodzaj kapitału społecznego – kapitał wewnątrzorganizacyjny.

Podjęcie w książce problemów dotyczących kapitału społecznego organizacji wydaje się uzasadnione z następujących powodów.

Po pierwsze: kapitał społeczny stanowi ukrytą rezerwę wzrostu efektywności i rozwoju organizacji. Firmy z wysokim kapitałem społecznym wykazują 19,2% wzrostu obrotów w okresie jednego roku. Wyróżnia je także większe zaangażowanie pracowników, którzy są bardziej skłonni do podejmowania działań budujących lojalność klientów, a każde 5% wzrostu lojalności to od 25% do 90% większy zysk firmy (m.in. D’Aprix, Fagan-Smith, ROI Communication, Deloitte. Caterpillar Inc., IndustryWeek). Potrzeba badań wynika więc z korzyści w postaci wzrostu produktywności, jakie przedsiębiorstwa mogą osiągać przy zwiększaniu wartości kapitału społecznego.

Po drugie: badania prowadzone w Polsce wykazują silny deficyt kapitału społecznego, zarówno w skali makro (społeczeństwa), jak i w skali mikro (organizacji gospodarczych). W zestawieniach międzynarodowych przedstawiających indeksy kapitału społecznego Polska plasuje się na końcu, zatem badanie mechanizmów tworzenia i inwestowania w kapitał społeczny organizacji jest koniecznością. Udane inwestycje w ten kapitał są w stanie wypracować godziwe „odsetki” na każdym poziomie organizacji.

Po trzecie: daje się zauważyć brak wiedzy na temat pomiaru poziomu kapitału społecznego, co jest równoznaczne z niemożliwością jego kształtowania. W Polsce jego pomiary w skali mikro (w organizacjach) podejmowane są sporadycznie. O ile w literaturze można spotkać pomiar jego poziomu dokonany w sposób „jakościowy”, o tyle właściwie nie występują przypadki badania tej wartości w precyzyjny, wymierny sposób. Potrzeba opracowania wymiernych wskaźników określających poziom kapitału społecznego jest zatem wyraźna.

Powyższe powody były inspiracją do sformułowania celów badań prowadzonych przez autorkę.

Cel poznawczy: określenie poziomu kapitału społecznego wybranych przedsiębiorstw, w tym kapitału relacyjnego, strukturalnego i poznawczego oraz identyfikacja jego słabych i silnych stron.

Cel praktyczny: wypracowanie rekomendacji działań kształtujących kapitał społeczny w danym przedsiębiorstwie, co pozwoliłoby na obserwację i kontrolę jego poziomu w dalszych latach, a co za tym idzie – oddziaływanie na jego wzrost.

Realizacja założonych celów nastąpiła w dwóch etapach.

Etap pierwszy, zakończony w 2018 roku, to analiza literatury polskiej i światowej na temat kapitału społecznego w organizacjach oraz wypracowanie własnego sposobu analizy kapitału społecznego. Efektem tego etapu było wydanie monografii (E. Jędrych, J. Berniak-Woźny, Kształtowanie kapitału społecznego organizacji, PWN, Warszawa 2019).

Etap drugi, prowadzony w roku 2019/2020, objął pomiar poziomu wewnętrznego kapitału społecznego w wybranych przedsiębiorstwach produkcyjnych.

Wyniki studiów i badań omówiono w sześciu rozdziałach książki.

Rozdział 1 – „Więzi społeczne we wspólnotach ludzi” – stanowi rodzaj tła, niezbędnego kontekstu dla zrozumienia mechanizmów kształtowania kapitału społecznego. Podkreślono w nim rangę problemów, które są przedmiotem badań socjologii i dotyczą tworzenia się społeczności.

Życie społeczne polega na relacjach z innymi; to właśnie relacje – od tych najprostszych do bardzo skomplikowanych – są wyznacznikami naszego życia. Cała przestrzeń między ludźmi, w której istniejemy, wypełniona jest różnorodnymi sieciami relacji społecznych. Dotyczy to zarówno skali makro (przestrzeni międzyludzkiej grupowej, kolektywnej), jak i skali mikro (przestrzeni jednostek, osobistej). W sieci relacji międzyludzkich wytwarza się siła sprawcza, napęd zmian społecznych. To właśnie konfiguracje sieci relacji społecznych wyznaczają zarówno kształt zjawisk społecznych, jak i osobowość jednostki.

Zadaniem socjologii jest badanie relacji społecznych i stawania się społeczeństw. Bez wnikania w istotę relacji, kapitał społeczny jest tylko metaforą. Konieczne jest więc poznanie podstaw tej metafory; pełny sens tego pojęcia ujawnia się dopiero wtedy, gdy wyprowadzi się kapitał społeczny z cech relacji i sieci relacji, którymi wypełniona jest przestrzeń międzyludzka. Analiza procesów zachodzących w przestrzeni międzyludzkiej stanowi pomost między poziomami mikro i makro zjawisk społecznych. To dzięki sieciom relacje zachodzące w małej skali przekładają się na zjawiska ogólnospołeczne, a te z kolei oddziałują na małe grupy.

W rozdziale 2 – „Od więzi do kapitału społecznego” – przedstawiono ewolucję konceptualizacji kapitału społecznego. Koncepcja kapitału społecznego nie jest nowa; jest zakorzeniona w dużo wcześniejszych pracach, przede wszystkim socjologicznych, ale także z obszaru ekonomii, psychologii, antropologii, nauk o polityce. Wszystkie te dyscypliny wniosły swój wkład w teorię kapitału społecznego z różnych perspektyw i każda z nich przyczyniła się do rozumienia tego pojęcia. Aby więc dobrze zrozumieć ideę kapitału społecznego, należy sięgnąć po wyniki badań z różnych dyscyplin nauk społecznych.

Termin „kapitał społeczny” jest połączeniem dwóch słów: „społeczność” i „kapitał” i nawiązuje zarówno do tradycyjnego znaczenia kapitału (w rozumieniu ekonomicznym), jak i do złożonych zjawisk społecznych w sensie socjologicznym. Potocznie istnieje zgodność co do tego, że kapitał społeczny oznacza korzyści płynące z relacji między ludźmi. Rodzi się ze współpracy i wspólnych działań, dotyczy ludzi mających pozytywne relacje z innymi oparte na szacunku, zaufaniu, lojalności i wzajemności. Obejmuje także struktury społeczne, które wspierają działania prospołeczne.

Nie ma jednej definicji kapitału społecznego; przyjmuje się definicje w zależności od dyscypliny naukowej i celu podejmowanych badań. Problemy definicyjne doprowadziły do powstania różnorodnych teorii dotyczących źródeł, typologii, sposobów pomiaru kapitału społecznego. Rezultatem jest wiele podejść do konceptualizacji, ale także słabość w wykorzystaniu teorii kapitału społecznego w praktyce gospodarczej i społecznej.

W rozdziale przedstawiono także toczącą się dyskusję dotyczącą odpowiedzi na pytanie, czy mówimy o jednym kapitale społecznym, czy o różnych kapitałach społecznych. Dominuje przekonanie o konieczności wyodrębnienia różnych rodzajów kapitałów społecznych.

Typologie mają charakter umowny, często występuje problem zakwalifikowania poszczególnych rodzajów kapitału, co wynika z jego cech, takich jak transgresywność i kontekstualizm. Pierwsza z nich oznacza, że o istocie kapitału społecznego w układach społecznych decydują w dużym stopniu działania na styku poszczególnych sfer i obszarów życia społecznego. Druga z kolei wskazuje, że w konkretnym układzie (kontekście) o jego znaczeniu decyduje także kapitał społeczny z innych poziomów analizy socjologicznej oraz pozostałe rodzaje kapitałów. Typologie kapitału społecznego ułatwiają badaczom porównanie różnorodnych ujęć kapitału i jego operacjonalizację. W praktyce kapitał społeczny to złożone sieci relacji między jego różnymi rodzajami, które są połączone i wzajemnie się wzmacniają.

W rozdziale 3 – „Siła kapitału społecznego” – przedstawiona została wartość kapitału społecznego w poszczególnych jego wymiarach oraz dylematy związane z jej pomiarem. Znaczenie wartości relacji i więzi społecznych było zawsze intuicyjnie rozumiane i oceniane. Praktycznie nie ma takiego aspektu ludzkiej działalności, która nie wymagałaby kapitału społecznego. Kapitał społeczny łączony jest z osiągnięciami edukacyjnymi, zdrowiem ludzi, poziomem przestępczości, wynikami biznesowymi, innowacyjnością, sukcesami zawodowymi itd. Jednocześnie jednak pojawiają się głosy i ostrzeżenia, że niektóre dowody empiryczne wartości należy traktować ostrożnie z powodu ich niejednoznaczności, błędnych modeli oszacowania wpływu kapitału społecznego i niepewności technik pomiaru. Wielu autorów twierdzi, że znaczenie kapitału społecznego polega na tym, iż łączy on kilka ważnych koncepcji socjologicznych (wsparcia społecznego, integracji, spójności społecznej, więzi społecznych) z koncepcjami ekonomicznych kapitałów, zaś prawdziwą siłę kapitału społecznego stanowi to, że jest połączeniem makrosocjologicznych struktur z mechanizmami przyczynowymi na poziomie mikro, co jest rzadkością w naukach społecznych. Istnieje powszechna zgoda co do tego, że kapitał społeczny jest trudny do zmierzenia. Niemniej jednak pomiar kapitału społecznego umożliwia podejmowanie decyzji dotyczących proaktywnych działań skierowanych na jego rozwój. Trudności z pomiarem są w dużej mierze pochodną problemów wiązanych z definiowaniem kapitału społecznego i jego składników. Kapitału społecznego nie można zmierzyć bezpośrednio, ale można o jego poziomie wnioskować na podstawie przyjętych wskaźników. Większość badaczy jest zdania, że ze względu na wielowymiarowy i interdyscyplinarny charakter kapitału społecznego do jego pomiaru należy stosować szeroką gamę wskaźników. Pewne jest również to, że pomiar musi być powiązany z teoretycznymi podstawami kapitału społecznego; dobrym punktem wyjścia do zastosowania właściwego sposobu pomiaru jest przyjęcie założeń teoretycznych dotyczących perspektywy badań. Pomiaru kapitału społecznego można dokonywać z perspektywy poziomu, na którym występuje, lub jego wymiaru.

W rozdziałach 4 – „Metodologia badań” – i 5 – „Kapitał społeczny w badanych przedsiębiorstwach” – przedstawiono założenia, cele i metodę badawczą oraz wyniki pomiaru poziomu kapitału społecznego.

Metodyka badań obejmowała niżej wymienione działania.

1. Opracowanie modelu kapitału społecznego: ze względu na wielowymiarowość i interdyscyplinarność pojęcia „kapitał społeczny”, podstawowym zadaniem tego etapu było opracowanie modelu kapitału społecznego dla określenia zakresu merytorycznego badań i podstawy do budowy narzędzi badawczych.

Przyjęto, że kapitał społeczny firmy można scharakteryzować za pomocą trzech wymiarów:

a. wymiaru strukturalnego (kapitał strukturalny), który przedstawia kapitał społeczny z perspektywy organizacyjnej firmy, rodzaj struktury organizacyjnej sprzyjającej współpracy pracowników w jednostkach i między jednostkami, rodzaj systemu komunikacji – dostęp pracowników do informacji, potrzebnej wiedzy, postawy osób na stanowiskach kierowniczych wobec działań ułatwiających współpracę;

b. wymiaru relacyjnego (kapitał relacyjny) opisującego jakość kontaktów między pracownikami i rodzaj tych kontaktów, zaufanie, wiarygodność, skłonność do dzielenia się wiedzą i doświadczeniem;

c. wymiaru poznawczego (kapitał poznawczy), który opisuje spójność między normami i wartościami pracowników i firmy, podobne rozumienie problemów firmy, posługiwanie się zrozumiałym dla wszystkich słownictwem itp.

Wymienionym wyżej wymiarom kapitału społecznego przypisano szczegółowe atrybuty i wskaźniki.

2. Opracowanie, dla celów pomiaru, wielowymiarowego narzędzia psychometrycznego – kwestionariusza składającego się z 40 pytań obejmujących atrybuty i wskaźniki, jakie przyjęto w modelu. Taka konstrukcja ankiety pozwoliła na tworzenie zagregowanych indeksów kapitału społecznego. Narzędzie psychometryczne to specjalnie skonstruowana skala badająca postawy, cechująca się trafnymi parametrami psychometrycznymi (trafność, rzetelność). Tworząc skalę, autorka posłużyła się metodą sumowania ocen opracowaną przez R. Likerta. Zadanie polegało na ocenie każdego z 40 stwierdzeń według pięciostopniowej skali wyrażającej różne stopnie akceptacji i oceny danego stwierdzenia.

3. Przeprowadzenie badań w pięciu przedsiębiorstwach produkcyjno-usługowych (z różnych sektorów gospodarki).

Wyniki badań przedstawiono w formie studiów przypadku. Studia przypadków mają na celu ukazanie zjawisk społecznych w konkretnych warunkach funkcjonowania przedsiębiorstw. Każda z badanych firm ma swoją historię, strategię biznesową, kulturę organizacyjną, sposoby zarządzania pracownikami itd. Tę specyfikę można przedstawić jedynie poprzez prezentację przypadków. Relacje między pracownikami zostały więc ukazane w konkretnych uwarunkowaniach opartych na rzeczywistych problemach, które ułatwiają zrozumienie zachodzących procesów.

W rozdziale 6 – „Rekomendacje działań dla firm dotyczące budowania i wzmacniania kapitału społecznego” – autorka przedstawiła proponowane działania mające charakter zarówno strategiczny, jak i operacyjny. Szczególną uwagę zwróciła na konieczność integracji zarządzania kapitałem ludzkim i społecznym oraz wprowadzenia raportowania działań podejmowanych w tym zakresie.

Reasumując, badania wpisują się w trendy światowe ukierunkowane na przedsiębiorstwa, które zamierzają wykorzystać do swojego rozwoju nie tylko tradycyjne sposoby (inwestycje produktowe, nowe rynki itp.), ale także rezerwy tkwiące we wzroście kapitału społecznego.ROZDZIAŁ 1
WIĘZI SPOŁECZNE WE WSPÓLNOTACH LUDZI

1.1. Życie społeczne we wspólnotach

Przetrwanie i rozwój człowieka zależą od umiejętności współpracy z innymi. Skala współpracy rozciąga się od życia w rodzinie, wspólnoty sąsiedzkiej, wspólnoty w pracy aż po sformalizowane struktury w większych zbiorowościach (region, naród).

Badania antropologiczne wykazują, że organizacje o charakterze społecznościowym pojawiają się we wszystkich zbiorowościach budowanych przez ludzi. Studia te pokazują, że ludziom wspólne są takie cechy, jak wrodzona towarzyskość, skłonność do łączenia się i współpracy.

Wspólnota nadaje naszemu życiu istotny wymiar; uważana jest za siłę napędową i środek służący przetrwaniu i postępowi. Nazwanie zbioru ludzi społecznością zazwyczaj oznacza, że ludzi tych cechuje jakieś wspólne zainteresowanie lub więź (Taylor i in., 2007); oczekuje się od nich także lojalności, wsparcia oraz afirmacji.

Hillery (1955) zidentyfikował kluczową cechę wspólnoty, a mianowicie regularne interakcje, przeważnie o charakterze współpracy, zachodzące w obrębie danego zbioru ludzi, w jakiejś przestrzeni czasowej. Pierwsi socjologowie, jak Tönnies (2008) i Durkheim (1999), podkreślali emocjonalne aspekty lokalnego życia, twierdząc, że powszechne rozumienie, wspólne doświadczenia oraz wzajemność są tym, co odróżnia Gemeinschaft (społeczność, wspólnota) od Gesellschaft (społeczeństwo). W języku współczesnym pojęcie społeczności zawiera w sobie nieformalne i formalne interakcje, wzajemne oddziaływania i połączenia, które wykorzystujemy w celu koordynowania codziennego życia. Osobiste, kolektywne i organizacyjne sieci najwyraźniej stanowią klucz do zrozumienia tego, jak działa społeczność.

Formalne i nieformalne sieci społeczne zwiększają zdolność ludzi do radzenia sobie z trudnościami, kryzysami i kataklizmami. Podtrzymują nadzieję, poprawiają samopoczucie, pomagają dzielić się nielicznymi zasobami. Badania wspólnot dotkniętych katastrofami pokazują, że prawdopodobieństwo poradzenia sobie z problemami rośnie w społeczeństwach, które cechują silne społeczne powiązania. Studia nad wspólnotami pokazują, że słabe osadzenie jednostki we wspólnocie powoduje jej cierpienie fizyczne i psychiczne; chociaż egzystencja i przetrwanie bez wspólnot są możliwe, to pełną realizację naszego potencjału jako istot ludzkich możemy osiągnąć jedynie we wspólnotach. Brak wystarczających więzi wspólnotowych jest przyczyną alienacji i poczucia odrzucenia, co powodować może ucieczkę jednostki od społeczeństwa lub podejmowanie działań antyspołecznych.

Analizy dotyczące cech charakterystycznych dla „dobrej” wspólnoty wskazują, że ludzie cenią sobie grupy wsparcia, uznając, że sieci kontaktów przyjacielskich, rodzinnych przyczyniają się do życia wspólnotowego podtrzymywanego przez powtarzalne, rutynowe wzajemne oddziaływania. Rzeczywistość wspólnotowego życia oznacza zgrupowanie „pod jednym dachem” wielu różnych tożsamości i przynależności, przecinających się doświadczeń i oczekiwań charakterystycznych dla życia człowieka, jego historii, pasji i dążeń (Brah, 2007; Seidler, 2009). Zarządzanie tymi „różnorodnościami”, budowanie spójności, polega m.in. na tworzeniu mostów między ludźmi, wzmacnianiu więzi w celu polepszenia nieformalnych relacji. Zdaniem Gilchrista (2004) można to określić mianem działania „na rzepy” (Velcro) umożliwiającego mikrointerakcje wzmacniające spójność ludzi we wspólnotach.

We współczesnym życiu społecznym i politycznym wyraźnie obecna jest debata dotycząca wspólnoty. Dyskutuje się o jej znaczeniu, wymiarach, przejawach i miejscu w nowoczesnym czy ponowoczesnym społeczeństwie. Pojęcie wspólnoty często wywołuje pozytywne skojarzenia związane ze „swojskością”, akceptacją, emocjonalną bliskością i ciepłem; politycy i działacze z określonych stron sceny politycznej ubolewają nad słabością, rozpadem i utratą wspólnoty. Równocześnie jednak odmienne afiliacje polityczne prowadzą do krytyki wspólnoty jako ostoi zaściankowości i tradycjonalizmu.

Z jednej strony pojęcie wspólnoty wywołuje więc bardzo pozytywne skojarzenia; uważa się, że brak wystarczających więzi wspólnotowych może być przyczyną alienacji, odrzucenia. Z drugiej strony socjologowie interpretują wspólnotę jako strukturę typową dla tradycyjnego – a nie nowoczesnego – typu organizacji społecznej.

Analizując problem wieloznaczności pojęcia wspólnoty, można stwierdzić, że stanowi ona koncepcję z otwartymi granicami, ale z wielością znaczeń – odwołuje się do ludzkich emocji, obejmuje kojarzenia z szeroką gamą kontekstów i zawiera w sobie więcej niż jedną sprzeczność (Frazer, 1999; Łucka, 2011). Wspólnotowość jest zatem czymś pożądanym, ale jednocześnie trudnym do osiągnięcia w nowoczesnym społeczeństwie.

Jednym ze współczesnych ujęć wspólnoty jest koncepcja komunitaryzmu, w której podjęto próbę przeformowania znaczenia wspólnoty zgodnie z wymogami współczesności tak, aby stała się atrakcyjna dla jednostki funkcjonującej w warunkach nowoczesnego społeczeństwa, a jednocześnie uciekającej przed alienacją, samotnością i nadmiernym indywidualizmem. Według tej koncepcji można syntetycznie przedstawić rozumienie wspólnoty, charakteryzując ją za pomocą trzech wymiarów: aksjologicznego, relacyjnego i strukturalnego.

Wymiar aksjologiczny:

1. Wspólnota oznacza podzielanie przez jej członków wartości, norm i znaczeń, przywiązanie do wspólnej historii i tożsamości (Etzioni, 2004).

2. Wspólnota stanowi „związek solidarności i szacunku”; istotne są dla niej podzielane więzi moralne jednoczące członków wspólnoty: obowiązki, jakie ludzie mają względem siebie i względem wspólnoty jako całości; wspólne wartości, „na jakie zgadzają się członkowie wspólnoty, tworzą podstawę wzajemnych zobowiązań” (Selznick, 2002).

Wymiar relacyjny:

1. Grupa „stanowi wspólnotę wówczas, gdy obejmuje szeroką gamę zainteresowań i działań jednostek; wówczas, gdy traktuje je jak pełne osoby, nie zaś tylko jak podmioty mające wyspecjalizowane zadania bądź pełniące określone role” (Selznick, 2002). Taką cechę wspólnot Frazer (1999) nazywa wielowymiarowością: „we wspólnocie – w przeciwieństwie do innych agregatów i zbiorowości – jednostka może prowadzić większą część całego swojego życia: ekonomiczne, towarzyskie, duchowe, kulturalne itp.” Kiedy życie społeczne w obrębie wspólnot jest podzielone, kiedy zajmują się one jedynie określonymi aspektami ludzkiego życia, wówczas stają się słabsze.

2. Wspólnota jest zorganizowana wokół wielu różnych celów – w jej obrębie ludzie dzielą wspólne życie. Odróżnia to wspólnotę od organizacji powoływanych dla realizacji określonego celu.

Wymiar strukturalny:

1. Wspólnota stanowi całość, jest grupą ludzi, organizacji lub grup organizacji.

2. Wspólnota jest siecią relacji między jednostkami. Sieci wzajemnie się przecinają i wzmacniają, w odróżnieniu od zwykłych relacji typu „jeden do jednego” lub relacji łańcuchowych.

Odwołując się do aksjologicznego wymiaru wspólnoty, Bellah proponuje prostą metodę odróżniania stowarzyszenia od wspólnoty w znaczeniu komunitariańskim. Jego zdaniem to, co nadaje grupie charakter wspólnoty, a nie kontraktualnego stowarzyszenia, znajduje się w odpowiedzi na pytanie: co uczyni tę grupę „dobrą” grupą? (Bellah, 1998). Jeśli pojawia się odpowiedź na to pytanie, jeśli zostają zdefiniowane wspólne wartości i cele, wówczas każda grupa – rodzina, uniwersytet, miasto czy społeczeństwo – może stać się wspólnotą. Dana grupa społeczna czy instytucja musi osiągnąć zgodę dotyczącą wspólnego dobra, tego, co znaczy być dobrym uniwersytetem, miastem, społeczeństwem. Taka zgoda ma zawsze charakter tymczasowy. Przyjęta koncepcja dobra wspólnego może zostać podważona i powinna zakładać otwartość na dyskusję.

Jednocześnie każda organizacja o charakterze celowym może przekształcić się we wspólnotę. Przykładowo: „(…) firma może stać się wspólnotą, gdy pracodawcy i pracownicy (w jej obrębie) zaczną wchodzić ze sobą w interakcje w wielu wymiarach, dodając do ekonomicznej wymiany pracy za wynagrodzenie również wymiary o charakterze kulturowym, związane z towarzyskością, wspólnie spędzanym czasem wolnym, uczestnictwem w lokalnej wspólnocie, wolontariatem, edukacją itp.” (Frazer, 1999).

Poza społeczeństwem jako „wspólnotą wspólnot”, również struktury mezo i mikro mogą stać się wspólnotami, jeśli tylko spełnią opisane wcześniej warunki istnienia wspólnot. Wspólnoty z różnych poziomów są ze sobą powiązane. Można je rozumieć jako „zagnieżdżone” jedna w drugiej. Współczesna wspólnota stanowi więc część sieci wspólnot, a jednostka jest członkiem wielu różnych struktur (uzupełniające się przynależności).

Komunitariańska wspólnota opiera się na emocjonalnym zaangażowaniu jednostek, podzielanych wartościach, nieinstrumentalnych celach i na wspólnotowo określonej koncepcji dobra wspólnego. Zakłada także otwartość, dialog, wewnętrzną dyskusję na temat podzielanych wartości oraz szacunek dla innych grup. W obrębie wspólnoty konieczne jest osiąganie równowagi między wspólnotowymi i jednostkowymi aspektami ludzkiego życia. Jej celem jest tworzenie więzi społecznych, które podtrzymują przyjęty porządek moralny, ale równocześnie unikają ścisłych powiązań tłumiących pluralizm. Dostarczanie „głosu moralnego”, nieformalnych sankcji wbudowanych w sieć wspólnotowych relacji, to – zdaniem komunitarian – najważniejsza funkcja wspólnoty (Etzioni, 1993).

Treść życia każdej wspólnoty stanowią interakcje społeczne i wynikające z nich sieci społeczne. Interakcja społeczna to wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, oddziaływanie grup lub jednostek i grup polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania. Oznacza to, że na zachowanie jednostki wpływa obecność innych. Sama obecność innych wystarcza, by zmienić zachowania (zasada efektu publiczności); ludzie nie tylko robią coś w obecności innych, ale także razem z innymi. Z kolei zasada efektu współudziału opisuje wpływ, jaki na nasze zachowania wywierają inni, wykonujący tę samą lub podobną czynność.

Interakcje społeczne jako wzajemne oddziaływania ludzi utrzymują organizację w całości, stanowią właściwą treść życia zbiorowości, są składnikiem wszystkich procesów zachodzących w organizacji. Przez interakcje wpływamy i modyfikujemy zachowania innych jednostek i grup, ale również sami uczymy się i podporządkowujemy. Interakcja społeczna nie zachodzi przypadkowo. Wymiana społeczna jest w dużej mierze konsekwencją związków między jednostkami. Związki te mogą być wbudowane w statusy ludzi i w odgrywane przez nich role. Według Goodmana (2000) ma tu zastosowanie pojęcie „zestawu ról Mertona”. Jest to zbiór społecznych relacji danej osoby. Relacje te są konsekwencją jej statusu społecznego. Jednostki mogą mieć wiele statusów i dlatego związane są z wieloma zestawami ról determinujących interakcję społeczną.

W badaniach interakcji społecznych wyróżnia się cztery główne ujęcia teoretyczne (Szacka, 2002; Goodman, 2000).

Interakcjonizm symboliczny (dostosowanie działań). Główne założenie tego podejścia mówi, że ludzie nie reagują bezpośrednio na otoczenie, ale oddziałują na nie w świetle przypisanego znaczenia. Akt przypisanego znaczenia nazwano definiowaniem sytuacji (Thomas, Znaniecki, 1976). Znaczenie przypisywane przez ludzi powadzi do określonych zachowań. Sposób definiowania wpływa więc na wzajemne interakcje. Ludzie dostosowują swoje działania do działań innych. To wzajemne dopasowanie „łańcuchów działań” nadaje życiu społecznemu specyficzną organizację. Kierunek ten opiera się na założeniu, że podstawowym procesem jest komunikowanie się ludzi między sobą. Proces ten odbywa się za pomocą symboli lub słów. W tak rozumianej interakcji najważniejszy jest proces myślowy zachodzący równocześnie u obu partnerów; interakcje zachodzą, gdy partnerzy rozumieją się wzajemnie. Relacje społeczne są serią „prób i błędów” sprowadzających definicje sytuacji innych uczestników do tego samego kontekstu społecznego. Dopasowanie sytuacji odbywa się stopniowo, każdy krok wpływa na relacje innych. Relacje te mogą potwierdzać aktualne znaczenie lub wymagać jego przedefiniowania. Interakcja opiera się więc na procesach nadawania i odbierania znaczeń warunkujących rzeczywiste oddziaływania (Ziółkowski, 1981).

Ujęcie dramaturgiczne (działanie jako przedstawienie). Zakłada ono, że jednostki odgrywają różne role w różnych sytuacjach. Pojęcie roli jest w tym ujęciu najważniejsze. Zróżnicowanie sytuacji jest często porównywane do teatru. Gra „aktorów” toczy się według ustalonych scenariuszy. Rolę można definiować jako odpowiedź na określone oczekiwania społeczne. Każda rola formułuje, modyfikuje zarówno samego człowieka, jak i jego zachowanie, wskutek czego z czasem staje się on tym, którego gra. Ujęcie dramaturgiczne łączy strukturalny ogląd interakcji społecznej z bardziej elastycznym ujęciem interakcjonizmu symbolicznego. Struktura jest zatem scenariuszem porządkującym cechy społeczne i nadającym im cechy przewidywalności. Ważnym elementem w relacjach jest sterowanie wrażeniami, czyli proces, w którym człowiek, przyjmując tożsamość lub nadając tożsamości innym, wpływa na wynik interakcji. Przedstawienie różnych tożsamości w różnych sytuacjach nie jest przejawem nieuczciwości. Proces dojrzewania polega na nauce różnych aspektów tożsamości oraz zdobyciu wiedzy, które z nich należy przedstawiać w danej sytuacji.

Ujęcie etnometodologiczne (odsłanianie reguł). Kieruje ono uwagę na reguły rządzące naszymi interakcjami i nadające im odpowiednią strukturę. W tym ujęciu kładzie się nacisk na procedury, poprzez które ludzie rozumieją rzeczywistość społeczną. Etnometodolodzy próbowali odkryć naturę ukrytych założeń, które tworzą podstawy życia społecznego. Jednym ze sposobów dotarcia do ich istoty jest sprawdzenie, co się stanie, gdy naruszymy którąś z reguł. Może się wtedy okazać, że naruszanie moralnych oczekiwań ujawni obecność zbioru reguł rządzących relacjami, z których istnienia uczestnicy nie zdawali sobie sprawy.

Wymiana społeczna (analiza korzyści i kosztów). Teoria ta ma swoje korzenie w psychologii behawioralnej i analizie ekonomicznej. W tym ujęciu interakcja społeczna jest serią wymian łączących się zarówno z kosztami, jak i z korzyściami. Wymiana rozumiana jest jako dobrowolna transakcja polegająca na przekazywaniu różnych dóbr między dwiema lub więcej osobami. Przyjmuje się, że jednostki rozumieją koszty i korzyści związane z wymianą i potrafią ocenić, czy wymiana przyniesie im „zysk”. Na tej podstawie podejmują decyzje, czy relacja ma być kontynuowana, zawieszona czy odrzucona.

Przekazywane dobra mają wartość zarówno materialną, jak i niematerialną w postaci tego wszystkiego, czemu grupa przypisuje znaczenie. W teorii wymiany sens zyskuje idea wzajemności. Wzajemność odnosi się do treści podejmowanych zachowań, oznacza pewną współmierność przy wymianie tych wartości. Gouldner (1960) traktował zasadę wzajemności jako uniwersalną normę kulturową nakładającą na ludzi konieczność rewanżowania się za uzyskane dobra. Z kolei Homans (1961) wprowadził pojęcie „sprawiedliwości rozdzielczej”, które oznacza, że ludzie uczestniczący w interakcji społecznej spodziewają się uzyskać korzyści proporcjonalne do poniesionych kosztów. Z punktu widzenia wymiany społecznej analiza kosztów i korzyści stanowi podstawę zrozumienia interakcji społecznych i zakłada racjonalne podejście do utrzymywania związków społecznych.

Biorąc pod uwagę, że wzajemne oddziaływanie ludzi powodowane jest dążeniem do osiągnięcia określonego celu, interakcje można rozpatrywać poprzez kierunek i intensywność, formę oraz strukturę (Krzemiński, 1999; Argyle, 2001; Poleszczuk, 2004).

Interakcję poprzez kierunek i intensywność można odnieść do nawiązywania i podtrzymywania interakcji, gdyż dotyczy tego, z kim są podejmowane relacje oraz jaka jest ich częstotliwość i trwałość. Wiąże się to z jednostką i z jednej strony postrzeganiem innych, kategoryzowaniem ich zachowań, z drugiej zaś – jej potrzebami, celami i motywami, które wpływają na postawy i zachowania. Wśród teorii wyjaśniających przyczyny wyboru partnerów interakcji oraz zachowań podczas omawianego procesu warto wymienić: teorię atrybucji, osobowości, teorię wymiany, koncepcję Thibauta i Kelleya (pomiar zadowolenia z wyniku interakcji oraz poziomów porównywania), zachowania zasobów, tożsamości społecznej, stanów oczekiwanych, współzależności społecznej, alokacji kontroli, kolektywnego wysiłku oraz wpływu społecznego i orientacji społecznej (Thibaut, Kelley, 1959)

Interakcja poprzez formę dotyczy stosunków z innymi i jest wyrażana poprzez rodzaj podejmowanych działań. Wiąże się ją ze współzależnością, wyróżniając dwa rodzaje – negatywną oraz pozytywną. Współzależność negatywna oznacza sytuację, gdy sukces osiągnięty przez jedną osobę oznacza przegraną innej (Poleszczuk, 2004). Ten rodzaj interakcji nazywa się rywalizacyjnym (Daniecki, 1998). Natomiast współzależność pozytywna oznacza, iż sukces jednej strony uprawdopodobnia sukces drugiej. Występuje w sytuacji współzależności celów, wartości, interesów, co prowadzi do współdziałania (Borkowski, 2003), dlatego też określana jest jako interakcja kooperacyjna. Rywalizacja, obok opisanej walki, może przyjmować postać współzawodnictwa. Oznacza to założenie, iż równie ważne jak osiągnięcie wyznaczonego celu staje się przewyższanie wyników własnych i/lub innych. W konsekwencji każda z uczestniczących stron może osiągnąć sukces (Sułek, 2008; Karolczak-Biernacka, 1981). Determinanty podjęcia określonego działania (rywalizacji, współpracy) opisują: teoria gier, podejmowania decyzji, zachowania zasobów, tożsamości społecznej, rzeczywistego konfliktu interesów, stanów oczekiwanych, teoria aktywacji czy model kolektywnego wysiłku (Mika, 1982; Scott, Cummmings , 1983; Hobfoll, 1989; Lewicka, Grzelak, 2002; Wojciszke, 2002; Kożusznik, 2005).

Interakcja poprzez strukturę odnosi się do konfiguracji możliwych powiązań między podmiotami. Przebieg interakcji można rozważać jako układy między dwiema osobami, grupami czy jednostkami i grupami, a zarazem jako powstające sieci, koalicje, klastry. Tym samym ich wyjaśnienie winno uwzględniać wiedzę nie tylko z dziedziny nauk psychologicznych i społecznych – dotyczącą powstawania grup, ich formalizowania i instytucjonalizowania, ale także z nauk ekonomicznych, związanych z wytwarzaniem wartości oraz politycznych – zajmujących się zagadnieniem władzy. Przedstawione czynniki interakcji – kierunek i intensywność, forma i struktura – wiążą się ze sobą. Jednocześnie stanowią złożony proces, który mimo tych samych uczestników może za każdym razem przebiegać inaczej. Interakcje w organizacji mogą być kształtowane różnie w zależności od pozycji pracownika (czyli jego „umiejscowienia” w hierarchii struktury organizacyjnej), przypisywanego mu znaczenia w przedsiębiorstwie (czy stanowi jego „trybik”, czy jest członkiem organizacji z przyznanymi określonymi prawami).