Karpacka kampania Legionów - ebook

WSTĘP

WSTĘP

Wybuch I wojny świa­to­wej spo­wo­do­wał wzrost nadziei Pola­ków na odzy­ska­nie nie­pod­le­gło­ści. Zarówno zwo­len­nicy opar­cia sprawy pol­skiej na Rosji, jak i pań­stwach cen­tral­nych (Austro-Węgry) dosko­nale zda­wali sobie sprawę z tego, że w zbli­ża­ją­cym się kon­flik­cie nie może zabrak­nąć żoł­nie­rza pol­skiego. Pol­skie oddziały for­mo­wane zarówno po stro­nie rosyj­skiej, jak i austro-węgier­skiej mogły sta­no­wić bar­dzo ważny atut w dal­szej roz­grywce o przy­szłość Pol­ski. O ile jed­nak for­mo­wa­nie pol­skich oddzia­łów po stro­nie rosyj­skiej prze­bie­gało z dużymi trud­no­ściami przy­naj­mniej aż do upadku caratu, o tyle zupeł­nie ina­czej wyglą­dało to po stro­nie austriac­kiej. Wła­dze c.k. monar­chii jesz­cze przed wybu­chem wojny wspie­rały bowiem pol­ską irre­dentę skie­ro­waną prze­ciwko impe­rium rosyj­skiemu. Efek­tem tego była m.in. zgoda na wkro­cze­nie oddzia­łów strze­lec­kich z Józe­fem Pił­sud­skim na czele do Kon­gre­sówki w sierp­niu 1914 roku. Austriacy liczyli bowiem na wybuch powsta­nia anty­ro­syj­skiego, które miało uła­twić dzia­ła­nia oddzia­łów cesar­sko-kró­lew­skich. Tak się jed­nak nie stało. Przed Pił­sud­skim i jego zwo­len­ni­kami sta­nął dyle­mat, co robić dalej. I wtedy pomocną dłoń wycią­gnęli gali­cyj­scy poli­tycy, któ­rzy dopro­wa­dzili do powsta­nia Legio­nów Pol­skich. W ich skład weszły zarówno oddziały strze­lec­kie, już wal­czące w Kró­le­stwie, jak i jed­nostki, które od sierp­nia 1914 roku były two­rzone w Kra­ko­wie i jego oko­li­cach.

Pre­zen­to­wana książka przed­sta­wia walki jed­no­stek legio­no­wych toczone w Kar­pa­tach na prze­ło­mie 1914 i 1915 roku. Są one nie­stety mniej znane niż boje pro­wa­dzone w tym samym cza­sie przez żoł­nie­rzy Józefa Pił­sud­skiego. Nie zna­czy to jed­nak, że walki w Kar­pa­tach nie zasłu­gują na naszą pamięć. Pol­skim legio­ni­stom, słabo uzbro­jo­nym i wypo­sa­żo­nym, przy­szło bowiem toczyć krwawe boje w trud­nym gór­skim tere­nie. Dodat­kową nie­do­god­ność sta­no­wiły silne mrozy, się­ga­jące ponad minus 20 stopni, które nawie­dziły ten rejon Kar­pat, w jakim przy­szło wal­czyć żoł­nie­rzom pol­skim. Mimo tych trud­no­ści legio­ni­ści potra­fili prze­trwać także i w tych warun­kach. Sym­bo­lem tej kam­pa­nii były krwawe walki toczone pod: Nad­wórną, Mołot­ko­wem, Zie­loną, Pasieczną czy Kir­li­babą.

Praca _Kar­packa kam­pa­nia Legio­nów Pol­skich 1914––1915_ została oparta na: zacho­wa­nych mate­ria­łach archi­wal­nych, pra­sie, wspo­mnie­niach i źró­dłach dru­ko­wa­nych oraz arty­ku­łach i pra­cach mono­gra­ficz­nych. Jeżeli cho­dzi o archi­wa­lia, to nie­wąt­pli­wie naj­wię­cej infor­ma­cji przy­nio­sła kwe­renda w aktach c.k. Komendy Legio­nów, prze­cho­wy­wa­nych obec­nie w zbio­rach Archi­wum Woj­sko­wego Biura Badań Histo­rycz­nych im. gene­rała broni Kazi­mie­rza Sosn­kow­skiego w Rem­ber­to­wie (dawne Cen­tralne Archi­wum Woj­skowe). Kwe­renda była o tyle łatwa, iż pre­zen­to­wany zespół od kilku lat jest już zdi­gi­ta­li­zo­wany i dostępny w for­ma­cie pdf na stro­nie archi­wum. Mate­riały te w języ­kach pol­skim i nie­miec­kim zawie­rają: mel­dunki, spra­woz­da­nia, raporty, akta ope­ra­cyjne i roz­kazy z lat 1914–1915. Dają one bar­dzo dobry ogląd nie tylko sytu­acji na fron­cie, ale także sytu­acji w poszcze­gól­nych oddzia­łach¹. Rów­nie ważna była kwe­renda w Archi­wum Naro­do­wym w Kra­ko­wie. Przed­mio­tem szcze­gól­nego zain­te­re­so­wa­nia był tu zespół NKN. I w tym wypadku duże uła­twie­nie sta­no­wił fakt, iż ten zespół jest już nie­mal w cało­ści zdi­gi­ta­li­zo­wany i dostępny w Inter­ne­cie. Zawiera on: spra­woz­da­nia, mel­dunki, roz­kazy, roz­po­rzą­dze­nia oraz wspo­mnie­nia uczest­ni­ków walk w języ­kach pol­skim i nie­miec­kim². Pomoc­ni­cze zna­cze­nie miała nato­miast kwe­renda w zespole Legiony Pol­skie³.

Wiele cen­nych infor­ma­cji przy­nio­sła rów­nież kwe­renda w sek­cji ręko­pi­sów Biblio­teki Jagiel­loń­skiej. Prze­cho­wy­wane są tam liczne archi­wa­lia, wspo­mnie­nia oraz nie­pu­bli­ko­wane prace przy­czyn­kar­skie poświę­cone oma­wia­nej pro­ble­ma­tyce⁴. Naj­wię­cej danych zawiera jed­nak zespół Archi­wum 2. Pułku Szwo­le­że­rów Rokit­niań­skich. Są to mate­riały prze­sy­łane do biblio­teki od lat sześć­dzie­sią­tych przez byłych żoł­nie­rzy zarówno 2. Pułku Uła­nów Legio­no­wych, jak i 2. Pułku Szwo­le­że­rów Rokit­niań­skich. W tym zespole znaj­dują się: wspo­mnie­nia, rela­cje oraz nie­pu­bli­ko­wane prace przy­czyn­kar­skie poświę­cone dzie­jom 2. Pułku Uła­nów Legio­no­wych⁵. Jeżeli cho­dzi o dzieje Legio­nów w pierw­szym okre­sie walk w Kar­pa­tach, to jest do końca paź­dzier­nika 1914 roku, to szcze­gól­nie wiele infor­ma­cji przy­nio­sła kwe­renda prze­pro­wa­dzona w zbio­rach Biblio­teki Zakładu Naro­do­wego im. Osso­liń­skich we Wro­cła­wiu⁶. Pomoc­ni­cze zna­cze­nie miała nato­miast kwe­renda w dziale ręko­pi­sów Biblio­teki Nauko­wej PAU i PAN w Kra­ko­wie⁷. W pre­zen­to­wa­nej pracy wyko­rzy­stano rów­nież nie­pu­bli­ko­waną rela­cję cho­rą­żego Alek­san­dra Weissa, znaj­du­jącą się w zbio­rach Cen­trum Doku­men­ta­cji Czynu Nie­pod­le­gło­ścio­wego w Kra­ko­wie⁸.

Dla pozna­nia dzie­jów Legio­nów w Kar­pa­tach duże zna­cze­nie miały także dru­ko­wane wspo­mnie­nia uczest­ni­ków tych walk. Były one publi­ko­wane zarówno w czaso-pismach, jak i w for­mie ksią­żek. Nie jest ich nie­stety wiele, gdyż druk tego rodzaju wydaw­nictw był ogra­ni­czony zwłasz­cza w latach 1945–1989, a więc wtedy, kiedy byli jesz­cze wśród nas uczest­nicy tych walk⁹.

Pod­czas pisa­nia tej pracy wyko­rzy­stano rów­nież lite­ra­turę przed­miotu oraz opu­bli­ko­wane zbiory doku­men­tów¹⁰. Pomoc­ni­cze zna­cze­nie miała nato­miast kwe­renda w dzien­ni­kach i tygo­dni­kach oraz pismach facho­wych, uka­zu­ją­cych się zarówno pod­czas I wojny świa­to­wej, jak i po jej zakoń­cze­niu. Przy pisa­niu tej pracy wyko­rzy­stano poje­dyn­cze numery: „Bel­lony”, „Gazety Wie­czor­nej”, „Leka­rza Woj­sko­wego” „Nowej Reformy”, „Pod­cho­rą­żego”, „Pol­ski Zbroj­nej”, „Wia­do­mo­ści Pol­skich” i „Wia­rusa”. Szcze­gól­nie wiele infor­ma­cji przy­nio­sła kwe­renda w cza­so­pi­smach zwią­za­nych z orga­ni­za­cjami kom­ba­tanc­kimi sku­pia­ją­cymi byłych legio­ni­stów. Dla celów niniej­szej publi­ka­cji prze­pro­wa­dzono wni­kliwą kwe­rendę nastę­pu­ją­cych tytu­łów: „Fede­ra­cja” „Legion”, „Pan­teon Pol­ski”, „Żoł­nierz Legio­nów i POW”.

Pre­zen­to­wana praca składa się ze wstępu, z pię­ciu roz­dzia­łów oraz zakoń­cze­nia. W roz­dziale I sta­ra­łem się przed­sta­wić w spo­sób skró­towy for­mo­wa­nie oddzia­łów legio­no­wych oraz ich walki pod: Rafaj­łową, Nad­wórną i Cucy­ło­wem. Nieco inny cha­rak­ter ma roz­dział II. Opi­sano w nim bowiem bitwę pod Mołot­ko­wem. Była to pierw­sza wielka bitwa legio­ni­stów w Kar­pa­tach, w któ­rej pol­skie oddziały ponio­sły ogromne straty. W kolej­nym roz­dziale, trze­cim, przed­sta­wione zostały dzia­ła­nia jed­no­stek legio­no­wych pro­wa­dzone w listo­pa­dzie i grud­niu 1914 roku. Okres ten cha­rak­teryzował się pew­nego rodzaju uspo­ko­je­niem sytu­acji. Dopiero z koń­cem 1914 roku doszło do więk­szych walk z Rosja­nami, pro­wa­dzo­nych m.in. pod Ӧkӧrmező. Nieco inny cha­rak­ter mają dwa ostat­nie roz­działy. Jest to zwią­zane z fak­tem, iż już pod koniec listo­pada 1914 roku Legiony prze­stały dzia­łać jako jedna zwarta for­ma­cja. Powstały wów­czas dwa odrębne zgru­po­wa­nia. Żoł­nie­rzom mniej­szego z nich dowo­dzo­nym przez Józefa Hal­lera przy­szło toczyć walki w rejo­nie Rafaj­ło­wej i nad Bystrzycą. Więk­szość oddzia­łów legio­no­wych weszła jed­nak w skład grupy dowo­dzo­nej przez gene­rała Dur­skiego, któ­rej szlak bojowy biegł przez Ӧkӧrmező i Buko­winę, a zakoń­czył się w Gali­cji Wschod­niej. Wal­kom obu grup poświę­cone zostały roz­działy IV i V.

Pre­zen­to­wana pozy­cja obej­muje dzieje walk Legio­nów Pol­skich od wrze­śnia 1914 roku, to jest od wyjazdu w Kar­paty, aż do połowy marca 1915 roku, kiedy to po bli­sko sze­ściu mie­sią­cach krwa­wych walk jed­nostki pol­skie zostały wresz­cie wyco­fane na odpo­czy­nek do Koło­myi. W tek­ście bar­dzo czę­sto uży­wane jest sfor­mu­ło­wa­nie II Bry­gada Legio­nów Pol­skich. Tak naprawdę powstała ona dopiero w marcu 1915 roku, ponie­waż jed­nak powszech­nie w rela­cjach i doku­men­tach z epoki oraz w pra­cach mono­gra­ficz­nych taką nazwą okre­śla się oddziały legio­nowe wal­czące w Kar­pa­tach, stąd też jej uży­cie niniej­szej książce. Na zakoń­cze­nie chciał­bym zło­żyć podzię­ko­wa­nie wydaw­nic­twu Bel­lona za trud wło­żony w przy­go­to­wa­nie tej książki.

1.

Sygn. I_120-1-8, 1_120-I-16, 1_120-I-20, I_120-1-21, I_120-1-22, I_120-1-74, I_120-1-77, I_120-1-86, I_120-1-87.

2.

_Mate­riały orga­ni­za­cyjne legio­nów_, mps/rkps, sygn. 433; _Sprawa Legionu Wschod­niego 1914_, mps/rkps, sygn. 446; _Mate­riały z frontu (II Bry­gada Legio­nów)_, mps/rkps, sygn. 449; _Mate­riały z frontu Legio­nów po połą­cze­niu bry­gad_, sygn. 450.

3.

Sygn. 8, rkps, _Odpisy roz­ka­zów I Dywi­zjonu Kawa­le­rii_; sygn. 16, rkps, _Odpisy roz­ka­zów 3. szwa­dronu uła­nów_.

4.

_Mate­riały do dzie­jów 2. Pułku Pie­choty Legio­nów_, rkps, sygn. przyb. 146/ 1986; T. Sariusz-Biel­ski, _Wspo­mnie­nia mło­do­ści_, mps, sygn. przyb. 195/2017; T. Dąbrow­ski, _Dzia­ła­nia wojenne Legio­nów Pol­skich_, mps, sygn. 8713/II; _Praca ano­ni­mo­wego autora o począt­kach Legio­nów Pol­skich, Lozanna, maj 1916_, mps, sygn. przyb. 491/2001; M. Rakisz, _Pamięt­nik żoł­nie­rza 2. pp Legio­nów Pol­skich_, rkps, sygn. przyb. 27/1985.

5.

_Mate­riały do dzie­jów 2. Pułku Uła­nów Legio­no­wych i 2. Pułku Szwo­le­że­rów Rokit­niań­skich_, mps/rkps, przyb. sygn. 312/68, t. 1; J. Gaź­dzicki, _Zarys ilu­stro­wany kro­niki II Bry­gady Legio­nów Pol­skich_, mps, przyb. 122/1970; J. Gaź­dzicki, _Dzieje walk 2. Pułku Uła­nów legio­no­wych pol­skich na tle walk II Bry­gady Kar­pac­kiej_, mps, przyb./BJ, sygn. 310/88.

6.

W. Fili­po­wicz, _Moje wspo­mnie­nia 1901–1971_, mps., sygn. 15331//II; F. Per­sow­ski, _Pod trzema orłami_, mps, sygn. 15330/II; K. Skarb­kow­ski, _Legion Wschodni. Źró­dła jego powsta­nia. Wspo­mnie­nia adiu­tanta legionu_, mps, sygn. 13167/III; S. Tyro­wicz, _Pamięt­nik w liście do rodzi­ców obej­mu­jący czasy od wyj­ścia z Legio­nem Wschod­nim ze Lwowa (29 sierp­nia 1914) do służby w Komen­dzie Głów­nej Legio­nów Pol­skich w Piotr­ko­wie (13 lipca 1915)_, rkps, sygn. 15661/I.

7.

T. Łękaw­ski, _Kro­nika 2. Pułku Uła­nów i 2. Pułku Szwo­le­że­rów Rokit­niań­skich_, mps, sygn. 10186; J. Patla, _Żoł­nier­ską drogą w II Bry­ga­dzie Legio­nów_, _Anto­lo­gia zapo­mnia­nej rocz­nicy_, opr. J. Gaź­dzicki, mps, sygn. 8963.

8.

Sygn. DIG0157, rkps; _Rela­cja cho­rą­żego Alek­san­dra Weissa, żoł­nie­rza 2 Pułku Pie­choty Legio­nów._

9.

Pełny wykaz wspo­mnień i źró­deł dru­ko­wa­nych znaj­duje się w biblio­gra­fii na końcu książki.

10.

Pełna lista wyko­rzy­sta­nych pozy­cji została zamiesz­czona w biblio­gra­fii na końcu tej książki.