Karol II Łysy - ebook

Jak wyjaśnia Janet Nelson, niniejsza książka jest pierwszą próbą napisania biografii politycznej Karola Łysego. Autorka tłumaczy również, że Karol to władca, który zbyt długo posiadał reputację niefortunnego uczestnika procesu upadku i rozpadu. Porusza zarówno temat zdolności Karola, jak i procesu, który stał się znany jako „upadek cesarstwa Karolingów”. Karol okazuje się człowiekiem potrafiącym zręcznie wykorzystywać okoliczności oraz zdolnym i skutecznym władcą; zarówno on sam, jak i jego bracia Lotar i Ludwik Niemiecki jawią się jako ludzie, którzy byli przekonani, że są panami własnego losu i gdyby mogli się wypowiedzieć, nie dostrzegliby tragicznego upadku, do którego zdaniem późniejszych komentatorów się przyczynili. IX wiek jawi się jako burzliwy, aczkolwiek niepozbawiony szans i osiągnięć okres…LISTA TABLIC GENEALOGICZNYCH I MAP

TABLICE

1. Potomkowie Karola Wielkiego

2. Potomkowie Ludwika Pobożnego

3. Potomkowie Karola Łysego

4. Bliscy krewni Judyty

5. Bliscy krewni Rychildy

6. Bliscy krewni Bernarda

7. Bliscy krewni Ermentrudy

MAPY

1. Świat Karolingów

2. Podziały cesarstwa Karolingów

3. Królestwo Karola Łysego

4. Mennice Karola Łysego

5. Placówki handlowe wymienione w przywilejach Karola Łysego

6. Fortyfikacje Karola Łysego, ok. 860-877

7. Missatica według kapitularza z Servais, 853

8. Uczestnicy synodu w Ponthion, 876PRZEDMOWA REDAKTORA

Jak wyjaśnia Janet Nelson, niniejsza książka jest pierwszą próbą napisania biografii politycznej Karola Łysego. Autorka tłumaczy również, że Karol to władca, który zbyt długo posiadał reputację niefortunnego uczestnika procesu upadku i rozpadu. Porusza zarówno temat zdolności Karola, jak i procesu, który stał się znany jako „upadek cesarstwa Karolingów”. Karol okazuje się człowiekiem potrafiącym zręcznie wykorzystywać okoliczności oraz zdolnym i skutecznym władcą; zarówno on sam, jak i jego bracia Lotar i Ludwik Niemiecki jawią się jako ludzie, którzy byli przekonani, że są panami własnego losu i gdyby mogli się wypowiedzieć, nie dostrzegliby tragicznego upadku, do którego zdaniem późniejszych komentatorów się przyczynili. IX wiek jawi się jako burzliwy, aczkolwiek niepozbawiony szans i osiągnięć okres.

Janet Nelson wykorzystuje niezrównaną wiedzę na temat dziewięciowiecznej polityki do odmalowania przekonującego portretu Karola Łysego i jego świata. Korzysta również z szerokiej gamy ustaleń współczesnej nauki, która szybko zmienia nasze postrzeganie całego okresu karolińskiego. W rezultacie powstała książka, która stanowi nie tylko ponowną ocenę ważnego władcy, lecz również analizę charakteru polityki dworu Karolingów oraz problemów związanych z utrzymaniem kontroli w miejscach, gdzie rywalizujący ze sobą arystokraci i zgrupowani w bandach wikingowie dążyli do osiągnięcia własnych celów. Niniejsze studium życia i czasów Karola Łysego ma zatem kluczowe znaczenie dla wszystkich, którzy interesują się średniowieczem. Panowanie, które jest stosunkowo zaniedbywane przez historyków, zostało wykorzystane do przedstawienia koncepcji zmieniających nasze pojmowanie sił ekonomicznych, politycznych i społecznych, które ukształtowały średniowieczny Zachód.

David BatesPODZIĘKOWANIA AUTORKI

Miałam szczęście spędzić całą karierę nauczycielską w przyjemnym środowisku King’s College w Londynie. W trakcie rocznego urlopu, dzięki któremu ukończyłam niniejszą książkę, David Carpenter, Anne Duggan i Diana Webb z radością wzięli na swoje barki dodatkowe obowiązki nauczycielskie: dziękuję im oraz reszcie moich kolegów z wydziału za ich wsparcie, a także personelowi College Library za pomoc. Grant przyznany z funduszu badań Szkoły Humanistycznej umożliwił mi wyjazd do Paryża w celu przyjrzenia się manuskryptom zawierającym kapitularze Karola Łysego.

Jestem bardzo zobowiązana moim studentom, zarówno magistrantom, jak i doktorantom, za dużą inspirację i wsparcie moralne, zwłaszcza w trakcie pisania niniejszej książki; zwłaszcza uczestnicy moich zajęć monograficznych poruszyli wiele interesujących kwestii dotyczących Karola Łysego. Dziękuję Jamesowi Campbellowi, Karlowi Leyserowi i Patrickowi McGurkowi za mądrość i słowa zachęty na przestrzeni lat oraz Bobowi Deshmanowi i Larry’emu Neesowi za pokazanie mi świadectw artystyczno-historycznych. Jestem wdzięczna Philipowi Griersonowi za odbitki jego artykułów na temat IX wieku, bez których nadal nie można się obyć: jest to odpowiednie miejsce, aby wyrazić wdzięczność wobec niego i śp. Michaela Wallace-Hadrilla, którzy niemal dwadzieścia pięć lat temu okazali życzliwość nerwowej doktorantce. Dokładne zaznajomienie się z niewydanymi pracami doktorskimi Gilesa Browna i Johna Nightingale’a wiele mnie nauczyło, podobnie jak dysertacje i opublikowane artykuły Stuarta Airlie’go, Simona Couplanda i Julii Smith: dziękuję im wszystkim, a także Neville’owi Wylie’mu, którego praca licencjacka rzuciła światło na niejasny tekst. Jestem szczególnie wdzięczna Stuartowi Airlie’mu, Paulowi Fouracre’owi i Johnowi Gillinghamowi za to, że wszyscy trzej skomentowali robocze wersje rozdziałów niniejszej książki; Wendy Davies i Michaelowi Metcalfowi, którzy skomentowali rozdział II; Timowi Reuterowi i Julii Smith, którzy pokazali mi robocze wersje swoich książek; dziękuję wszystkim wyżej wymienionym oraz Davidowi Ganzowi, Margaret Gibson, Judith Herrin, Susan Kruse, Jan Marsh, Jane Martindale, Rosamond McKitterick, Tomowi Noble’owi, Susan Reynolds (która udzieliła również wyjaśnień na temat obszyć i zasłon), Lyndal Roper, Pauline Stafford, Chrisowi Wickhamowi, Ianowi Woodowi i Patrickowi Wormaldowi za ich wiedzę i przyjaźń na przestrzeni lat. Jak zawsze, jestem wdzięczna personelowi Instytutu Badań Historycznych Uniwersytetu w Londynie nie tylko za jego fachowość. Pragnę wyrazić swoją wdzięczność z powodu uprzejmości Florentine Mütherich, która dostarczyła slajd, na podstawie którego wykonano ilustrację na okładce niniejszej książki, oraz podziękować opactwu San Paolo fuori le Mura za zgodę na wykonanie reprodukcji portretu tronowego z Biblii, którą Karol Łysy przywiózł do Rzymu przed jedenastoma wiekami.

Kończąc niniejszą książkę, ponownie uznaję swój dług wdzięczności wobec moich nauczycieli historii średniowiecza, śp. Kathleen Hughes i śp. Waltera Ullmanna, dzięki którym po raz pierwszy zainteresowałam się Karolem Łysym. Zaciągnęłam też nowe długi: wobec Davida Batesa, który poświęcił tak wiele krytycznego myślenia i cierpliwości pierwszej wersji, oraz Wydziałowi Akademickiemu w Longman, który z radością udzielił mi fachowej pomocy. Bez nich cała ta książka mogłaby nigdy nie powstać (ponoszę odpowiedzialność za niedociągnięcia, które w niej pozostały; jestem również w pełni świadoma tego, że w krótkiej książce poświęconej obszernemu tematowi trzeba było pominąć lub jedynie powierzchownie omówić wiele zagadnień).

Na koniec specjalne podziękowania należą się Chrisowi i Fritzowi Groothuesom, Jane i Howardowi Brentonom, Mary Restieaux i Tedowi White’owi (którzy w La Marteille i Londynie nalegali na dokończenie niniejszej książki); moim dzieciom, Lizzie i Billy’emu, za dobroduszny brak tolerancji wobec mojego harmonogramu pracy; przede wszystkim, mojemu mężowi Howardowi, który wiedział (czasami wbrew pozorom), że Karol Łysy nie był najważniejszym mężczyzną w moim życiu.

UWAGA O NAZWACH I IMIONACH

Nie zdołałam (tak samo jak pisarze z IX wieku) uniknąć pewnej niekonsekwencji w używaniu nazwy Francia: czasami oznacza matecznik Franków pomiędzy Nadrenią a dorzeczem Sekwany, a czasami centrum królestwa Karola na zachód od Skaldy. Mam nadzieję, że kontekst i odnośniki w indeksie wyjaśnią, o co chodzi w poszczególnych przypadkach. Imiona zostały podane w najprostszej formie i spolszczone, jeśli było to stosowne (np. „Ludwik”, zamiast Hludovicus, „Herweusz”, zamiast Heriveus). Zważywszy na niewielką ilość karolińskich imion, a co za tym idzie częste występowanie homonimów, w ślad za średniowiecznymi pisarzami podaję charakterystyczne przydomki. Rozróżniam również Karlomana, syna Karola Łysego, i Karlomana, syna Ludwika Niemieckiego. W imionach świętych nie ma dywizu, jeśli chodzi o osobę: dywiz oznacza odniesienie do instytucji religijnej (i tak: „Karol był oddany św. Dionizemu”, lecz: „Karol spędził Wielkanoc w Saint-Denis”).LISTA SKRÓTÓW

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AAng | Roczniki z Angoulême |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AA SS | Acta Sanctorum |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AB | Roczniki z Saint-Bertin |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AF | Roczniki z Fuldy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AFont | Roczniki z Fontenelle |
| | (Saint-Wandrille) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AM | Annales du Midi |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ASC | Kronika anglosaska |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AX | Roczniki z Xanten |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AV | Roczniki z Saint-Vaast |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| B. | R.-H. Bautier (ed.), Actes de Louis |
| | II le Bègue |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BEC | Bibliothèque de l’École des Chartes |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BISI | Bollettino dell’Istituto Storico |
| | Italiano per il medio evo |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CCM | Cahiers de Civilisation médiévale |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CMH | Cambridge Medieval History |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DA | Deutsches Archiv für die Erforschung |
| | des Mittelalters |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EHR | English Historical Review |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FMS | Frühmittelalterliche Studien |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| GC | Gallia Christiana |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HZ | Historische Zeitschrift |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| L. | L. Levillain (ed.), Actes de Pépin |
| | I et Pépin II, rois d’Aquitaine |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Lauer | P. Lauer (ed.), Recueil des Actes de |
| | Charles le Simple |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| L/G | L. Levillain i F. Grat (ed.), Les |
| | Annales de Saint-Bertin |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LM | Lexikon des Mittelalters |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MA | Le Moyen Age |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Mansi | J.-D. Mansi (ed.), Sacrorum |
| | Conciliorum Nova et Amplissima |
| | Collectio, 31 tomów, Firenze |
| | 1757-1798 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MGH | Monumenta Germaniae Historica |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Capit. | Capitularia regum Francorum |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Conc | Concilia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Epp | Epistolae |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Fontes | Fontes Iuris Germanici Antiquae |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Poet. Lat. | Poetae Latini Karolini Aevi |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SRG | Scriptores rerum germanicarum in |
| | usum scholarum |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SSRL | Scriptores rerum Langobardorum |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SSRM | Scriptores rerum Merovingicarum |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SS | Scriptores |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NCE | New Catholic Encyclopedia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PL | J.-P. Migne (ed.), Patrologia |
| | Latina, 221 tomów, Paris 1841-1864 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RFA | Royal Frankish Annals (Annales regni |
| | Francorum) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RH | Revue Historique |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RHE | Revue d’Histoire Ecclésiastique |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SCH | Studies in Church History |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SS | Spoleto Settimane di Studio di |
| | Centro Italiano di Studi sull’alto |
| | medioevo |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| T. | G. Tessier (ed.), Receuil des Actes |
| | de Charles II le Chauve |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WaG | Die Welt als Geschichte |
+--------------------------------------+--------------------------------------+MAPY

¹ Zwycięstwo Karola Łysego oderwało Francję od zachodniego imperium i było początkiem niepodległości narodu francuskiego.

² Inskrypcja na obelisku wzniesionym na polu bitwy pod Fontenoy-en-Puisaye (departament Yonne): „Zwycięstwo Karola-Łysego (!) oderwało Francję od Cesarstwa Zachodniego i dało początek niepodległości narodu francuskiego”. Na temat Karola Wielkiego i jego potomków zob. genealogie I i II.

³ Dzieje biskupów z Cambrai III, 2, 40, MGH SS VII, s. 466, 481.

⁴ Hallam 1982; Erlande-Brandenbourg 1975, s. 79-83.

⁵ Wickham 1990.

⁶ Patrz niżej, rozdz. 2, s. 41; rozdz. 3, s. 53.

⁷ Bernard 1989; Hassall i Hill 1970; Dearden 1989, 1990; Hodges 1990a, s. 212-213.

⁸ Riché 1981 (1972); por. Dhuoda IV, 1, s. 202-205.

⁹ Head 1990; Geary 1991.

¹⁰ McKitterick 1989: rozdz. 4.

¹¹ Lupus, patrz niżej, rozdz. 6, s. 145; Hinkmar, Devisse 1962, s. 42-62.

¹² Przykłady zostały podane niżej, rozdz. 5, s. 106 ; 9, s. 210 .

¹³ Nelson 1991a. Wszystkie poniższe odniesienia dotyczą mojego tłumaczenia.

¹⁴ Reuter 1991b. Na temat tych i innych roczników patrz niżej, s. 231-232 .

¹⁵ Spośród nich na szczególną wzmiankę zasługują Lot i Levillain. Zob. Bibliografię poniżej.

¹⁶ Wznowiona w 1981.

¹⁷ Ten i następne cytaty pochodzą z przedmowy Lota do: Lot i Halphen 1909, s. iv-v.

¹⁸ Por. pogląd Dhuody na temat krewnych króla; patrz niżej, rozdz. 3, s. 45.

¹⁹ Nithard III, 6.

²⁰ List z Quierzy z 858 roku, MGH Conc. III, nr 41, s. 403-427. Hinkmar otwarcie zwrócił się do Ludwika Niemieckiego, lecz w MGH Epp. VIII, nr 126, s. 64 wyjawił, że adresatem tego listu był również Karol, któremu wysłał kopię.

²¹ Plummer 1902, s. 78.

²² Montekiusz 1989, s. 672, 701-702, 708.

²³ Jäschke 1970.

²⁴ Godman 1987, s. 180-181.

²⁵ Na temat wizerunków w manuskryptach (nawiasem mówiąc, nie widać na nich łysiny u Karola) patrz: Schramm i Mūtherich, 1983: pl. 36-38, 40-41 (Biblie z Tours i San Paolo, psałterz, modlitewnik, Codex Aureus) i s. 165-170; tron z kości słoniowej, Nees 1990, s. 345; wykonany z brązu panel szkatuły z Ellwangen, Schramm 1968 (ii), s. 110-118 i plansza 21; figurka jeźdźca z Metzu (często błędnie uznawana za figurkę Karola Wielkiego), Mūtherich 1975. Jestem wdzięczna Simonowi Couplandowi za informacje i zdjęcie portretu na monecie z Bourges.

²⁶ Decour 1972. Karol był już jednak poważnie chory w 874 roku.

²⁷ Lupus Epp. 67, 72, 78 i 52.

²⁸ Przykłady gniewu Karola – patrz niżej, s. 125, 150 i 197; aluzja dość zszokowanego Hinkmara z Reims do publicznego zbesztania biskupa Laon przez Karola – PL 125, col. 1039. Auerbach 1965, s. 131 sugeruje, że Karolem „powodowała (…) sadystyczna dwulicowość” i wiąże to z jego wychowaniem „pośród najnikczemniejszych intryg”! Patrz niżej, rozdz. 4.

²⁹ Gussone i Staubach 1975.

³⁰ Na temat przywiązania Karola do św. Dionizego patrz: Brown 1989, s. 330-410; jego reakcja na dolor dentium, T. 182; prośba o Martyrologium Usuarda, Dubois 1965; prośba o wyjaśnienie feculum Salomonis, Taeger 1977.

³¹ Deshman 1980; por. Bullough 1975; Wollasch 1984.

³² Rouche 1984.

³³ Nie ma żadnego dowodu na to, że Karol utrzymywał kontakty z Gizelą, swoją rodzoną siostrą, przed śmiercią jej męża, margrabiego Eberharda z Friulu, w 864 lub 865 roku. Gizela z rezerwą wspomniała „królu Karolu, mym – jeśli mogę go tak nazwać – bracie” w dwóch prywatnych przywilejach z 869 i 870 roku, Cart. Cysoing, nr 3 i 4, s. 7-8. Jej syn Berengar przeciwstawił się Karolowi we Włoszech w latach 875-876; AB 875, s. 188 i przyp. 6.

³⁴ Nelson 1988b; Schieffer 1990.

³⁵ Nithard III, 4.

³⁶ T. 379. Por. Ewig 1982.

³⁷ Na temat irlandzkiego lekarza-poety (Jana Szkota) i błazna – T. 75. Na temat żydowskiego lekarza Karola – AB 877, s. 202. Na temat żydowskiego fidelis i posłańca – T. 417.

³⁸ Wilhelm z Malmesbury, Gesta Pontificum 1870, s. 392. Opowieść pochodzi z XII wieku.

³⁹ Wallace-Hadrill 1978; Nelson 1989b.

⁴⁰ MGH Capit. II, nr 259, 266, 270, 273, 275, 281, s. 269, 287, 299, 319, 335, 358. Na temat tego, co się z tym wiązało, zob. kapitularz Ludwika II z Włoch, Capit. II, nr 218, s. 96.

⁴¹ Regino 877, s. 113; Nelson 1986a (1983).

⁴² Patrz niżej, rozdz. 6, s. 137-138; rozdz. 7, s. 152; rozdz. 8, s. 181, 189; rozdz. 9, s. 208, 209. Por. również ceremoniał ślubny córki Karola, Judyty, rozdz. 7, s. 158.

⁴³ Szerszy kontekst takich zmartwień – Angenendt, 1984b.

⁴⁴ Szczególnie pouczający w tej kwestii jest Smith 1992. Patrz: Angenendt 1984a.

⁴⁵ Patrz niżej, rozdz. 10.