Kardiochirurgia dziecięca - ebook

AUTORZY

dr n. med. Maciej Bochenek

Katedra Chorób Serca

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Romuald Cichoń, prof. UZ

Dolnośląskie Centrum Chorób Serca im. prof. Zbigniewa Religi

MEDINET Sp. z o.o. we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Joanna Dangel

Zakład Kardiologii Perinatalnej i Wad Wrodzonych

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

mgr Wioletta Dyrcz

Oddział Kardiochirurgii i Intensywnej Opieki Kardiochirurgicznej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

dr n. med. Marcin Gładki

Klinika Kardiochirurgii Dziecięcej

Katedra Kardio-Torakochirurgii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr hab. n. med. Wojciech Górecki

Klinika Chirurgii Dziecięcej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie;

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. Ireneusz Haponiuk, prof. ucz.

Kierownik Oddziału Kardiochirurgii Dziecięcej

Szpital Św. Wojciecha w Gdańsku-Zaspie

prof. dr n. med. Michael Hübler

Universitäts Kinderspital w Zürichu

prof. dr hab. n. med. Marek Jasiński, FETCS

Katedra i Klinika Chirurgii Serca

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Anna Klukowska

Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Jacek Kołcz, prof. UJ

Klinika Kardiochirurgii Dziecięcej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie;

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. Zbigniew Kordon

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum w Krakowie;

Oddział Kardiologiczny

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

dr hab. n. med. Jacek Kusa

Katedra i Klinika Kardiologii Dziecięcej

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n. med. Piotr Mazur

Klinika Chirurgii Serca, Naczyń i Transplantologii

Instytut Kardiologii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. Aleksandra Morka

Zakład Ratownictwa Medycznego

Wydział Nauk o Zdrowiu

Klinika Kardiochirurgii Dziecięcej

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. Tomasz Mroczek, prof. UJ

Klinika Kardiochirurgii Dziecięcej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie;

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. Wojciech Mrówczyński

Klinika Kardiochirurgii Dziecięcej

Katedra Kardio-Torakochirurgii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr hab. n. med. Jacek Pająk

Oddział Kliniczny Kardiochirurgii i Chirurgii Dziecięcej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Szymon Pawlak

Oddział Kardiochirurgii, Transplantacji Serca i Mechanicznego Wspomagania Krążenia u Dzieci

Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu

prof. dr hab. n. med. Anna Pituch-Noworolska

Oddział Immunologii

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

Richard van Praagh, MD

Boston Children’s Hospital

Harvard Medical School

Boston, MA, USA

dr n. med. Roman Przybylski

Katedra Chorób Serca

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Piotr Przybyłowski

Katedra i Oddział Kliniczny Kardiochirurgii, Transplantologii, Chirurgii Naczyniowej i Endowaskularnej

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach;

Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu

dr n. med. Dariusz Pypłacz

Oddział Kardiochirurgii Dziecięcej

Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach

prof. dr hab. n. med. Andrzej Rudziński

Klinika Kardiologii Dziecięcej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie;

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. Piotr Siondalski

Katedra i Klinika Kardiochirurgii i Chirurgii Naczyniowej

Gdański Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Janusz H. Skalski

Klinika Kardiochirurgii Dziecięcej

Instytut Pediatrii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. Tomasz Składzień

Klinika Intensywnej Terapii Interdyscyplinarnej

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. Sebastian Stec, prof. UR, FESC

Centrum Badawczo-Rozwojowe Medinice S.A. w Rzeszowie;
Pracownia Elektroterapii, Kardioneuroablacji, Ablacji, Arytmii i Elektrofizjologii Serca

Podkarpackie Centrum Interwencji Sercowo-Naczyniowych w Sanoku

prof. dr hab. n. med. Piotr Suwalski

Klinika Kardiochirurgii

Centralny Szpital Kliniczny MSWiA

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Anetta Undas

Zakład Kardiochirurgii, Anestezjologii i Kardiologii Doświadczalnej

Instytut Kardiologii

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr hab. n. med. Piotr Wojciechowski, FRCSEd

Szpitalny Oddział Ratunkowy

Zakład Dziecięcej Medycyny Ratunkowej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

dr n. med. Elżbieta Wójcik

Oddział Kardiochirurgii Dziecięcej

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w KrakowiePRZEDMOWA

Pierwszy polski podręcznik z zakresu leczenia wrodzonych wad serca _Kardiochirurgia_ _dziecięca_ pod red. Janusza H. Skalskiego i Zbigniewa Religi wydany w 2003 r. (Wydawnictwo Naukowe Śląsk) przeszedł do historii. Zestarzał się i zdezaktualizował. Od kilku lat z wielu stron i z wielu kręgów lekarskich docierały do nas zachęty, aby go uaktualnić i wznowić. Tamten, już nieco anachroniczny, był obowiązującym podręcznikiem dla kardiochirurgów przygotowujących się do egzaminu specjalizacyjnego, miał także z założenia służyć w codziennej praktyce. Można mieć nadzieję, że spełnił jednak swoje zadanie i pomógł Koleżankom i Kolegom w edukacji. O jego znaczeniu i wyjątkowej roli edukacyjnej świadczyć może wyróżnienie Nagrodą Ministra Zdrowia przyznaną tuż po jego ukazaniu się na rynku wydawniczym.

Jeszcze wcześniejszy, wydany w 1994 r., _Zarys kardiochirurgii_ pod. red. Z. Religi (PZWL) był pierwszą polskojęzyczną pozycją wydawniczą z zakresu kardiochirurgii, zawierał zbiorcze zestawienie wiedzy zarówno o kardiochirurgii dorosłych, jak i dzieci. Cieszył się w owym czasie dużym zainteresowaniem odbiorców, ale nie doczekał się wznowienia i uaktualnienia. Można przypuszczać, że bardzo bogata i na wysokim poziomie merytorycznym oferta anglojęzycznych poradników z zakresu ogólnej kardiochirurgii dorosłych szczelnie wypełnia rynek wydawniczy, co skutecznie zniechęca do tworzenia polskiego odpowiednika.

Z satysfakcją, po dwóch latach, zakończyliśmy pracę nad zupełnie nowym podręcznikiem, który dedykujemy kardiochirurgom, kardiologom dziecięcym, anestezjologom, a także torakochirurgom i wszystkim innym zainteresowanym leczeniem wrodzonych wad serca. Jeśli z tej książki zechcą korzystać i pogłębiać swoją wiedzę również lekarze innych specjalności, nie tylko kardiochirurdzy, będzie to dla nas, twórców tego dzieła, ogromna satysfakcja. Nieznaczna część treści oraz kilka rycin zostało zapożyczonych, za zgodą wydawcy w osobie Prezesa Tadeusza Siernego, z podręcznika wydanego w 2003 r. Zdecydowana większość stanowi zupełnie nowe, oryginalne opracowanie.

Podejmując wyzwanie napisania nowoczesnego podręcznika, po licznych namowach i wysłuchaniu życzliwych głosów doradczych rozważyliśmy możliwość przygotowania rozdziałów w gronie głównie takich Autorów, których droga zawodowa była związana z krakowskim ośrodkiem lub jego aktualnym kierownikiem. Upływa czas, często zmieniamy miejsce pracy i zamieszkania, ale przez emocje związane z zawodem i wspólną pracą jesteśmy sobie trwale bliscy… _tempora_ _mutantur – alii_ _loci, alii_ _homines, alii_ _mores_. Spoza tak określonego klucza do zespołu twórców zaprosiliśmy dodatkowo osoby, których zakres zainteresowań zawodowych powinien bezdyskusyjnie zostać uwzględniony w podręczniku przeznaczonym dla kardiochirurgów dziecięcych. W tym gremium znaleźli się wybitni specjaliści z zakresu np. leczenia zaburzeń rytmu serca, zaburzeń krzepliwości, kardiologii prenatalnej, infekcji mostka.

Ogromnym wyróżnieniem dla nas jest współautorstwo Profesora Richarda van Praagha, niezrównanego uczonego z Uniwersytetu Harvarda w Bostonie, jednego z najwybitniejszych kardiopatologów wszechczasów i twórcy stosowanej na całym świecie klasyfikacji wrodzonych wad serca.

Należy docenić, że tej klasy Uczony, który przygotował świetny tekst, oryginalny i wcześniej niepublikowany, dedykował go polskim kardiochirurgom i kardiologom dziecięcym. Richard van Praagh jako nauczyciel, mistrz i wypróbowany Przyjaciel polskich kardiochirurgów został uhonorowany doktoratem honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ubolewamy, że pandemia, która nadal skutkuje powszechnymi uciążliwościami, nie pozwoliła na zorganizowanie w kwietniu b.r. ceremonii uroczystego nadania tytułu w krakowskiej Alma Mater. Czekamy na najbliższą nadążającą się okazję.

Kolejnym obcokrajowcem, który zaszczycił nas współautorstwem, jest Michael Hübler, wybitny kardiochirurg z Zürichu. Im wszystkim, którzy przyjęli zaproszenie do współpracy, należą się słowa szczególnych podziękowań za to, że dołączyli do krakowskiego zespołu autorskiego i stali się współtwórcami naszego dzieła.

Grono autorskie objęło młodszą generację kardiochirurgów, którzy jako wysokiej klasy specjaliści już dziś zyskali krajowe i międzynarodowe uznanie. Pozostaje jeszcze wyjaśnić, dlaczego tak mocno zaakcentowaliśmy udział krakowskiego zespołu w przygotowaniu tej bardzo pożądanej przez odbiorców pozycji. Naszą inicjatywę wydawniczą potraktujmy jako hołd dla nauczycieli krakowskiego zespołu, hołd dla wielowiekowej tradycji uniwersyteckiej, z zaakcentowaną w minionych latach misją edukacyjną, którą sobie narzuciliśmy i którą kontynuujemy. A dzieje się tak głównie za sprawą organizowanych w Krakowie międzynarodowych warsztatów naukowych (ryc. poniżej) czy też pokazowych operacji przeprowadzanych z udziałem światowej sławy kardiochirurgów, do których w ostatnim półwieczu należał m.in. William I. Norwood. Nie zapominamy oczywiście o wszystkich innych nauczycielach z kraju i spoza granic, którzy tworzyli i rozwijali w naszym ośrodku kardiochirurgię dziecięcą.

Grupa uczestników I Międzynarodowych Warsztatów Naukowych na temat postępów w leczeniu wrodzonych wad serca, 14–16 czerwca 2008 r.

Tradycja, właśnie tradycja zachęciła nas do niemal samodzielnego napisania „krakowskiego” podręcznika. Przed trzema laty minęło pół wieku od pierwszej operacji podwiązania przewodu tętniczego w Instytucie Pediatrii w Krakowie (5 grudnia 1967 r.). Coraz to moglibyśmy świętować kolejne rocznice – półwiecza od przeprowadzenia różnych pierwszych operacji kardiochirurgicznych w naszym szpitalu. Było ich bowiem wiele, począwszy od 20 maja 1971 r., a wszystkie te pionierskie operacje uwieczniane były ręką chirurga na oryginalnych schematach. Chociaż były to operacje wedle dzisiejszych kryteriów proste, godnie zapisały się w dziejach krajowej kardiochirurgii dziecięcej (ryc. na s. IX). Z wdzięcznością wspominamy pomoc Wacława Sitkowskiego i Ireny Smólskiej z Warszawy, dzięki którym Kraków mógł urealnić marzenia o kardiochirurgii dziecięcej z prawdziwego zdarzenia. Rozwinęła się szybko i z rozmachem, a dziś możemy konkurować z najlepszymi. Możemy więc o tym, jak działamy na sali operacyjnej i jakie przyjęliśmy sposoby postępowania pooperacyjnego, napisać i podzielić się z innymi naszą wypracowaną, krakowską szkołą.

Wśród Autorów znalazło się 23 profesorów i docentów oraz kilku innych (łącznie 33) wybitnych znawców omawianych zagadnień. Książka obejmuje 52 rozdziały o zróżnicowanej tematyce. Chociaż zostały uwzględnione tematy bliskie kardiochirurgii i dotyczące pewnych pokrewnych kardiochirurgii zagadnień, to jednak, przyznajemy z pokorą – wszystkiego, co dotyczy naszej specjalności, nie byliśmy w stanie omówić. Zgodnie z podtytułem książki – są to wszak „wybrane zagadnienia”, a nie całokształt wiedzy związanej z leczeniem wrodzonych wad serca u dzieci.

Po skrótowym omówieniu dziejów kardiochirurgii dziecięcej w Polsce początek podręcznika poświęciliśmy anatomii chirurgicznej serca. W rozdziale tym (jak i w kilku rozdziałach szczegółowej części dzieła) znajdzie Czytelnik garść informacji dotyczących podstaw embriologicznych, wiedzy o genezie anomalii rozwojowych serca i układu naczyniowego. Anatomia serca, wcześniej konsekwentnie pomijana we wszystkich rodzimych opracowaniach kardiologicznych i kardiochirurgicznych, stanowi w naszym przekonaniu ważny i niezbędny dział dla kardiochirurgów stawiających sobie za cel pragmatyczne zrozumienie istoty wrodzonych wad serca. Bezcennym wkładem jest przygotowany przez Richarda van Praagha rozdział „Algebra i geometria prawidłowych i nieprawidłowych relacji wielkich tętnic”, świetnie przetłumaczony przez Sebastiana Górecznego.

Schemat pierwszej w Polsko-Amerykańskim Instytucie Pediatrii plastyki zwężenia cieśni aorty, autorstwa Eugenii Zdebskiej. Operację przeprowadziła Irena Smólska 20 maja 1971 r.

Schemat operacji atrioseptektomii sposobem Blalocka–Hanlona, 8 lutego 1972 r.

Schemat operacji podwiązania okienka aortalno-płucnego, 21 czerwca 1971 r.

Pierwszy raz w polskojęzycznym opracowaniu pojawia się tu głęboka analiza procesu kształtowania się wrodzonych wad serca, przyczyn takiej, a nie innej konfiguracji wady z uwzględnieniem praktycznej terminologii złożonych wad. Autor rozdziału pokusił się o wyjaśnienie fascynujących wzajemnych zależności wad serca, prowadząc jasny wywód, choć dotyczący skomplikowanej budowy serca. Do głębokich analiz, do żelaznej logiki Autora rozdziału i jego nowatorskiego rozumowania niezbędne okazało się utworzenie, jak również dopasowanie polskiej, dotychczas nieistniejącej terminologii.

Szczerze mówiąc, w kilku wypadkach przyjęliśmy anglojęzyczne terminy. Okazały się bądź nieprzetłumaczalne, bądź przybierające po polsku niezrozumiałą lub wręcz groteskową formę. Prosimy przeto P.T. Czytelników o zrozumienie i zaakceptowanie takiego nazewnictwa, chociaż wiemy, że ojczysty język na tym ucierpi, a purystom językowym srogo się narażamy. Dodatkowo podjęliśmy próbę sformalizowania krajowego nazewnictwa niektórych wrodzonych wad serca o nieustalonej terminologii, rezygnując z niektórych starych i niezbyt zrozumiałych form.

Poza szczegółowym omówieniem technik operacyjnych uwzględniliśmy ważne we współczesnej kardiochirurgii działy, m.in. leczenia zaburzeń krzepliwości, powikłań infekcyjnych, wad genetycznych skojarzonych z wadą serca, zespołu SIRS, przetok naczyniowych, celosomii górnych, mechanicznego wspomagania krążenia u dzieci, a także leczenia interwencyjnego zaburzeń rytmu serca. Omówiona została ponadto problematyka przeszczepów serca u dzieci. Staraliśmy się również podać wiele nieznanych faktów historycznych dotyczących polskiej i światowej kardiologii i kardiochirurgii dziecięcej oraz przybliżyć czytelnikowi wielkich dawnych lekarzy – także polskiej proweniencji.

Pomimo określonej przez Redakcję konwencji edytorskiej dopuściliśmy różnorodność form prezentowania tematów przez poszczególnych Autorów, stosujących odmienne sposoby wypowiedzi, mających indywidualny temperament, co w odczuciu redaktorów wzbogaciło całość opracowania. Niektóre zazębiające się problemy poruszone są pod nieco odmiennym kątem, dając tym samym czytelnikowi informacje o różnorakim sposobie ich rozwiązywania. Wszelkie kontrowersje staraliśmy się eliminować, starając się równocześnie, aby przekazywana wiedza była spójna i odpowiadająca wymogom nowoczesności. Liczne ryciny, w liczbie zbliżonej do 500, są dziełem – w przeważającej części – artysty plastyka Pana Pawła Kołodziejskiego, część rycin przygotował Pan Artur Kapis z Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii w Zabrzu. Kierowaliśmy się wszakże nadrzędną zasadą zachowania przejrzystości schematów i czytelnej formy rysunku dla zobrazowania anatomii wady czy też techniki chirurgicznej. Ryciny, których rola w podręczniku dla chirurgów jest podstawowa i absolutnie niezbędna, są w naszym wydaniu oryginalnymi dziełami twórców i unikatowe. Zaledwie kilka z nich zostało zapożyczonych, jak już wspomniano, za zgodą Wydawnictwa Naukowego Śląsk, z książki wydanej w 2003 r. Nie brakuje również ilustracji ze starodruków medycznych, z cennych, prastarych dzieł wielkich mistrzów anatomii. Wszystkie one pochodzą z prywatnego zbioru niżej podpisanego Janusza H. Skalskiego.

Zachęcaliśmy wszystkich Autorów do ograniczenia liczby wykorzystanego piśmiennictwa. Nie wszyscy dostosowali się do wymogów redakcyjnych, uzasadniając, że ograniczenia mogłyby wpłynąć na obniżenie wartości naukowej rozdziału. W kilku przypadkach odstąpiliśmy zatem od reguły, mając nadzieję, że było to rzeczywiście z korzyścią dla walorów naukowych książki.

Od chwili podjęcia decyzji o realizacji dzieła upłynęły ponad dwa lata. Były to dwa trudne i pracowite lata nie tylko dla szerokiego grona Autorów, ale także naszych współpracowników, służących życzliwą pomocą, radą i doświadczeniem. Wszyscy Oni przyczynili się do wypracowania możliwie najdoskonalszej, ostatecznej formy manuskryptu, która tak przygotowana miała ułatwić nadanie ostatecznego, edytorskiego kształtu książki przez wydawcę.

Słowa podziękowania kierujemy do wszystkich współpracowników, którzy przyczynili się do usprawnienia pracy na etapie przygotowawczym. Dziękujemy za głos doradczy naszym ekspertom, pośród których znaleźli się m.in.: _Aleksandra_ _Morka_, _Elżbieta_ _Wójcik_, _Anna_ _Pituch-Noworolska_, _Jerzy Jarosz_. Szczególne podziękowania składamy Koleżankom i Kolegom, którzy udostępnili swój materiał ilustracyjny, a należą do nich: _Wanda_ _Król_ (Kraków), _Anna_ _Piaseczna-Piotrowska_ (Łódź), _Ewa_ _Sawicka_ (Warszawa), _Piotr Czauderna_ (Gdańsk), _Michael Hübler_ (Zürich), _Zbigniew_ _Kordon_ _i_ _Łukasz_ _Wyrobek_ (Kraków), oraz przedstawicielom firm, które udostępniły zdjęcia sprzętu medycznego omawianego w rozdziałach.

Koszty wydania książki okazały się wysokie, niezbędne było wsparcie finansowe dla wydania tak okazałego dzieła. Wyrazy wdzięczności za nieocenioną pomoc składamy: Polskiemu Towarzystwu Kardio-Torakochirurgów, Stowarzyszeniu „Klub Kardiochirurgów Polskich”, Fundacji Schola Cordis – wspierania kardiochirurgii dziecięcej, Fundacji Serce Dziecka, Stowarzyszeniu „Serduszka z Prokocimia”, Pani Magdalenie Pawlik.

Na koniec pragniemy przekazać najgorętsze podziękowania Prof. dr. hab. Antoniemu Dziatkowiakowi oraz Prof. dr. hab. Bohdanowi Maruszewskiemu za przyjęcie niełatwej roli recenzentów i trud oceny książki.

Janusz Skalski

Jacek Kołcz

Tomasz MroczekSŁOWO WSTĘPNE
PROFESORA ANTONIEGO JANA DZIATKOWIAKA

Książka _Kardiochirurgia_ _dziecięca_ _– wybrane zagadnienia_ pod redakcją Janusza Skalskiego, Jacka Kołcza i Tomasza Mroczka to oczekiwana od dekad pozycja literatury medycznej w Europie Środkowo-Wschodniej. Dużą wartością użytkową tej publikacji jest, że służy studentom, pediatrom, kardiologom i kardiochirurgom (nie tylko dziecięcym), zanim jeszcze rozpocznie się operacja. Książka zawiera bowiem informacje przydatne już w procesie diagnostycznym i przy wyborze najoszczędniejszego, a jednocześnie skutecznego postępowania leczniczego. Słowa z tytułu: „wybrane zagadnienia” wydają się zawężać zakres tej pozycji, jednakże w jej trzech częściach: „Wprowadzenie” i „Wybrane problemy kliniczne” (21 rozdziałów) oraz „Kardiochirurgia szczegółowa wad wrodzonych” (31 rozdziałów) kompleksowo omówiono niemal całość zagadnienia, włącznie z transplantacją serca.

Na pytanie, kim jest kardiochirurg dziecięcy, odpowiadam: jest doświadczonym pediatrą i kardiologiem dziecięcym, który potrafi zoperować skomplikowane wrodzone wady serca i wielkich naczyń. A niniejsza publikacja powinna być dla niego lekturą obowiązkową. Napisana jest pięknym językiem, zrozumiałym również dla czytelnika spoza branży medycznej. Ilustracje, zwłaszcza rysunki z zakresu patomorfologii i techniki operacyjnej, są bardzo czytelne, a nawet artystyczne. Leczenie chirurgiczne wrodzonych wad serca i wielkich naczyń – wraz z przygotowaniem do operacji oraz postępowaniem pooperacyjnym i w przypadku powikłań – zostało omówione zgodnie ze światowymi standardami.

Żałuję, że ominęła mnie przyjemność korzystania z tej tak wartościowej książki w okresie mej aktywności zawodowej.

prof. dr hab. n. med. Antoni Jan DziatkowiakPRZYPISY

Tebezjusz – Adam Christian Thebesius (1686–1732), niemiecki anatom pochodzący z Dolnego Śląska. Był pionierem badań nad anatomią naczyń wieńcowych oraz morfologią i funkcją zastawek żylnych. Opisał m.in. żyły sercowe najmniejsze i ich bezpośrednie ujścia do jam serca (otwory Tebezjusza) oraz zastawkę zatoki wieńcowej (zastawkę Tebezjusza).

Richard Lower (1631–1691) – angielski uczony, anatom i eksperymentator. Interesował się funkcją serca i krążeniem płucnym; autor dzieła _Tractatus de corde_. Jako jeden z pierwszych badaczy przeprowadzał transfuzje krwi u człowieka.

Eustachiusz – Bartolomeo Eustachi (1513?–1574), włoski anatom, profesor medycyny w Collegio della Sapienza w Rzymie. Jego główne dzieło _De dissensionibus ac controversiis anatomicus_ nigdy nie zostało opublikowane. W dziele tym opisał zastawkę żyły głównej dolnej.

Hans von Chiari (1851–1916) – austriacki patolog, pracujący w Pradze i Strasburgu, uczeń Carla von Rokitansky’ego. Bardzo aktywny naukowo (zespół Arnolda–Chiariego, zespół Budda–Chiariego), w 1897 r. odkrył i opisał włókna w prawym przedsionku serca.

_Foramen ovale_ (łac.) – nazwa pochodząca od jajowatego kształtu otworu: _ovum_ (łac.) – jajo.

Giovanni Maria Lancisi (1654–1720) – włoski lekarz, anatom i epidemiolog, doktorat otrzymał już w wieku 18 lat. Był profesorem anatomii Collegio di Sapienza Uniwersytetu w Rzymie. Pełnił funkcję lekarza nadwornego trzech kolejnych papieży: Innocentego XI, Innocentego XII i Klemensa XI. Jako pierwszy opisał kiłę serca i twierdził, że malaria jest chorobą przenoszoną przez komary.

Hubert von Luschka (1820–1875) – niemiecki anatom, profesor anatomii na uniwersytecie w Tübingen i dyrektor tamtejszego Instytutu Anatomii. Uważany za największego anatoma swoich czasów.

Leonardo da Vinci (1452–1519) – włoski malarz, rzeźbiarz, architekt, anatom, mechanik, inżynier, filozof i wynalazca okresu odrodzenia. Uważany za jednego z najbardziej utalentowanych i wszechstronnych geniuszy w historii świata.

Bernhard Siegfried Albin (1696–1770) – profesor anatomii na Uniwersytecie w Lejdzie.

Walter Karl Koch (1880–1962) – niemiecki patolog, profesor anatomii patologicznej pracujący w Heidelbergu i Berlinie. Znany głównie z prac nad układem bodźcotwórczo-przewodzącym serca. Przypisywane jest mu wprowadzenie nazwy „węzeł zatokowy”.

Francesco Todaro (1839–1918) – włoski lekarz pochodzący z Sycylii. Pracował jako anatom w Mesynie i Rzymie. Znany z odkrycia włóknistego przedłużenia zastawki Eustachiusza zwanego ścięgnem Todara.

Jan Evangelista Purkyně/Purkinje (1787–1869) – austriacki fizjolog, embriolog, filozof i polityk pochodzenia czeskiego, członek masonerii. Profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, gdzie stworzył pierwszy w świecie Instytut Fizjologii (1839 r.) oraz kolegium eksperymentalne i w 1839 r. odkrył włókna końcowe układu bodźcotwórczo-przewodzącego w sercu, badając zakończenia nerwowe w różnych narządach. Obecnie wiadomo, że są to wyspecjalizowane komórki mięśniowe. Jego zainteresowania badawcze były bardzo szerokie, a wkład w rozwój anatomii i fizjologii ogromny.

Wilhelm His młodszy (1863–1934) – szwajcarski internista i kardiolog, syn wybitnego anatoma i fizjologa Wilhelma Hisa seniora. W 1916 r. zorganizował w okupowanej Warszawie nadzwyczajny, doroczny zjazd internistów niemieckich. W 1893 r. przedstawił opis pęczka układu przewodzącego serca, zwanego odtąd pęczkiem Hisa. Badania anatomiczno-fizjologiczne prowadził przy wsparciu ojca. Istnienie pęczka tkanki przewodzącej udowodnił, wykonując nacięcie w sercu zwierząt doświadczalnych w okolicy przegrody międzykomorowej. W trzech z 21 badanych serc spowodował blok przedsionkowo-komorowy, dowodząc, że impuls nie jest przewodzony drogą mięśnia sercowego. Na tej podstawie sprecyzował przebieg pęczka.

Giovanni Paladino (1842–1917) – włoski uczony, anatom i fizjolog, rektor Uniwersytetu w Neapolu. Niezależnie od W. Hisa Jr. opisał swoje obserwacje na temat układu przewodzącego serca.

Antonio Maria Valsalva (1666–1723) – włoski anatom i chirurg, uczeń Malpighiego, profesor anatomii w Bolonii. Opisał zatoki w obrębie opuszki aorty znajdujące się pomiędzy ścianą aorty a płatkami zastawki aortalnej.

Julius Caesar Arantius (1530–1589) – włoski anatom, profesor anatomii i chirurgii na Uniwersytecie w Bolonii. Znany m.in. z pierwszego opisu guzka zastawki półksiężycowatej oraz przewodu żylnego u płodu.

Robert Remak (1815–1865) – uczony z niemiecko-polsko-żydowskiej rodziny z Poznania. Dokonał licznych odkryć związanych z fizjologią, embriologią, neurologią i histologią, w 1844 r. odkrył zwoje nerwowe w sercu. Jego uczniami byli m.in. Wilhelm His (ojciec) oraz Rudolph von Kölliker.