Kazusy karne materialne - ebook

Wstęp

Oddawana do rąk czytelników niniejsza publikacja stanowi zbiór ponad pięćdziesięciu stanów faktycznych z zakresu prawa karnego materialnego wraz z rozwiązaniami. Do każdego kazusu podano pytania oraz wskazówki mające pomóc w jego samodzielnym rozwiązaniu.

Zawarte w opracowaniu stany faktyczne prezentują najważniejsze zagadnienia części ogólnej Kodeksu karnego oraz wybrane czyny zabronione z jego części szczególnej. Dokonując wyboru poszczególnych czynów zabronionych opisanych w części szczególnej Kodeksu karnego kierowano się przede wszystkim rozmiarami przestępczości – dlatego najwięcej kazusów dotyczy przestępstw przeciwko mieniu oraz przeciwko życiu i zdrowiu.

Zaproponowane w niniejszej publikacji rozwiązania stanów faktycznych wsparto odwołaniem do orzecznictwa Sądu Najwyższego, sądów powszechnych oraz poglądów doktryny.

Niniejsze opracowanie skierowane jest w szczególności do studentek i studentów prawa oraz aplikantek i aplikantów zawodów prawniczych. Ma ono na celu ułatwienie czytelnikom przygotowania się do egzaminów na aplikacje prawnicze, kolokwiów oraz egzaminów kończących aplikacje. Dokonując wyboru kazusów kierowałam się nie tylko moim doświadczeniem dydaktycznym na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, ale także wiedzą zdobytą w trakcie aplikacji sądowej.

Niniejsza publikacja jest trzecim wydaniem zbioru kazusów. Zawiera ono liczne zmiany związane z wieloma nowelizacjami Kodeksu karnego, które zostały uchwalone i weszły w życie w okresie, jaki upłynął od poprzedniego wydania. Uwzględniono również najnowsze orzecznictwo i dorobek doktryny. Kazusy opracowano według stanu prawnego na 31 sierpnia 2019 r.

Anna Zientara

Warszawa, wrzesień 2019 r.Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

---------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------
KK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.)
KK z 1969 r. ustawa z 19.4.1969 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.)
KKS ustawa z 10.9.1958 r. – Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 186 ze zm.)
KKW ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 676 ze zm.)
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.)
KPC ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.­U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.)
KPK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1987 ze zm.)
KRO ustawa z 25.2.1964 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.)
PWKK ustawa z 6.6.1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.)
---------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Jednostki organizacyjne, organy państwowe i międzynarodowe

----- -- ------------------------
KRK Krajowy Rejestr Karny
SA Sąd Apelacyjny
SN Sąd Najwyższy
TK Trybunał Konstytucyjny
----- -- ------------------------

3. Czasopisma

------------- -- -----------------------------------------------------
Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego
Cz. PKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Dz.U. Dziennik Ustaw
Dz.Urz. MS Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości
KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe
OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSP Orzecznictwo Sądów Polskich
OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa
OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A
Pal. Palestra
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo
SP Studia Prawnicze
WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy

------------- -- -----------------------------------------------------

4. Inne skróty

---------- -- -----------------------------
art. artykuł
niepubl. niepublikowany (-a, -e)
Nr numer
pkt punkt
post. postanowienie
poz. pozycja
s. strona
SN (7) uchwała składu 7 sędziów SN
t.j. tekst jednolity
uchw. uchwała
wyr. wyrok
z. zeszyt
ze zm. ze zmianami
---------- -- -----------------------------Wykaz literatury

Podręczniki

M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna. Warszawa 2012

T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2012

M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa (red.), Prawo karne ma­terialne. Część ogólna, Warszawa 2011

T. Dukiet-Nagórska (red.), S. Hoc, M. Kalitowski, O. Sitarz, L. Tyszkiewicz, L. Wilk, Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa, Warszawa 2012

L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013

B. Namysłowska-Gabrysiak, Prawo karne – część ogólna, Warszawa 2011

A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011

Ł. Pohl, Prawo karne. Wykład części ogólnej, Warszawa 2013

R.A. Stefański, Prawo karne – część ogólna, Warszawa 2008

R.A. Stefański, Prawo karne – część szczególna, Warszawa 2009

J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2012

W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010

Komentarze

E. Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999

T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2011

J. Giezek (red.) Kodeks karny. Część szczególna, Warszawa 2014

R. Góral, Kodeks karny – praktyczny komentarz, Warszawa 1998

O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006

O. Górniok, S. Hoc, M. Kolitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tysz­kiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 2002/2003

A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodek karny. Komentarz, Warszawa 2012

M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012

M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz do artykułów 1–31, Warszawa 2011

M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom II. Komentarz do artykułów 32–116, Warszawa 2011

M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz do artykułów 117–221, Warszawa 2013

M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom II. Komentarz do artykułów 222–316, Warszawa 2013

A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010

M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2013

A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Tom I, Komentarz do art. 1–116 KK, Warszawa 2012

A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna, Tom II, Komentarz do art. 117–277, Warszawa 2013

A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna, Tom III, Komentarz do art. 278–363, Warszawa 2008Kazus 1. Odpowiedzialność za przestępstwo popełnione za granicą

Stan faktyczny

Ewelina P. i Joanna W., obie posiadające obywatelstwo polskie, postanowiły wyjechać na wakacje poza terytorium Polski. Na dworcu w Polsce kupiły bilety Polskich Kolei Państwowych i wsiadły do pociągu. Wagony należały do PKP, a obsługa pociągu składała się z obywateli RP. Po przekroczeniu polskiej granicy w pociągu doszło między Eweliną P. i Joanną W. do kłótni. Joanna W. pchnęła Ewelinę P., w wyniku czego ta upadła i złamała rękę.

Problem

1. Czy do czynu Joanny W. ma zastosowanie polski Kodeks karny?

2. Czy ukaranie Joanny W. w innym państwie za ten czyn uniemożliwia wydanie wyroku przez sąd polski?

Wskazówki

→ Oprócz terytorium RP wyznaczonego przez granice lądowe i morskie oraz słup powietrza nad nimi i stożek do jądra Ziemi, ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na polskim statku wodnym lub powietrznym.

→ Czy do czynu Joanny W. będzie miała zasada terytorialności, czy należy przyjąć, że czyn ten został popełniony za granicą RP?

Odpowiedź

Zgodnie z art. 6 § 2 KK czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić. Joanna W. podjęła działanie w pociągu znajdującym się w państwie X i skutek czynu Joanny w postaci uszczerbku na zdrowiu Eweliny P. wystąpił w tym samym miejscu. Mamy zatem do czynienia z jednym miejscem przestępstwa.

Przede wszystkim rozstrzygnąć należy, czy Joanna W. popełniła czyn zabroniony na terytorium RP lub w miejscu, na które zostało rozszerzone działanie zasady terytorialności, czy za granicą. Zasadę terytorialności w Kodeksie karnym określa art. 5. Przepis ten wskazuje, że: „ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej”.

Zgodnie z art. 6 ustawy z 12.10.1990 r. o ochronie granicy państwowej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1869 ze zm.): „Rzeczpospolita Polska wykonuje swoje zwierzchnictwo nad terytorium lądowym oraz wnętrzem ziemi znajdującym się pod nim, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym oraz dnem i wnętrzem ziemi znajdującymi się pod nimi, a także w przestrzeni powietrznej znajdującej się nad terytorium lądowym, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym”.

Natomiast w świetle ustawy z 21.3.1991 r. o obszarach morskich Rzeczpospolitej Polskiej i administracji morskiej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2214 ze zm.) w skład terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wchodzą morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne (art. 2 ust. 2). Zwierzchnictwo terytorialne Rzeczypospolitej Polskiej nad morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym rozciąga się na wody, przestrzeń powietrzną nad tymi wodami oraz na dno morskie wód wewnętrznych i morza terytorialnego, a także na wnętrze ziemi pod nimi (art. 2 ust. 3).

Według art. 4 tej ustawy morskie wody wewnętrzne to:

1) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin;

2) część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową morza terytorialnego;

3) część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską na tym Zalewie;

4) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego;

5) wody znajdujące się pomiędzy linią brzegu morskiego ustaloną zgodnie z przepisami ustawy z 20.7.2017 r. – Prawo wodne a linią podstawową morza terytorialnego.

Natomiast art. 5 tej ustawy wskazuje, że morzem terytorialnym Rzeczypospolitej Polskiej jest obszar wód morskich o szerokości 12 mil morskich (22 224 m), liczonych od linii podstawowej tego morza. Linię podstawową stanowi linia łącząca odpowiednie punkty wyznaczające najniższy stan wody wzdłuż wybrzeża albo inne punkty wyznaczone zgodnie z zasadami określonymi w Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzonej w Montego Bay 10.12.1982 r. (Dz.U. z 2002 r. poz. 543).

Kodeks karny w art. 5 wskazuje, że działanie zasady terytorialności oprócz terytorium RP obejmuje także polski statek wodny lub powietrzny. Pojęcia „statek wodny” i „statek powietrzny” określone zostały w innych ustawach niż Kodeks karny. Ustawa z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1183 ze zm.) stanowi, że statkiem powietrznym jest urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania powietrza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża (art. 2 pkt 1 ustawy). Natomiast ustawa z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2175 ze zm.) wskazuje, że statkiem morskim jest każde urządzenie pływające przeznaczone lub używane do żeglugi morskiej (art. 2 § 1 ustawy).

Aby właściwie określić zakres obowiązywania zasady terytorialności należy zwrócić uwagę także na art. 115 § 15 KK, który to przepis nakazuje na gruncie Kodeksu karnego za statek wodny uważać także stałą platformę umieszczoną na szelfie kontynentalnym. Polski statek wodny lub powietrzny to statek zarejestrowany w Polsce.

Artykuł 5 KK rozszerza działanie zasady terytorialności jedynie na polski statek wodny lub powietrzny. Nie jest zatem możliwe zastosowanie tej zasady do czynów popełnionych w pociągu poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej. Nie ma żadnego znaczenia, czyją własnością jest wagon, w którym popełniono przestępstwo i jakie obywatelstwo ma obsługa pociągu.

Przedstawiona powyżej analiza wskazuje, że nie jest możliwe objęcie czynu Joanny W. zasadą terytorialności. Czyn Joanny W. nie został bowiem popełniony na terytorium RP lub na polskim statku wodnym, lub powietrznym. Miejscem popełnienia przestępstwa przez Joannę W. jest terytorium państwa X.

Do czynu Joanny W. będzie miał zatem zastosowanie Rozdział XIII KK regulujący odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą. Przepis art. 109 KK stanowi, że ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą. Warunkiem odpowiedzialności obywatela polskiego za czyn popełniony za granicą jest zaistnienie podwójnej przestępności czynu (art. 111 § 1 KK). Czyn ten musi być zatem uznany za przestępstwo nie tylko w świetle prawa polskiego, ale także prawa państwa, na którego terytorium czyn popełniono. Warunek podwójnej przestępności nie ma zastosowania do:

1) polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc służbę za granicą popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji, ani do osoby, która popełniła przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej władzy państwowej (art. 111 § 3 KK);

2) sytuacji wskazanej w art. 112 KK (zasada narodowości przedmiotowej nieograniczonej);

3) sytuacji wskazanej w art. 113 KK (zasada represji wszechświatowej).

Żaden z wymienionych wyjątków nie ma zastosowania do czynu Joanny W. Zatem konieczne jest zapoznanie się z regulacjami prawnymi obowiązującymi w państwie X i sprawdzenie, czy Joanna W. za popełniony czyn mogłaby zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej w państwie X. Jeśli odpowiedź byłaby pozytywna – do czynu Joanny W. miałby zastosowanie polski Kodeks karny. Jeśli okazałoby się, że czyn Joanny W. nie jest w państwie X uznawany za przestępstwo – odpowiedzialność Joanny W. na gruncie polskiego Kodeksu karnego nie byłaby możliwa z powodu niespełnienia warunku podwójnej przestępności.

Odpowiadając na drugie pytanie należy zwrócić uwagę, że nie wiemy w jakim państwie ukarano Joannę W., a to ma znaczenie dla oceny możliwości prowadzenia postępowania o ten sam czyn przed polskimi organami.

Artykuł 114 § 1 KK wskazuje, że: „orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim”. Regułą jest zatem brak respektowania zasady ne bis in idem w stosunku do wyroków sądów zagranicznych.

Reguła wskazana w art. 114 § 1 KK ma jednak liczne wyjątki wskazane w § 3 tego przepisu. Zgodnie z nim: „Przepisu § 1 nie stosuje się:

1) jeżeli wyrok skazujący zapadły za granicą został przejęty do wykonania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również wtedy, gdy orzeczenie zapadłe za granicą dotyczy przestępstwa, w związku z którym nastąpiło przekazanie ścigania lub wydanie sprawcy z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

2) do orzeczeń międzynarodowych trybunałów karnych działających na podstawie wiążącego Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego;

3) do prawomocnych orzeczeń sądów lub innych organów państw obcych kończących postępowanie karne, jeżeli wynika to z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej.

We wskazanych wyżej wypadkach z art. 114 § 3 pkt 1–3 KK wydanie wyroku w innym państwie stanowi przeszkodę do prowadzenia postępowania przed polskimi organami i wydania wyroku na podstawie polskiego Kodeksu karnego.

Umową międzynarodową, która wprowadza zasadę ne bis in idem jest Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen. Jej art. 54 stanowi, że: „Osoba, której proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednej Umawiającej się Strony nie może być ścigana na obszarze innej Umawiającej się Strony za ten sam czyn, pod warunkiem, że została nałożona i wykonana kara lub jest ona w trakcie wykonywania, lub nie może być już wykonana na mocy przepisów prawnych skazującej Umawiającej się Strony.” Zasadę ne bis in idem wprowadza także Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej w art. 50: „Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary, w odniesieniu do którego zgodnie z ustawą został już uprzednio uniewinniony, lub za który został już uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem na terytorium Unii”.

Jeśli zatem Joanna W. zostanie osądzona za swój czyn w jednym z państw Unii Europejskiej, zgodnie z art. 114 § 3 pkt 3 KK będzie to stanowiło przeszkodę do prowadzenia postępowania karnego w Polsce. Nie ma przy tym znaczenia, czy orzeczenie zapadło przed wejściem Polski do UE czy po tym fakcie (por. wyr. SN z 29.3.2011 r., III KK 365/10, OSNKW 2011, Nr 7, poz. 58, s. 19).

Jeżeli natomiast wyrok wobec Joanny W. zostanie wydany w państwie, z którym Polskę nie łączy umowa wprowadzająca zasadę ne bis in idem, to zgodnie z art. 114 § 1 KK osądzenie Joanny W. w Polsce za ten sam czyn będzie możliwe.

Orzecznictwo

1.

Zgodnie z art. 113 KK (obecnie art. 109 KK – dop. A.Z.), obywatel polski za granicą obowiązany jest przestrzegać całokształtu polskiego ustawodawstwa karnego, tzn. wszystkich przepisów karnych zawartych w Kodeksie karnym, jak też w ustawach szczególnych, bez względu na przedmiot ochrony określony w tych przepisach. Wszystkie polskie przepisy karne, niezależnie od chronionego w nich przedmiotu, są wiążące dla obywatela polskiego, przebywającego za granicą.

Postanowienie SN (7) z 20.11.1991 r. (I KZP 29/91, Wokanda 1992, Nr 1, poz. 7).

2.

Zastosowanie rozwiązania przewidzianego w art. 111 KK jest uzależnione od ustalenia, iż przestępstwo zostało przez obywatela polskiego popełnione za granicą. W przypadku bowiem popełnienia przestępstwa przez obywatela polskiego na terenie Polski nie ma potrzeby ustalania, czy konkretne zachowanie stanowi także przestępstwo poza granicami państwa polskiego, nawet wówczas, gdyby dalsze czynności sprawcze, niemające już znaczenia dla przyjętej kwalifikacji prawnej, zostały wykonane przez inną osobę, ale już poza terytorium Polski.

Wyrok SA w Łodzi z 24.1.2002 r. (II AKa 240/01, Prok. i Pr. 2004, Nr 5, poz. 25).

3.

Zgodnie z treścią art. 111 KK warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą (także w stosunku do cudzoziemca) jest uznanie takiego czynu za przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu jego popełnienia (tzw. warunek podwójnej przestępności). Jeśli warunek ten nie zostanie spełniony, ściganie obywatela polskiego lub cudzoziemca za czyn zabroniony popełniony za granicą możliwe jest jedynie w przypadku ziszczenia się szczególnych przesłanek z art. 112 KK (zasada bezwzględnego stosowania ustawy polskiej) lub z art. 113 KK (zasada represji wszechświatowej).

Wyrok SA w Krakowie z 27.4.2016 r. (II AKa 45/16, KZS 2016, Nr 11, poz. 52).

4.

Sądowi polskiemu przysługuje z mocy art. 114 § 1 KK jurysdykcja w sprawie, choćby sprawca został osądzony za granicą. Wynika ona z podstawowej zasady odpowiedzialności obywatela polskiego, określonej w art. 109 KK. Tak więc dokumenty przedstawione przez obronę, a wskazujące na umorzenie postępowania karnego wobec oskarżonego przez organy ścigania Republiki Białoruś, są z punktu widzenia celów polskiego postępowania karnego zbędne. Sąd karny polski jest w tym zakresie samodzielny jurysdykcyjnie, co w sposób oczywisty wynika także z treści art. 8 KPK.

Wyrok SA w Lublinie z 30.5.2018 r. (II AKa 115/18, Legalis).

5.

W konsekwencji przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, częścią systemu prawa polskiego stały się normy dotyczące zasady res ­iudicata i ne bis in idem stanowiące acquis communautaire co w istotny sposób zmieniło zakres obowiązywania zasady powagi rzeczy osądzonej. Z mocy art. 114 § 3 pkt 3 KK w zw. z art. 54 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen z 14.6.1985 r. (Dz.Urz. UE L 239/2000) normy unijne, określające moc prawną orzeczeń wydawanych w państwach członkowskich, zyskały pierwszeństwo przed ogólną zasadą art. 114 § 1 KK.

Wyrok SN z 2.6.2006 r. (IV KO 22/05, OSNKW 2006, Nr 7−8, poz. 75, s. 86).

6.

Skutek analogiczny do wydania prawomocnego wyroku w jednym z państw członkowskich UE wywołuje także postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przeciwko osobie. Warunkiem przyjęcia europejskiego zakazu ne bis in idem jako podstawy prawomocnego umorzenia postępowania przygotowawczego, określonego w art. 54 Konwencji wykonawczej (Traktat Wykonawczy do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1995 r. (Dz.Urz. UE z 2000 r. Nr 239, s. 19 ze zm.) jako „prawomocny wyrok” lub „prawomocne osądzenie” jest ustalenie, że decyzja ta według prawa tego kraju, który jako pierwszy podjął ściganie karne sprawcy, powoduje że prawo oskarżyciela publicznego do oskarżania konkretnej osoby, przeciwko której prowadzono postępowanie przygotowawcze definitywnie wygasa, a ponadto decyzja prokuratora umarzająca postępowanie przygotowawcze prowadzone przeciwko osobie musi zostać wydana w wyniku szczegółowo przeprowadzonego postępowania i w oparciu o jego ocenę co do istoty.

Wyrok SN z 19.7.2017 r. (V KK 92/17, OSNKW 2017, Nr 12, poz. 72).

7.

Od dnia 1 maja 2004 r. orzeczenie kończące postępowanie karne w innym państwie Unii Europejskiej (art. 54 Konwencji wykonawczej do Układu z Schengen) stoi na przeszkodzie ściganiu karnemu w Polsce za ten sam czyn. Nie ma przy tym znaczenia, czy takie orzeczenie wydane w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej zapadło przed datą polskiej akcesji do tejże Unii, czy też po tej dacie. Istotne jest jedynie to, czy sąd polski orzekał po dniu 1 maja 2004 r., albowiem od tego dnia na przeszkodzie ściganiu w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 7 KPK stoi orzeczenie wydane w innym państwie członkowskim.

Wyrok SN z 29.3.2011 r. (III KK 365/10, OSNKW 2011, Nr 7, poz. 58).

8.

Prawomocny wyrok, który zapadł za granicą i dotyczy obywatela polskiego może być przyjęty do wykonania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W takiej sytuacji ustawa wymaga (art. 114 § 4 KK) określenia kwalifikacji prawnej czynu według prawa polskiego oraz podlegającej wykonaniu kary lub innego środka karnego. Określając – według polskiego prawa – podlegającą wykonaniu karę lub inny przewidziany środek, sąd ma obowiązek uwzględnić (między innymi) karę grożącą za taki czyn w polskim prawie, z uwzględnieniem na korzyść sprawcy różnic między prawem polskim a obcym. Stąd też nie jest dopuszczalne orzeczenie kary pozbawienia wolności trwającej mniej niż miesiąc albo więcej niż 15 lat. Wymierzenie jej w takim – niedopuszczalnym wymiarze – stanowi oczywistą i rażącą obrazę art. 37 KK.

Postanowienie SN z 18.9.2008 r. (V KK 255/08, Prok. i Pr. – wkł. 2009, Nr 1, poz. 28).

9.

Przejmując do wykonania orzeczenia obce, sąd określa kwalifikację prawną przestępstwa według prawa polskiego i oznacza karę podlegającą wykonaniu w Polsce (art. 611 lit. c § 1 i 2 KPK). Za podstawę swego orzeczenia sąd bierze wyrok obcy, karę grożącą za taki czyn w Polsce, okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą oraz karę tam wykonaną, a wszelkie różnice bierze na korzyść skazanego (art. 114 § 4 KK). Nie mają przy tym zastosowania dyrektywy karania z art. 53 KK.

Postanowienie SA w Krakowie z 22.4.2004 r. (II AKz 124/04, KZS 2004, Nr 5, poz. 30).

Kazus 2. Zmiana ustawy

Stan faktyczny

Edmund Z. w czasie obowiązywania ustawy U1 popełnił przestępstwo zagrożone karą od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. Kilka dni po popełnieniu przez Edmunda Z. przestępstwa weszła w życie ustawa U2, która za czyn ten przewidywała karę od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Niedługo potem stan prawny ponownie uległ zmianie wraz z wejściem w życie ustawy U3, która przewidywała za to przestępstwo karę pozbawienia wolności od 2 lat do 12 lat. Zarówno w momencie wszczęcia postępowania karnego wobec Edmunda Z., jak i w czasie orzekania, obowiązywała ustawa U3.

Problem

Którą z ustaw powinien zastosować sąd wobec Edmunda Z. przy przyjęciu, że zmianie uległa jedynie sankcja, a pozostałe przepisy Kodeksu karnego mające wpływ na wymiar kary (np. przepisy o nadzwyczajnym złagodzeniu kary, recydywie, okolicznościach wyłączających bezprawność, winę) nie uległy w tym czasie zmianie?

Wskazówki

→ Przepis art. 4 § 1 KK ustanawia pojęcie „ustawa obowiązująca poprzednio”, a nie o ustawie obowiązującej w czasie czynu.

→ Ustalenie, która ustawa obowiązywała w momencie wszczęcia postępowania przeciwko sprawcy, nie ma wpływu na wybór ustawy zgodnie z art. 4 § 1 KK.

Odpowiedź

Zasady prawa karnego międzyczasowego reguluje art. 4 KK. W sytuacji gdy zmiana ustawy nastąpiła przed wydaniem orzeczenia, zastosowanie znajdzie art. 4 § 1 KK. Przepis ten stanowi, że: „jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa karna inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest ona względniejsza dla sprawcy”. Zgodnie z tym przepisem, generalną zasadą jest stosowanie ustawy nowej, tj. ustawy obowiązującej w czasie orzekania. Ustawę obowiązującą poprzednio stosuje się tylko wtedy, gdy jest ona względniejsza dla sprawcy. W razie wątpliwości, która z konkurencyjnych ustaw jest względniejsza dla sprawcy (np. w przypadku gdy badane ustawy przewidują zbliżone konsekwencje dla sprawcy), należy zastosować zasadę stosowania ustawy nowej, jako zasadę generalną wynikającą z art. 4 § 1 KK. Jeżeli wątpliwości dotyczące wyboru ustawy powstały na gruncie decyzji, czy stosować KK z 1969 r., czy KK z 1997 r., to wskazać tutaj należy na art. 12 § 2 PWKK, który to przepis stanowi, że „w razie wątpliwości, czy ma być stosowane prawo dotychczasowe, czy Kodeks karny, stosuje się Kodeks karny”.

Organ wydający orzeczenie, zgodnie z art. 4 § 1 KK, zmuszony jest zbadać stan prawny obowiązujący na odcinku czasu między dwoma punktami – czasem popełnienia przestępstwa i czasem orzekania. Czasem popełnienia przestępstwa, w myśl art. 6 § 1 KK, jest czas, „w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany”. Czas orzekania to moment wydania orzeczenia.

W niniejszym stanie faktycznym między tymi dwoma punktami obowiązywały trzy ustawy – U1, U2, U3. Ocena wyboru ustawy względniejszej w sytuacji Edmunda Z. musi dotyczyć wszystkich tych trzech ustaw. W art. 4 § 1 KK mowa jest bowiem o „ustawie obowiązującej poprzednio”, a nie tylko o „ustawie obowiązującej w momencie popełnienia czynu”. Jak stwierdził SN – Izba Wojskowa w wyroku z 9.10.2008 r. (WA 40/08, KZS 2009, Nr 1, poz. 18): „przy rozważaniu problemu względności ustaw (w tym w kontekście ustania karalności czynu) nie należy poprzestawać wyłącznie na porównaniu ustawy nowej z ustawą obowiązującą w dacie popełnienia przestępstwa, lecz należy brać pod uwagę wszystkie zmiany stanu prawnego zaistniałe między datą popełnienia przestępstwa, a datą orzekania, tak by zgodnie z regułą opisaną w art. 4 § 1 KK doszło do oceny zachowania sprawcy przez pryzmat przepisów dlań najkorzystniejszych”. Nie ma znaczenia fakt, że w czasie obowiązywania ustawy U2 (ustawy pośredniej) nie było prowadzone postępowanie karne. Na wybór ustawy względniejszej nie ma też wpływu czas obowiązywania każdej z ustaw czy też fakt, pod rządami której z ustaw wszczęto postępowanie karne in rem czy in personam. Jedynym kryterium wyboru jest kwestia względności ustawy dla sprawcy. Ocena, która z ustaw obowiązujących między czasem popełnienia przestępstwa a czasem orzekania jest względniejsza dla sprawcy, musi być dokonywana nie abstrakcyjnie, ale biorąc pod uwagę osobę sprawcy i popełniony przez niego konkretny czyn zabroniony. Analizując zagadnienie ustawy względniejszej dla sprawcy, należy wziąć pod uwagę nie tylko uregulowanie danego czynu zabronionego w części szczególnej Kodeksu karnego i wymiar kary grożącej sprawcy, ale także wszystkie przepisy części ogólnej KK, np. możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, regulacje dotyczące recydywy, środków probacyjnych, katalog środków karnych, jakie można orzec w danej sprawie na gruncie porównywanych ustaw oraz szereg innych instytucji, które mogłyby mieć zastosowanie w konkretnej sprawie. Jeżeli sprawca jest młodociany, to należy także wziąć pod uwagę np. przepisy dotyczące wymiaru kary, środków karnych i środków probacyjnych względem młodocianego.

W niniejszym stanie faktycznym zmiany dotyczyły jedynie sankcji, a pozostałe przepisy pozostawały bez zmian. Zatem ocena względności ustawy U1, U2 i U3 ograniczona będzie tylko do porównania sankcji przewidzianej w każdej z tych ustaw. Na gruncie ustawy U2 Edmundowi Z. grozi kara od 3 miesięcy do lat 5. Jest to ustawa, która przewiduje najniższą karę zarówno w dolnej, jak i w górnej granicy. Dlatego sąd powinien wobec Edmunda Z. zastosować ustawę U2.

Orzecznictwo

1.

Przy rozważaniu problemu względności ustaw (w tym w kontekście ustania karalności czynu) nie należy poprzestawać wyłącznie na porównaniu ustawy nowej z ustawą obowiązującą w dacie popełnienia przestępstwa, lecz należy brać pod uwagę wszystkie zmiany stanu prawnego zaistniałe między datą popełnienia przestępstwa a datą orzekania, tak by zgodnie z regułą opisaną w art. 4 § 1 KK doszło do oceny zachowania sprawcy przez pryzmat przepisów dla niego najkorzystniejszych.

Wyrok SN – Izba Wojkowa z 9.10.2008 r. (WA 40/08, KZS 2009, Nr 1, poz. 18).

2.

Stosownie do brzmienia art. 4 KK przyjmuje się – w przypadku wystąpienia kolizji ustaw karnych – prymat stosowania ustawy nowej, obowiązującej w czasie orzekania. Jednakże należy stosować ustawę poprzednio obowiązującą wówczas, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. W ujęciu art. 4 § 1 KK natomiast „względniejszą” jest ta, która po przeprowadzeniu kompletnej oceny wszystkich skutków zastosowania owych konkurujących ze sobą ustaw, ­in concreto przewiduje dla danego sprawcy łagodniejsze (a więc „względniejsze”) kon­sekwencje.

Wyrok SN z 25.10.2006 r. (V KK 282/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 2023).

3.

W ujęciu art. 4 § 1 KK ustawą „względniejszą” jest ta ustawa, która zastosowana w konkretnej sprawie, po uprzedniej wszechstronnej ocenie całokształtu konsekwencji wynikających z zastosowania konkurujących ze sobą ustaw, przewiduje dla sprawcy najłagodniejsze konsekwencje.

O uznaniu ustawy za względniejszą decyduje nie tylko surowość kary, tzn. porównanie ustawowego zagrożenia przewidzianego w porównywanych przepisach, ale i inne kryteria, np. przepisy o nadzwyczajnym obostrzeniu kary.

Wyrok SN z 4.6.2004 r. (III KK 125/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 1091).

4.

Skoro jest oczywiste, że zawarte w jednej ustawie (kodeksie) przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej (tzw. przepisy części ogólnej) oraz przepisy regulujące typy przestępstw (przepisy części szczególnej) przy analizie względności ustawy dla sprawcy winny być badane łącznie, to konsekwentnie trzeba także zaakceptować pogląd, że taką samą zasadę łącznego badania pod kątem względności dla sprawcy należy zastosować do przepisów części ogólnej Kodeksu karnego oraz do przepisów regulujących typy przestępstw umieszczonych w innej ustawie (w sprawie niniejszej w ustawie „narkotykowej”). Uzasadniony jest więc pogląd, że przez pojęcie „ustawa”, w rozumieniu art. 4 § 1 KK, należy rozumieć nie konkretny akt prawny, ale cały obowiązujący w danym czasie porządek prawny.

Wyrok SA w Lublinie z 23.3.2006 r. (II AKa 286/05, Legalis).

5.

Jeżeli przed dniem 1 września 1998 r. na podstawie dotychczasowych przepisów, tj. art. 105 i 106 KK z 1969 r., nie nastąpiło przedawnienie, kwestię przedawnienia karalności ocenia się według art. 101 i 102 KK, i to także wtedy, gdy do oceny prawnej konkretnego zachowania stosuje się – z uwagi na treść art. 4 § 1 KK – przepisy Kodeksu karnego z 1969 r., jako ustawę względniejszą.

Wyrok SN z 13.10.2005 r. (II KK 52/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 1870).

6.

Nie ulega wątpliwości, że przepis art. 4 § 1 KK normuje zagadnienia tzw. prawa intertemporalnego. Tym mianem doktryna i orzecznictwo określają przepisy zawierające reguły stosowania ustawy karnej w przypadku wystąpienia „kolizji” ustaw karnych w czasie, to jest wówczas, gdy inna ustawa obowiązuje w czasie popełnienia przestępstwa (ustawa dawna), a inna w czasie orzekania (ustawa nowa). Przyjmuje się wówczas prymat stosowania ustawy nowej, obowiązującej w czasie orzekania. Od tej zasady – ten przepis – przewiduje wyjątek – na rzecz ustawy obowiązującej poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. A zatem w razie modyfikacji penalizacji ustawa nowa ma więc zastosowanie wtedy, gdy nie jest dla sprawcy surowsza. W razie wątpliwości, którą z kolidujących ustaw należy uznać za względniejszą dla sprawcy, stosuje się – zgodnie z treścią art. 4 § 1 KK – ustawę nową.

Wyrok SN z 5.5.2005 r. (V KK 414/04, Prok. i Pr. – wkł. 2005, Nr 12, poz. 2).