Klasyczna literatura tybetańska - ebook

Uwagi redakcyjne do wydania polskiego

Obecna monografia przedstawia literaturę tybetańską, nazwaną tu klasyczną, to znaczy powstałą w okresie od czasów przyjęcia pisma w Tybecie, w VII wieku, do współczesności, czyli do pierwszej połowy wieku XX. Ta część dziedzictwa kulturowego Tybetańczyków to wynik przede wszystkim ich kontaktów z Indiami, zwłaszcza w zakresie buddyzmu, dlatego czytelnik prezentowanego zbioru esejów zetknie się z dużą liczbą tytułów i nazw własnych indyjskich, pochodzących w ogromnej części z sanskrytu. Wyrazy te zostały spolszczone według standardowego systemu, przyjętego m.in. w „Studiach Indologicznych” i w „Buddyzmie” Marka Mejora (Prószyński, 2001). Oprócz spolszczeń w nawiasie podano formy sanskryckie, zapisane według międzynarodowego systemu transkrypcji tego języka. Wyrazy chińskie zostały zapisane w pinyinie.

Zapis wyrazów tybetańskich wymaga osobnego omówienia. W obecnym tomie zdecydowano się na ich spolszczenie, umożliwiające odtworzenie ich w wymowie przybliżonej do oryginalnej¹. Ponieważ spolonizowane formy podlegają polskiej fleksji, która sprawia, że często trudno jest odczytać formę podstawową z form odmiany, przyjęto zasadę łączenia dywizem poszczególnych elementów jednej nazwy własnej (nazwiska, tytułu) i odmienianie tylko ostatniego jej członu – analogicznie do np. Czyngis-chana. Łącząc więc tytuł i imiona zakonnego tybetańskiego mistrza buddyjskiego, zapisano: Phagpa-Drogon-Czogjel-Lodro-Gjelcen, a odmieniono: Phagpa-Drogon-Czogjel-Lodro-Gjelcena, Phagpa-Drogon-Czogjel-Lodro-Gjelcenowi itd. W wypadku osób znanych od dawna oddzielono w zapisie i odmianie imię od tytułu, a więc osobno tytuł: Sakja-Pandita i imię uczonego: Kunga-Gjelcen, a w odmianie: Sakja-Pandity Kunga-Gjelcena, Sakja-Pandicie Kunga-Gjelcenowi itd.

Przy każdym pierwszym pojawieniu się tybetańskiej nazwy w tekście w nawiasie podana została jej transliteracja według międzynarodowego systemu Wyliego², umożliwiająca odtworzenie oryginalnego zapisu tybetańskiego. Zdecydowano się na nią, aby ułatwić odszukanie wyrazów tybetańskich w publikacjach zagranicznych.

Wyrazy obce z języków innych niż tybetański poprzedzone są skrótem danego języka, np. sanskr. dla sanskrytu, pali dla języka palijskiego, chiń. – dla chińskiego, mong. – mongolskiego, ang. – angielskiego. Nazw tybetańskich nie opatrujemy skrótem, chyba że podane zostały razem z ich odpowiednikami w innych językach, najczęściej w sanskrycie, np. (sanskr. vidyāsthāna, tyb. rig gnas).

Kursywą zaznaczono tytuły dzieł i transliteracje międzynarodowe. Zdarza się, że tytuł utworu brzmi tak samo jak inna nazwa buddyjska, zapisana antykwą – należy to odróżnić, np. tantra Kalaczakra i Kalaczakra bóstwo. Prostym drukiem zapisane są także części kanonu buddyjskiego: Kandżur i Tendżur, analogicznie do wyrazu Biblia. Nazwiska Tybetańczyków oficjalnie występujące w wersji angielskiej pozostawiono w takiej właśnie postaci, np. Lhundup Sopa.

Niejednokrotnie w bibliografii do poszczególnych esejów, stanowiących kolejne rozdziały książki, dodano pozycje, które zostały opublikowane już po wydaniu monografii w wersji angielskiej lub zostały wydane w Polsce i nie były znane autorom tekstów. Dodatkowe informacje zaznaczono w tekście odpowiednio: jako przyp. red. nauk., czyli przypis redaktora naukowego, lub przyp. tłum. – przypis tłumacza.

Agata Bareja-StarzyńskaDedykacja

Gesze (dGe bshes)¹ Lhundub Sopa (lHun grub bZod pa) urodził się w księstwie Szang (Shang) prowincji Cang (gTsang) w Tybecie Zachodnim w 1923 roku. Śluby nowicjatu przyjął w wieku lat dziewięciu i wstąpił do sławnego klasztoru Ganden-Czokhor (dGa’ ldan chos ’khor), instytucji szczycącej się tym, że wydała kilku najważniejszych uczonych w kraju. W roku 1941, w wieku lat osiemnastu, w celu zajęcia się bardziej zaawansowanymi studiami udał się do Lhasy, stolicy Tybetu i został przyjęty do domu klasztornego Cangpa (gTsang pa) w kolegium Dże (Byes) klasztoru Sera (Se rwa). Studiował tam pod okiem czterech największych uczonych i praktykujących szkoły gelugpa (dge lugs pa) buddyzmu tybetańskiego. Byli to: gesze Lhundrub-Thabkhe (lHun grub Thabs mkhas), piastujący później stanowisko geko (dge bskos)² zarówno w kolegium Dże, jak i w Kolegium Tantrycznym Niższej Lhasy, a w przyszłości opat kolegium Dże; gesze Ngałang-Rigsal (Ngag dbang Rig gsal), wszechstronny uczony i jogin, mianowany ostatecznie nauczycielem młodego Phurczog-Dżampa-Rinpocze (Phur mchog Byams pa Rin po che); gesze Ngałang-Gendun (Ngag dbang dGe ’dun), słynny uczony, późniejszy geko w Kolegium Tantrycznym Niższej Lhasy; a także były „dzierżawca tronu”³ klasztoru Ganden (dGa’ ldan), głowa szkoły gelugpa, Trisur-Lhundrub-Condru (Khri zur lHun grub brTson ’grus).

Gesze Sopa szybko zdobył sobie opinię przykładnego i błyskotliwego uczonego i w młodym wieku rozpoczął karierę nauczycielską. W 1952 roku został mianowany nauczycielem Khamlung-Tulku IV (Khams lung sPrul sku) i zamieszkał w Khamlung-Labrangu (Khams lung Bla brang), w domu klasztornym Drati (’Bra ti) kolegium Dże. W 1956 roku uzyskał pierwsze miejsce w egzaminach Rigczen-Coglang (Rig chen tshogs glang), a następnie rozpoczął naukę na stopień lharampy (lha ram pa). Zanim sam złożył wszystkie egzaminy na stopień gesze, został wybrany przez klasztor jako jeden z egzaminatorów debatujących z Dalajlamą podczas dorocznego święta modlitwy w 1959 roku.

Po ostatecznym obaleniu tybetańskiego rządu przez siły chińskie w 1959 roku, gesze Sopa poprosił o azyl polityczny w Indiach. Przez dwa miesiące przebywał w Asamie, w obozie dla uchodźców tybetańskich, a następnie przeniósł się do Dalhousie. W 1962 roku przystąpił do corocznych egzaminów w Buxador, w Indiach, w jednym z najważniejszych miejsc, zajmowanych przez tybetańskie społeczności klasztorne na uchodźstwie, i tam uzyskał tytuł gesze najwyższego stopnia (lha ram pa). Tego samego roku Jego Świątobliwość Dalajlama mianował go nauczycielem trzech młodych inkarnowanych mnichów, którzy zostali wybrani do nauki w Stanach Zjednoczonych. Cała czwórka udała się do klasztoru buddyjskiego (Lamaist Buddhist Monastery) w Freewood Acres, New Jersey, gdzie gesze Sopa miał pozostać przez następne pięć lat.

W 1967 roku profesor Richard Robinson zaprosił gesze Sopę na niedawno utworzony wydział studiów buddyjskich na Uniwersytecie Wisconsin-Madison, czyniąc go jednym z nielicznych uczonych tybetańskich, będących na etacie w zachodniej instytucji szkolnictwa wyższego. Gesze Sopa miał uczynić Wisconsin swoim domem. W roku 1973 został adiunktem na wydziale studiów buddyjskich, do stopnia profesora nadzwyczajnego promowano go w roku 1976, a tytuł profesora zwyczajnego uzyskał w roku 1985⁴. Na Uniwersytecie Wisconsin był gesze Sopa głównym motorem studiów tybetańskich w ramach programu studiów buddyjskich. Nauczał języka tybetańskiego na poziomie podstawowym i zaawansowanym, prowadził ogólne zajęcia dotyczące filozofii buddyjskiej i specjalistyczne seminaria doktoranckie, dotyczące rozmaitych tematów z zakresu buddyzmu indyjsko-tybetańskiego.

Sława gesze Sopy jako nauczyciela i uczonego zaczęła przyciągać uczniów z całych Stanów Zjednoczonych i zagranicy. Wielu rozpoczęło studia doktoranckie na uniwersytecie, a coraz więcej osób prosiło go o udzielanie nauk. Niegasnące zapotrzebowanie na jego nauki poza formalnym środowiskiem akademickim doprowadziło do założenia przez gesze Sopę Deer Park Buddhist Center (Buddyjskiego Centrum „Park Gazeli”⁵), instytucji przeznaczonej do nauki i praktyki buddyzmu, które gościło kilku najznamienitszych mistrzów tradycji tybetańskiej, wśród nich obecnego Dalajlamę, który w 1981 roku udzielił tam inicjacji Kalaczakry. Do dnia dzisiejszego gesze Sopa pełni tę podwójną funkcję: duchowego mistrza rosnącej społeczności buddyjskiej i szanowanego nauczyciela i uczonego w środowisku akademickim.

Pośród jego bardziej znanych starszych tybetańskich uczniów byli Lhundrub-Tengje (lHun grub bsTan rgyas) i Lobsang-Rabgje (Blo bzang Rab rgyas). Ten drugi był niezwykłym joginem, który przebywał w medytacyjnym odosobnieniu w Dharamsali, w Indiach aż do śmierci w młodym wieku. Gesze Jesze-Tobden (Ye shes sTobs ldan), inny uczeń gesze Sopy, przebywa w medytacyjnym schronieniu w Dharamsali do dnia dzisiejszego. Wielu tybetańskich uczniów gesze Sopy piastuje dziś ważne stanowiska, zarówno w społeczności tybetańskiej, jak i za granicą: Khensur-Lobsang-Tenzin (mKhan zur Blo bzang bsTan ’dzin) jest emerytowanym opatem Kolegium Tantrycznego Niższej Lhasy w Hunsurze, w Indiach; gesze Lobsang-Cering (Blo bzang Tshe ring) jest obecnie opatem kolegium Dże w klasztorze Sera w Bylakuppe, w Indiach; gesze Lobsang-Donjod (Blo bzang Don yod), poprzednio w Deer Park Buddhist Center, jest teraz wędrownym nauczycielem; gesze Kelsang-Gjaco (sKal bzang rGya mtsho) jest kierownikiem Manjushri Institute w Ulverston, w Anglii; natomiast nieżyjący już Thubten-Jesze (Thub bstan Ye shes) i jego następca i uczeń, Thubten-Sopa-Rinpocze (Thub bstan bZod pa Rin po che), są założycielami Fundacji na rzecz Zachowania Tradycji Mahajany (Foundation for the Preservation of the Mahayana Tradition).

Wielu spośród autorów tekstów niniejszej książki studiowało pod kierunkiem gesze Sopy na Uniwersytecie Wisconsin-Madison. Wielu z nas miało to szczęście, że był on konsultantem przy naszych pracach dyplomowych. Ci, którzy nie mogli się cieszyć z tego bezpośredniego kontaktu nauczyciel–uczeń⁶, mimo wszystko bardzo dużo skorzystali z opublikowanych przez niego prac i z jego przykładu, jako inicjatora intelektualnej wymiany międzykulturowej. Z płynącą z głębi serca wdzięcznością i szacunkiem dla jego osiągnięć jako nauczyciela i uczonego w zakresie myśli tybetańskiej dedykujemy mu niniejszy tom esejów.Podziękowania

W przygotowaniu niniejszego tomu pomogło nam wiele osób. Nasze podziękowanie w pierwszej kolejności należy się autorom, których entuzjazm, zarówno dla pomysłu uhonorowania gesze Sopy, jak i dla próby stworzenia tomu poświęconego literaturze tybetańskiej, był dla nas źródłem wielkiego wsparcia. Kilku autorów wyszło znacznie poza „zakontraktowany” obowiązek napisania esejów, dzieląc się z nami sugestiami i krytycznymi uwagami w procesie powstawania książki. Chcielibyśmy wymienić tu przede wszystkim: Davida Jacksona, Leonarda W. J. van der Kuijpa i Matthew Kapsteina. Niniejszy zbiór esejów został znacznie poprawiony dzięki niezwykle dokładnym komentarzom, dostarczonym nam przez dwóch anonimowych czytelników wydawnictwa Snow Lion. Dan Arnold wykonał heroiczną pracę stworzenia indeksu. I wreszcie Susan Kyser z wydawnictwa Snow Lion sumiennie zredagowała książkę pod kątem stylu i zgodności z konwencjami; a więc spójność tomu jest wynikiem jej wysiłków, zaś wszelkie niedociągnięcia, jakie mogły pozostać, są winą redaktorów tomu.

Redaktorzy chcieliby także podziękować ich rodzimym instytucjom i różnym sponsorom, którzy umożliwili ukończenie tego dzieła. José Cabezón chciałby wyrazić podziękowania Iliff School of Theology, programowi stypendialnemu Rockefellera w Centrum Badań nad Kulturami (Uniwersytet Rice) oraz Fundacji Alexandra von Humboldta, która umożliwiła mu rok badań w Institut für Kultur und Geschichte Indiens und Tibets (Hamburg). Roger Jackson chciałby podziękować Carleton College za wsparcie na okres lata i urlopu naukowego, co ogromnie ułatwiło pracę nad niniejszym tomem.Rozdział 1 Tybetańska historiografia

Leonard W. J. van der Kuijp

Jeśli mamy wierzyć późniejszym tradycjom – a moim zdaniem nie ma powodu, by im nie wierzyć – to pierwsze, tybetańskie dzieła historiograficzne pochodzą z okresu imperium (VII–IX w.), który zbiegł się w czasie z nawiązaniem stosunków z Nepalczykami, Hindusami, Arabami, Turkami, Ujgurami, ludem Asza (’A zha) i przede wszystkim z Chinami dynastii Tang. Do naszych czasów dotrwała jedynie część korpusu tej literatury, która dzieli się na dwie obszerne kategorie. Pierwsza – to dokumenty historyczne, które odkryto dopiero na początku XX wieku w jednej z jaskiń słynnego kompleksu skalnych świątyń, nieopodal miasta Dunhuang w prowincji Gansu, w Chińskiej Republice Ludowej. Najnowsze ustalenia naukowców dowodzą, że grota, w której umieszczono owe manuskrypty, została zamknięta po roku 1002 – jest to najpóźniejsza data znaleziona na rękopisach. Być może stało się to około roku 1035 (Fujieda: 65), tak więc terminus ad quem tych niedatowanych dokumentów przypadałby na tenże rok. Bardzo ważne są przede wszystkim trzy niemające tytułów rękopisy, znane w świecie anglojęzycznej nauki jako:

(1–2) Royal Annals of Tibet („Tybetańskie annały królewskie”), Bibliothèque Nationale, Paryż, Pelliot tibétain nr 1288, oraz India Office Library, Londyn, Stein nr 8212, 187).

(3) Old Tibetan Chronicle („Kronika starotybetańska”), Bibliothèque Nationale, Paryż, Pelliot tibétain nr 1287.

Studiowało je, mniej lub bardziej szczegółowo, kilku zachodnich, tybetańskich, chińskich i japońskich badaczy¹. Pierwszym Tybetańczykiem, który je badał, był wielki uczony i obrazoburca Gendun-Czophel (dGe ’dun Chos ’phel, 1903–51)², który dotarł do tych i kilku innych fragmentów, kiedy przebywał w Kalimpongu w roku 1939. Jak relacjonuje H. Stoddard, autorka najnowszej biografii Gendun-Czophela, francuski tybetolog Jacques Bacot odwiedził w Kalimpongu Tharchina, chrześcijańskiego misjonarza pochodzącego z Khunu, i odczytał razem z nim kilka z tych trudnych rękopisów napisanych w języku starotybetańskim. Tharchin najwyraźniej zwrócił się do Gendun-Czophela, który był w stanie wspomóc go w odczytaniu znaczenia kilku problematycznych ustępów. Wyniki badań Bacota zostały opublikowane w 1946 roku, ale nie jest w nich wspomniany ani Tharchin, ani Gendun-Czophel, natomiast autor wyraził wdzięczność za filologiczny dług zaciągnięty u innego Tybetańczyka, mianowicie Kaczen-Dondruba (bKa’ chen Don grub)³. Ostatni tom z niedawno opublikowanej trzytomowej edycji dzieł Gendun-Czophela zawiera inter alia trzy opracowania szeregu owych tybetańskich rękopisów z Dunhuangu. Jest wśród nich reprodukcja „Annałów królewskich” z uwagami filologicznymi, adaptacja z języka starotybetańskiego na tybetański klasyczny rękopisów, zawierających obszerną część jednej z wersji podań o niebiańskim pochodzeniu tybetańskich rodzin królewskich, oraz rozmaite inne fragmenty, a także reprodukcja „Kroniki starotybetańskiej”⁴. Niektóre rezultaty tych wstępnych badań zostały następnie zamieszczone w jego nieukończonym dziele o historii Tybetu, Debther-Karpo (Deb ther dkar po, „Biała kronika”). W ostatnich czasach w ślady Gendun-Czophela poszli tacy uczeni, jak Khetsun-Sangpo, Khangkar-Kelsang-Cultrim (Khang dkar sKal bzang Tshul khrims), Dordże-Gjelpo (rDo rje rGyal po) i Czabpel-Ceten-Phuncog (Chab spel Tshe brtan Phun tshogs).

O ile większa część tybetańskich instytucji kulturalnych i kanonu literackiego wywodzi się z Indii lub też opiera się na takim czy innym indyjskim wzorcu, to na tym tle wyraźnym wyjątkiem jest olbrzymie zainteresowanie tybetańskich twórców literatury historią i historiografią. Jako gatunek literacki niektóre tybetańskie utwory historiograficzne przypominają indyjskie wansiawali (sanskr. vaṃśāvali ‘annały’), lub są z nimi zbieżne, jednak ogromna część historiografii Tybetu – w tym biografie i autobiografie – świadczy o odmiennym od indyjskiego podejściu do historii (zob. Warder, Subhrahmanian). Jeśli chodzi o źródła pomocnicze poświęcone temu ogromnemu korpusowi literatury, to najważniejszym opracowaniem jest wciąż dzieło A. I. Wostrikowa⁵. Choć pod wieloma względami już przestarzałe, wciąż jest to klasyka i niezbędna pomoc w opisie różnych gatunków literackich.

Pomimo iż rozpad imperium tybetańskiego – jak się zdaje – praktycznie zatrzymał dalszy rozwój literatury na około sto lat, to kwitnąca tradycja buddyjska – przynajmniej w środkowym i wschodnim Tybecie – jest wystarczającym dowodem ciągłości przekazu tekstów historiograficznych lub quasi-historiograficznych dokumentów typu kroniki rodzinne nie tylko w tym czasie, ale także w początkach okresu tak zwanego drugiego szerzenia buddyzmu, który historycy buddyzmu tybetańskiego na ogół datują na połowę X wieku. I faktycznie, mamy dostęp do dokumentów opisujących genealogie rozbudowanych rodzin czy też klanów z Khonu (’Khon) i Langu (rLangs) w klasztornych księstwach, odpowiednio Sakji (Sa skya) i Densathilu (gDan sa mthil) / Cethangu (rTse thang)⁶. Niewykluczone, że prowadzono jakiegoś typu archiwa, nawet jeśli robili to tylko rozproszeni potomkowie rodziny królewskiej. Próbką takiego rodzaju dokumentów, być może spoczywających gdzieś pośród olbrzymich zbiorów w pałacu Potala, jest seria „edyktów”, wydanych przez króla Trisong-Decena (Khri srong lDe btsan, pan. 742?–797?), które zachowane zostały w kronice autorstwa wielkiego szesnastowiecznego historyka Pabo-Cuglag-Trengby (dPa’ bo gTsug lag Phreng ba, 1504–66)⁷. Podobnie dwie dostępne obecnie edycje utworu Basze (sBa bzhed), biografii pierwszego tybetańskiego mnicha Ba-Jesze-Łangpo (sBa Ye shes dBang po, VIII wiek), sugerują, że oryginalny tekst powinien być traktowany jako podstawowe źródło dotyczące Trisong-Decena i jego dzieł religijnych, mimo że ich przekaz był bardzo skomplikowany. W swojej kronice buddyzmu w Tybecie (a także w wielu innych miejscach) Ńiangrel-Ńima-Oser (Nyang ral Nyi ma ’Od zer, 1124–92) odnosi się do pewnej liczby bardzo wczesnych dzieł oraz dodatkowo do licznych edyktów, które również dotyczą panowania Trisong-Decena. Ich opisowe tytuły są następujące⁸:

Kaijig Cicze (bKa’i yig rtsis che)

Kaijig Ciczung (bKa’i yig rtsis chung)

Kaithang Jigcze (bKa’i thang yig che)

Kaithang Jigczung (bKa’i thang yig chung)

Gjelrab Kjangpa (rGyal rabs rkyang pa)

Khugpa (Khug pa)

Singpoczen (Zings po can)

Punpo (sPun po)

NYANGb błędnie łączy tytuły nr 6 i 7 i podaje Khugpo Singpaczen (Khug po zings pa can). W NYANGl pod numerem 8 pojawia się Junpo (Yun po), co jest błędnym odczytaniem zapisanej kursywą ligatury sp, przypominającej grafem y. Ponadto ostatnie cztery wydają się tekstami historiograficznymi per se, lecz do dzisiaj nie zlokalizowano żadnego z nich, jeśli w ogóle dotrwały do naszych czasów. Jedna z wersji Basze, podobnie jak Ńiangrel i – w jeszcze większym stopniu – kroniki buddyzmu autorstwa *Deu-Dżose (*lDe’u Jo sras) i Khepa-Deu (mKhas pa lDe’u)⁹, zwracają uwagę na istnienie pięciu wczesnych tekstów historiograficznych z okresu imperium. Dwa z nich zdają się odpowiadać numerom 7 i 8 z powyższej listy. Zostały one krótko wspomniane w niedawnym artykule S. G. Karmay’a¹⁰.

Trzy wyrażenia, gdy występują w tytułach książek, wskazują zwykle na fakt, że owe książki należą do gatunku historiografii. Wszystkie te wyrażenia możemy znaleźć w tekstach, których powstanie w Tybecie jest zaświadczone na okres między XI i XII wiekiem, a jeden z tych tekstów może częściowo sięgać nawet VII wieku. Wraz z prawdopodobnymi datami powstania, są to:

Logju (lo rgyus, „Kronika, annały, in. roczniki”; XI wiek)

Gjelrab (rgyal rabs, „Królewska chronologia, królewskie genealogie”; XI wiek)

Czodżung (chos ’byung, „Historia buddyzmu”; XII wiek)

Ze względu na ograniczenia objętościowe niniejszego tekstu musimy zawęzić temat – z jednym ważnym i stosunkowo obszernym wyjątkiem – do bibliograficznego przeglądu tekstów historiograficznych, pochodzących z tych dwóch stuleci. Należy jednak od samego początku mieć na uwadze to, że procedury filologiczne, podstawowe w innych gałęziach nauk humanistycznych zajmujących się tekstami i ich przekazem, jak dotąd omijały na ogół badania historiografii tybetańskiej, podobnie jak praktycznie każdy inny obszar badań tybetologicznych. Istnieją także znaczące luki w korpusie literackim dostępnych nam tekstów dotyczących tego tematu. Z tych powodów, a także w sytuacji braku tekstów „krytycznych”, niektóre z zamieszczonych poniżej uwag są z konieczności jedynie uwagami wstępnymi.

Gatunek historiograficzny logju (lo rgyus)

Jak się wydaje, termin logju po raz pierwszy pojawił się w kontekście historiograficznym w słynnych, lecz – jak dotąd – niedostępnych, Logju-Czenmo (Lo rgyus chen mo), czyli „Wielkich annałach”, napisanych przez Khuton-Condru-Jungdrunga (Khu ston brTson ’grus gYung drung, 1011–75)¹¹. Logju (lo rgyus), dosłownie ‘wiadomości z roku / lat’, w tłumaczeniu oddawane jako „annały”, sporadycznie tylko są dokładnym zapisem zdarzeń. O wiele częściej tak zatytułowane dzieła nie spełniają obietnicy zawartej w tytule, to znaczy wcale nie przedstawiają rok po roku relacji na główny temat, zawierają raczej narrację dotycząca wydarzeń historycznych, na wpół historycznych, a nawet ahistorycznych, w mniej więcej chronologicznej kolejności. Jak bardzo dobrze wiemy, późniejsze źródła historiograficzne pełne są cytatów z dzieła, autorstwa – zdaje się – Khutona, które prawdopodobnie nie przetrwało do naszych czasów¹². Zachowane fragmenty zaświadczają jednak, że większa jego część, a może i całość, była napisana w metrum. Pabo-Cuglag-Trengba, pisząc o Tybecie z czasów imperium, często też sięgał do tego dzieła jako do jednego z podstawowych źródeł informacji dotyczących dziesięcioleci następujących po zamordowaniu króla Langdarmy (Glang dar ma) w 842 roku (lub w 846, gdyż on umiejscawia to zdarzenie właśnie w tym roku), czy chociażby powstania z roku 869 przeciwko dwóm synom Langdarmy, Osungowi (’Od srung) i Jumtenowi (Yum brtan), które rozlało się od środkowego do wschodniego i północno-wschodniego Tybetu (zob. DPA’1: 429–430; DPA’: 432–433).

Gatunek historiograficzny gjelrab (rgyal rabs)

Termin gjelrab (rgyal rabs) znaczy mniej więcej ‘relacja, historia o królu (królach)’ i zapewne najlepiej jest go tłumaczyć za pomocą słów „kroniki” lub „genealogie królewskie”¹³. Najwcześniejsze, obecnie dostępne przykłady gjelrab – specyficznego gatunku historiograficznego – zostały napisane przez patriarchów szkoły sakjapa (sa skya pa), trzeciego i piątego, Dżecun-Dragpa-Gjelcena (rJe btsun Grags pa rGyal mtshan, 1147–1216) i Phagpa-Lodro-Gjelcena (’Phags pa Blo gros rGyal mtshan, 1235–80)¹⁴. Dzieło tego ostatniego datowane jest na rok 1275. Poza tymi dwoma utworami w XIII wieku powstały też i inne kroniki królewskie. Być może Pabo-Cuglag-Trengba, a na pewno wielki uczony Sakji, Mangtho-Ludrub-Gjaco (Mang thos Klu sgrub rGya mtsho, 1523–96) w swoim opracowaniu na temat chronologii buddyzmu w Indiach i Tybecie, ostatecznie ukończonym w 1587 roku, zamieścił kilka fragmentów z dzieła Gjelpo-Rabtreng (rGyal po rabs phreng), autorstwa Ugjenpa-Rinczenpela (U rgyan pa Rin chen dpal, 1230–1309)¹⁵. Według hagiografii Ugjenpy, autorstwa Sonam-Osera (bSod nams ’Od zer), dzieło to zostało napisane dla Kubilaj-chana (pan. 1260–94), w ramach starań – jego hagiograf i uczeń stwierdza, że zakończonych sukcesem – by przekonać mongolskiego władcę do porzucenia idei inwazji na Nepal. Chociaż Sonam-Oser nie podaje daty tego wydarzenia, to na podstawie hagiografii można przyjąć, iż mogło do tego dojść w latach 70. XIII wieku. Zostało to potwierdzone obecnie przez niedawne odkrycie liczącego trzynaście folio rękopisu Ugjenpy, Gjelpo-Rabkji-Trengba (rGyal po rabs kyi phreng ba), datowanego na rok 1278¹⁶. Utworem, wciąż dla nas niedostępnym, z gatunku gjelrab jest Gjelrab-Pagsam-Dżonszing (rGyal rabs dpag bsam ljon shing) z 1286 roku, napisany przez nieznanego bliżej Dżangdżi-Tonpa-Szerab-buma (Byang ji sTon pa Shes rab ’bum), do którego po raz pierwszy – jak na razie – odnosi się Celpa-Kunga-Dordże (Tshal pa Kun dga’ rDo rje) w swoim niezwykle ważnym dziele Debter-Marpo (Deb gter / ther dmar po) („Czerwona kronika”; zob. TSHAL: 21a; TSHAL1: 45; Inaba-Satō: 103; Chen-Zhou: 41). Z fragmentu tej kroniki wynika, że zawarta w niej genealogia rodzin rządzących Tybetem w przeważającej części została zaczerpnięta ze streszczenia dzieła Dżangdżi-Tonpy, napisanego na jego prośbę przez niejakiego Pagthogpa-Rinczen-Dordże (dPag thog pa Rin chen rDo rje) czy też Serthogpa-Rinczen-Dordże (gSer thog pa Rin chen rDo rje)¹⁷.

Utwór Debter-Marpo (Deb gter / ther dmar po) – najwcześniejsza z zachowanych tybetańskich prób opisania historii powszechnej – został, jak dotąd, przetłumaczony na język japoński i chiński (zob. Inaba-Satō; Chen-Zhou, a także artykuły Biry, 1964, 1984). Oczywiście rozmach dzieła i zamierzona kompozycja mogą być zrozumiane jedynie w kontekście mongolskiego podboju Tybetu w 1240 roku, dokonanego przez Ugedej-chana (pan. 1229–41), a w dalszej konsekwencji ustanowienia centralnego ośrodka władzy pod rządami, związanymi z tradycją buddyjską drigungpa (’bri gung pa) i phagmodru (phag mo gru) i włączenia Tybetu do imperium mongolskiego. Za panowania Kubilaj-chana Tybet stał się formalnie częścią imperium mongolskiego w Chinach, a zmiana rządu lokalnego w latach 60. XIII wieku, któremu tym razem przewodziła tradycja sakja, a także fakt, że najwyższe godności w imperium piastowali teraz duchowni sakji, sprawiły, że – jak w czasach własnego imperium – Tybet ponowne pojawił się na scenie świata, aczkolwiek tym razem nie jako niepodległe państwo, lecz pod mongolskim nadzorem. Mongolskie zwierzchnictwo nad Tybetem w latach 1240–1368 miało olbrzymi wpływ nie tylko na religijne i polityczne instytucje Tybetu, ale także na rozwój jego języka i historiografii. Konsekwencją są liczne zapożyczenia językowe, ujgurskie / mongolskie i chińskie. Przykładem jednego z nich może być wyrażenie deb gter / ther (gter i ther są homofonami) w tytule dzieła Celpy – gdzie po raz pierwszy zostało ono poświadczone w pisanym języku tybetańskim. Bez wątpienia źródłem tego terminu jest w leksyce tybetańskiej mongolski wyraz debter, przyswojony z języka greckiego za pośrednictwem perskiego i starotureckiego. Chociaż w uwagach wstępnych obu edycji dzieła wymienia się Deb gter dmar po, to kronika ta znana jest także pod nazwą Hu lan deb gter / ther, gdzie hu lan odpowiada mongolskiemu ula’an / ulaγan, czyli ‘czerwony’. Taki tytuł pojawia się na samym końcu jednej z wersji tekstu, którą można uznać za oryginalną (zob. TSHAL: 38b; TSHAL1: 149; Inaba-Satō: 194; Chen-Zhou: 128).

Celpa pojmuje historiografię w sposób tradycyjny. W innym kontekście Collingwood (257 ff.) uznał, że taki opis historii robiony jest metodą „wytnij i wklej” i nazwał go „taką historią, która w całości opiera się na świadectwie autorytetów”. Celpa korzystał nie tylko z różnych źródeł indyjskich i tybetańskich, ale także z traktatów w języku mongolskim i chińskim (w oryginale). Przykładem tych pierwszych jest tzw. Yeke tobčiyan („Wspaniała / Wielka kronika”), która – choć nie jest to całkowicie pewne – może odnosić się do niezachowanych tablic genealogicznych mongolskiej rodziny królewskiej, na których oparte są odpowiednie rozdziały z Yuanshi, a może nawet do zbioru dokumentów prawnych Dayuan tongzhi¹⁸. Należy tu nadmienić, że jeśli chodzi o informacje dotyczące wczesnych relacji chińsko-tybetańskich oraz królewskich / cesarskich genealogii imperiów: chińskiego, Xixia i mongolskiego, to autorzy tacy jak Lama-Dampa (bLa ma Dam pa), Jarlungpa (Yar lung pa), oraz utwory: kronika z roku 1434 (z kilkoma późniejszymi wstawkami) autorstwa Tagcangpa-Paldżor-Sangpo (sTag tshang pa dPal ’byor bZang po) alias Śribhutibhadra (sanskr. Śrībhutibhadra), Debter-Ngonpo (Deb gter / ther sngon po, znany jako „Błękitna kronika”) z lat 1476–78 Go-Locaba Szonnupela (Gos Lo tsā ba gZhon nu dPal, 1392–1481), Debther-Marpo-Sarma (Deb ther dmar po gsar ma, „Nowa czerwona kronika”) z 1538 roku Panczen-Sonam-Dragpy (Paṇ chen bSod nams Grags pa, 1478–1554) oraz kronika Pabo-Cuglag-Trengby, opierają się prawie wyłącznie na odpowiednich tekstach, zawartych w zbiorze Celpy. Co ciekawe, Pabo umieścił przekład z chińskiego dzieła traktującego o upowszechnianiu buddyzmu w Chinach, co, jak usilnie podkreśla, nie zostało omówione w tzw. Debmar (Deb dmar , zob. DPA’2: 567–572; DPA’: 1391–96). W przedmowie do reprodukcji tej pracy pisze, że została ona najpierw przetłumaczona z chińskiego na ujgurski przez ujgurskiego mnicha o imieniu Og zo na zamówienie cesarza Bujantu (pan. 1311–20), a następnie na tybetański w klasztorze Sakja przez niejakiego Punjaśribhadrę (sanskr. Puṇyaśrībhadra), czyli Sonampel-Sangpo (bSod nams dpal bZang po), który prawdopodobnie również był Ujgurem¹⁹.

We wstępie do Debter-Marpo, określając swoje intencje, pisze Celpa, że utwór jest „pierwszym z trzech Deb gter dmar po”. Niestety, pozostałe dwa, jeśli nawet zostały kiedykolwiek napisane, zaginęły. Niemniej jednak Dungkar-Lobsang-Trinle (Dung dkar Blo bzang ’Phrin las), redaktor edycji pekińskiej, stwierdza, że oprócz innych dzieł (w tym dwóch biografii) autor napisał suplement do Debter-Marpo²⁰, utwór typu gjelrab, zatytułowany Debther-Trapo (Deb ther khra po, „Wielobarwna kronika”), a także katalog tzw. Kandżuru (bKa’ ’gyur) Celpy, który nosi podtytuł Debther-Karpo (Deb ther dkar po, („Biała kronika”)²¹. Interesujące jest oczywiście użycie nazw kolorów w tytułach (lub podtytułach) ksiąg. Stanowi to precedens w historiografii tybetańskiej, ewidentnie pozostający pod wpływem mongolskim.

Gatunek historiograficzny czodżung (chos ’byung)

Trzecim gatunkiem historiograficznym jest czodżung (chos ’byung, ‘pochodzenie, historia buddyzmu’). Pierwszym z tego rodzaju tekstów mogło być dzieło, z którego dziś znamy jedynie kilka fragmentów, napisane w XI wieku przez uczonego Rongsom-Czokji-Sangpo (Rong zom Chos kyi bZang po)²². Przyczyny pojawienia się nowego gatunku historiograficznego wciąż są dla nas bardzo niejasne, ale jest możliwe, że mnożenie się cykli doktrynalnych wywołało potrzebę umiejscowienia ich w perspektywie historycznej i w taki sposób usankcjonowania. Tak czy inaczej, począwszy od XII wieku, zauważamy wzrost zainteresowania historią religii, szczególnie indotybetańską. Niestety, na razie jedynie pewien procent potencjalnie istniejącego korpusu tego typu tekstów został zlokalizowany i opublikowany. Wciąż czekają na odkrycie utwory stworzone przez mistrzów tradycji buddyjskiej kadampa (bKa’ gdams pa) Czapa-Czokji-Sengge (Phya pa Chos kyi Seng ge, 1109–69) i jego ucznia Cangnagpa-Condru-Sengge (gTsang nag pa brTson ’grus Seng ge), a najwcześniejszym z zachowanych tekstów, należących do tego gatunku jest Czola-Dżugpe-Go (Chos la ’jug pa’i sgo, „Wprowadzenie do buddyzmu”) autorstwa drugiego patriarchy tradycji sakjapa, mistrza (slob dpon) Sonam-Cemo (bSod nams rTse mo, 1142–82), dzieło ukończone pod koniec 1167 lub na początku 1168 roku. Jego ogólne podejście do tematu oraz struktura dzieła są charakterystyczne dla wielu późniejszych utworów typu czodżung, choćby tych, pisanych przez *Deu-Dżose, Khepa-Deu i Buton-Rinczendruba (Bu ston Rin chen grub), nie wiemy jednak, czy Sonam-Cemo zawdzięczał to swojemu nauczycielowi, Czapa-Czokji-Sengge. Po jego dziele powstał wspaniały czodżung Ńiangrela, już jednak nie bardzo do niego podobny, i w budowie, i w zakresie tematycznym. Utwór Sonam-Cemo zajmuje się przede wszystkim życiem Buddy, natomiast Ńiangrel opisuje głównie klimat religijny Tybetu okresu imperium. Również XIII wiek znał sporo tego rodzaju traktatów, przy czym jedyna informacja na ich temat to bardzo krótka wzmianka Butona, a prawdopobnie także pewna liczba cytatów w jego własnym czodżungu. Buton odnotowuje istnienie tego rodzaju traktatów autorstwa Trophu-Locaby Dżampaipela (Khro phu Lo tsā ba Byams pa’i dpal, 1172/73–1236), Czaga-Locaby Czordżepela (Chag Lo tsā ba Chos rje dpal, 1197–1264) i Czim-Namkha-Draga (mChims Nam mkha’ grags, 1210–85), do których najwidoczniej miał dostęp, gdy pisał swoje własne, bardzo dobrze znane dzieło między 1322 i 1326 rokiem. Nie wiemy, gdzie obecnie znajdują się te traktaty, jeśli przetrwały. Dotarły do nas zaledwie dwa autentyczne utwory typu czodżung, które prawdopodobnie pochodzą z tego stulecia, a mianowicie dzieła *Deu-Dżose i Khepa-Deu. Z kolei Ngongjitam-Metog-Trengba (sNgon gyi gtam me tog phreng ba, „Opowieść o przeszłości, girlanda kwiatów”), napisany w 1283 roku (Chab spel, NE’U) przez Neu-Panditę Dragpa-Monlam-Lodro (Ne’u Paṇdita Grags pa sMon lam Blo gros), chociaż często określany jako czodżung, w pierwszych zdaniach sam nazywa siebie gjelrab. W sposobie podejmowania tematu zauważyć można bardzo dużo podobieństw do czodżungu, możemy go więc scharakteryzować jako tekst z pogranicza obydwu gatunków²³.

Utwór Kaczem-Kakholma (bKa’ chems ka khol ma)

Inne teksty historiograficzne, które czasami zawierają w sobie mniejsze utwory – nazywane różnie: logju, gjelrab lub czodżung, bądź na nich wzorowane – to ograniczona liczba tekstów-skarbów (gter ma) – zob. Gyatso, w niniejszym tomie. Przykładem jest tu Kaczem-Kakholma (bKa’ chems ka khol ma), domniemany testament (bka’ chems) króla Songcen-Gampo (Srong btsan sGam po, ?–649/50), podobno odnaleziony przez Atisię (Atiśa, 982?–1054?) około 1049 roku w otworze kolumny (ka khol ma). Figuruje on pośród najwcześniejszych tekstów-skarbów. Niektóre szczegóły dotyczące jego historii opisał Wostrikow (28–32), a niedawno również Eimer (1983a). Chociaż wiele lat temu opublikowano dwie wersje tekstu, to najlepsza zdaje się edycja, została wydana nie tak dawno przez Monlam-Gjaco (sMon lam rGya mtsho) na podstawie dwóch rękopisów. Jeden znajduje się w Central Institute of Minorities w Pekinie, a drugi, zapisany srebrnymi literami na ciemnoniebieskim papierze, należy do biblioteki klasztoru Labrang-Taszikhjil (bLa brang bKra shis ’khyil) w regionie Amdo (A mdo). W kolofonie tekstu przedstawiono następującą linię jego przekazu: Atisia; Bangton (Bang ston) ; Todlungpa (sTod lung pa) ; Czengaba (sPyan snga ba) ; Neu-Surpa (sNe’u Zur pa) ; Drigungpa (’Bri gung pa) ;²⁴ Gjamaba (rGya ma ba); Retingpa (Rwa sgreng pa); Kon-Sang (dKon bZang ); Dordże-Cultrim (rDo rje Tshul khrims)²⁵, ja. Kim jest ów „ja”? Musi to być oczywiście ktoś, kto miał silne związki ze szkołą kadampa, kto tworzył pod koniec XIII lub na początku XIV wieku.

Kaczem-Kakholma zawiera wiele faktów dotyczących panowania owego pierwszego tybetańskiego króla religii, a także w rozdziale szesnastym – przepowiednie. Dzieło to służyło później za główne źródło tybetańskich opowieści dotyczących tego okresu, w tym także – jak się zdaje – relacji na temat domniemanego wynalezienia przez Thonmi-Sambhotę (Thon mi Sambhoṭa) pisma tybetańskiego oraz trudnych wypraw ministra Gar-Tongcen-Julsunga (mGar sTong btsan Yul bzung) na nepalski i chiński dwór oraz jego tam pobytów, których celem było sprowadzenie do Tybetu przyszłych żon dla króla Songcen-Gampo z obu rodzin panujących. Miało to być dzieło autorstwa Thonmi-Sambhoty, ale zawiera pewne informacje, które być może podważają wiarygodność tego założenia. Przede wszystkim wspomina się tam dokładną datę śmierci króla, co do dnia, ale przepowiednie w rozdziale szesnastym większość z nas uznałaby za dowód o wiele późniejszego powstania utworu, skoro wymieniony jest w nich Atisia!²⁶

Spośród dwunasto- i trzynastowiecznych kronik, które znane nam są dzisiaj, tekst ten wspomniany jest jedynie u Ńiangrela i Khepa-Deu. Ten ostatni, jeśli rzeczywiście umiejscowimy go w drugiej połowie XIII wieku, odnosi się do tekstu mimochodem, tuż przed rozpoczęciem opowieści o budowie świątyni Rasa-Trulnang (Ra sa phrul snang), czyli Cuglagkhang (gTsug lag khang) w centrum Lhasy²⁷. Natomiast Ńiangrel nie cytuje go wprost w swojej relacji dotyczącej życia i czasów króla Songcen-Gampo (choć nie ma żadnych wątpliwości, że musiał korzystać z jakiejś edycji tego utworu), ale w uwagach bibliograficznych pod koniec swojej kroniki odnotowuje kilka szczegółów dotyczących jego odnalezienia²⁸. Pisze on mianowicie, że dokument (yi ge) zatytułowany Gjelpo-Kaczem (rGyal po bka’ chems) był trudno dostępny oraz że Atisia wydobył z centralnej belki (gdung bar) świątyni Rasa-Trulnang trzy dzieła, tj. Kaci-Czenmo (bKa’ rtsis chen mo) napisane przez królów, Darkar-Selbe-Melong (Dar dkar gsal ba’i me long) – napisane przez królowe i Dabe-Dodżo (Zla ba’i ’dod ’jo) – napisane przez ministrów”. Ponadto utrzymuje on, iż owe trzy teksty znane są razem jako Gjelpo-Kaczem, co z kolei dotyczy raczej utworu Kaczem-Kakholma. Może być to potwierdzone przez jedną z wersji tekstu, być może najlepszą, której pierwszy rozdział podaje, że Atisia i jego dwóch pomocników wydobyli trzy zwoje (shog dril) z górnej części kolumny o kształcie dzbana lub (pustej) kolumny ukrywającej w sobie dzban (ka ba bum pa can gyi steng nas), z których zwoje pierwszy i trzeci, wymienione tu jako Daba-dodżo (Zla ba ’dod ’jo) i Kaczemkji-Jige (bKa’ chems kyi yi ge), opisane są jako gatunek literacki logju²⁹. Oprócz tych tekstów utwór Kaczem-Kakholma sygnalizuje również istnienie kilku innych wczesnych traktatów, na których może być oparty³⁰. Szczegółowe zbadanie tego niezwykle ważnego utworu, które z konieczności będzie wymagać analizy porównawczej rozmaitych, zachowanych do naszych czasów edycji (osobiście znam co najmniej trzy) i różnych edycji utworu Mani-Kabum (Maṇi bka’ ’bum), jest jednym z wielu naglących dezyderatów w zakresie studiów nad historiografią tybetańską.

Oczywiście, ponieważ uznano, że teksty-skarby (gter ma) pochodzą z czasów imperium tybetańskiego, w późniejszych dziełach historiograficznych wiele z nich stanowiło kluczowe źródła informacji na temat tego okresu. Przykładem jest tu kronika Ńiangrela, gdyż zawarty w niej opis życia i czasów króla Songcen-Gampo jest nie tylko w dużej mierze oparty na tekście Kaczem-Kakholma, lecz ponadto autor wplótł weń znaczące fragmenty biografii Padmasambhawy (sanskr. Padmasambhava), Sang-Lingma (Zangs gling ma), również tekstu-skarbu, który sam wcześniej odnalazł.

Jak – mam nadzieję – zostało to jasno przedstawione, najstarsze tybetańskie teksty historiograficzne są niezwykle zróżnicowane i niestety w znacznym stopniu do dziś wciąż nie opublikowane. Dokładne poznawanie źródeł literackich, z jakich korzystali autorzy tych tekstów – tych, które są nam dzisiaj dostępne – znajduje się w fazie początkowej, a w konsekwencji zaledwie raczkują badania, w jaki sposób w poszczególnych przypadkach odnoszono się do tych utworów³¹. To sprawia, że szczególnie trudnym zadaniem jest określenie pierwotnego wkładu, jaki wnieśli owi najdawniejsi autorzy do interpretacji tych źródeł, wtedy gdy posuwali się dalej niż tylko do zamieszczenia ich obszernych fragmentów w swych własnych dziełach.

Bibliografia

Bacot J., Thomas F. W., Toussaint Ch.

1940-1946 Documents de Touen-houang relatifs à l’histoire du Tibet. Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner.

Bira Sh.

1964 „Some Remarks on the Hu-lan deb-ther of Kun-dga’ rdo-rje”. Acta Orientalia Hungarica 18: 69–81.

1984 „Some extracts from Sh. Damdin’s Manuscript Copy of the Hu-lan deb-ther”. Tibetan and Buddhist Studies, t. 1, s. 59–75. Red. L. Ligeti. Budapest: Akadémiai kaidō.

bKa’ chems ka khol ma

BKA’ Ed. sMon lam rGya mtsho. Lanzhou: Kansu’u mi rigs dpe skrun khang, 1989.

Bla ma Dam pa bSod nams rGyal mtshan (prawdopodobnie błędnie mu przypisywana pozycja)

RGYAL rGyal rabs gsal ba’i me long . Beijing: Mi rigs dpe skrun khang, 1981.

RGYAL1 rGyal rabs gsal ba’i me long. Red. B. I. Kuznetsov. Leiden: E. J. Brill, 1966.

Blondeau A.-M.

1984 „Le ‘découvreur’ du Maṇi bka’-’bum était-il Bon-po?” Tibetan and Buddhist Studies, t. 1, s. 77–123. Red. L. Ligeti. Budapest: Akadémiai Kaidó.

Chab spel Tshe brtan Phun tshogs et al., red.

DGE dGe ’dun chos ’phel gyi gsung rtsom. Gangs can rig mdzod 10. Lhasa: Bod ljongs bod yig dpe rnying dpe skrun khang, 1990.

DGE1 dGe ’dun chos ’phel gyi gsung rtsom. Gangs can rig mdzod 12. Lhasa: Bod ljongs bod yig dpe rnying dpe skrun khang, 1990.

NE’U sNgon gyi gtam me tog phreng ba, Bod kyi lo rgyus debt her khag lnga. Gangs can rig mdzod 9, s. 3–54. Lhasa: Bod ljongs bod yig dpe rnying dpe skrun khang, 1990.

Collingwood R. C.

1970 The Idea of History. Red. T. M. Knox. London: Oxford University Press.

dPa’ bo gTsug lag ’Phreng ba

DPA’1, 2 Chos ’byung mkhas pa’i dga’ ston, t. 1, 2. New Delhi: Delhi Karmapae Chodhey Gyalwae Sungrab Partun Khang, 1981.

DPA’ Chos ’byung mkhas pa’i dga’ ston. Red. rDo rje rGyal po. Beijing: Mi rigs dpe skrun khang, 1986.

’Dul ’dzin mKhyen rab rGya mtsho

’DUL Sangs rgyas bstan pa’i chos ’byung dris lan nor bu’i phreng ba. Gangtok, 1984.

Eimer H.

1983 „Some Results of Recent Kanjur Research.” Archiv für Zentralasiatische Geschichtsforschung. Heft 1–6, s. 3–21. Red. D. Schuh i M. Weiers. Sankt Augustin: VGH Wissenschaftsverlag.

1983a „Die Auffindung des Bka’ chems ka khol ma. Quellenkritische Überlegungen.” Contributions on Tibetan Language, History and Culture, t. 1, s. 45–51. Red. E. Steinkellner i H. Tauscher. Vienna: Arbeitskreis für Tibetische und Buddhistische Studien Universität Wien.

1991 „Eine frühe Quelle zur literarischen Tradition: Über die ’Debatte von bSam ’yas’.” Tibetan History and Language. Studies Dedicated to Uray Géza on His Seventieth Birthday, s. 164–165. Red. E. Steinkellner. Vienna: Arbeitskreis für Tibetische und Buddhistische Studien Universität Wien.

Fujieda A.

1981 „Une reconstruction de la ’bibliothèque’ de Touen-Houang.” Journal asiatique 269: 65–68.

Hoffmann H. H. R.

1970 „Tibetan Historiography and the Approach of the Tibetans to History”. Journal of Asian History 4 /2: 169–177.

Karmay Samten G.

1988 „The Etiological Problem of the Yar-luṅ Dynasty”. Tibetan Studies, s. 219–222. Studia Tibetica II. Red. H. Uebach i Jampa L. Panglung. Munich: Kommission für Zentralasiatische Studien Bayerische Akademie der Wissenschaften.

Kuijp L. W. J., van der

1991 „On the Life and Political Career of Ta’i-si-tu Byang-chub rgyal-mtshan (1302–1364?)”. Tibetan History and Language. Studies Dedicated to Uray Géza on His Seventieth Birthday, s. 277–327. Red. E Steinkellner. Vienna: Arbeitskreis für Tibetische und Buddhistische Studien Universität Wien.

1992 „Dating the Two Lde’u Chronicles of Buddhism in India and Tibet”. Études bouddhiques offertes à Jacques May, Asiatische Studien / Études Asiatiques 46 /1: 468–491.

1993 „*Jambhala: An Imperial Envoy to Tibet During the Late Yuan”. Journal of the American Oriental Society 113/4: 529–538.

*lDe’u Jo sras

LD lDe’u chos ’byung. Lhasa: Bod ljongs mi rigs dpe skrun khang, 1987.

MA Ma ṇi bka’ ’bum. New Delhi, 1975.

Macdonald A.

1971 „Le Dhānyakaṭaka de Man-luṅs Guru”. Bulletin de l’École Française d’Extrême Orient 57: 169–213.

Mang thos kLu sgrub rGya mtsho

MANG Bstan rtsis gsal ba’i nyin byed lhag bsam rab dkar. Red. Nor brang O rgyan. Gangs can rig mdzod 4, s. 1–251. Lhasa: Bod ljongs mi rigs dpe skrun khang, 1987.

mKhas pa lDe’u

LD1 Rgya bod kyi chos ’byung rgyas pa. Red. Chab spel Tshe brtan Phun tshogs. Gangs can rig mdzod 3. Lhasa: Bod ljongs mi rigs dpe skrun khang, 1987.

mNga’ bdag Nyang ral Nyi ma ’Od zer

NYANGb Chos ’byung me tog snying po sbrang rtsi’i bcud. Rękopis B. Rin chen gter mdzod chen mo’i rgyab chos, t. 6. Paro, 1979.

NYANGl Chos ’byung me tog snying po sbrang rtsi’i bcud. Red. Chab dpel Tshe brtan Phun tshogs. Gangs can rig mdzod 5. Lhasa: Bod ljongs mi rigs dpe skrun khang, 1988.

NYANGm Chos ’byung me tog snying po sbrang rtsi’i bcud Red. R. O. Meisezahl. Monumenta Tibetica Historica, Abteilung 1. Band 3. Sankt Augustin: VGH Wissenschaftsverlag, 1985.

Richardson H. E.

1980 „The First Tibetan Chos-’byung”. Tibet Journal 5: 62–73.

Roerich, G., tłum.

1979 The Blue Annals. New Delhi: Motilal Banarsidass.

Satō H.

1978 Chibetto rekishi chiri kenkyū. Tokyo.

sPa ston bsTan rgyal bZang po

SPA bsTan pa’i rnam bshad dar rgyas gsal ba’i sgron ma. Sources for a History of Bon, s. 498–769. Dolanji: Tibetan Bonpo Monastic Centre, 1972.

Stein R. A.

1966 „Nouveaux documents tibétains sur le Mi-ñag / Si-hia”. Mélanges de Sinologie offerts à Monsieur Paul Demiéville, t. 1, s. 281–289. Paris: Presses Universitaires de France.

1971 „Du récit au rituel dans les manuscripts tibétains de Touen-houang„. Études Tibétains dédiées à la mémoire de Marcelle Lalou, s. 537–545. Paris: Adrien Maisonneuve, 1971.

1983–92 „Tibetica Antiqua I–VI”. Bulletin de l’École Française d’Extrême Orient 72: 149–236; 73: 257–272; 74: 83–133; 75: 169–196; 77: 27–56; 79: 9–17.

Stoddard H.

1985 Le mendicant de l’Amdo. Paris: Société d’Ethnographie.

Subrahmanian N.

1973 Historiography. Madurai.

Tang Chi’an, tłum.

1989 Yalong zunzhe jiaofa she. Lhasa: Xizang renmin chubanshe.

Tshal pa Kun dga’ rDo rje

TSHAL Deb ther dmar po, The Red Annals. Part One. Gangtok: Institute of Tibetology, 1961.

1964 Huran deputura (Hu-lan deb-ther) – chibetto nendaiki. Tłum. Sh. Inaba i H. Satō. Kyoto.

TSHAL1 Deb ther dmar po. Red. Dung dkar bLo bzang ’Phrin las. Beijing: Mi rigs dpe skrun khang, 1981.

1988 Hongshi. Tłum. Chen Qingying i Zhou Runnian. Lhasa: Xizang renmin chubanshe.

Tucci G.

1947 „The Validity of Tibetan Historical Tradition”. India Antiqua, s. 309–322. Leiden: E. J. Brill.

1971 Deb ther dmar po gsar ma. Tibetan Chronicles by bSod nams grags pa, t. 1. Serie Orientale Roma 24. Rome: Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente.

Uebach H.

1987 Nel pa Paṇdita’s Chronik Me tog phreng ba. Studia Tibetica. Quellen und Studien zur tibetischen Lexicographie, Band 1. Munich: Kommission für Zentralasiatischen Studien. Bayerische Akademie der Wissenschaften.

Vostrikov A.

1970 Tibetan Historical Literature. Tłum. R. H. Gupta. Calcutta: R. D. Press.

Wang Yao, Chen Jian

1980 Dunhuangben tufan / tubo lishi wenshu. Beijing: Minzu chubanshe.

1990 Przekład: Chab spel, NE’U. Zhongguo Zangxue 1: 108–127. .

Warder A. K.

1972 An Introduction to Indian Historiography. Bombay: Popular Prakashan.

Yamaguchi Z.

1983 Toban ōkoku seiritsu-shi kenkyū. Tokyo.

Yar lung Jo bo Shākya Rin chen

YAR Yar lung chos ’byung. Red. dByangs can. Chengdu: Si khron mi rigs dpe skrun khang, 1988.

YAR1 Yar lung chos ’byung. Red. Ngag dbang. Lhasa: Bod ljongs mi dmangs dpe skrun khang, 1988.

YIG rGyal rabs sogs bod kyi yig tshang gsal ba’i me long, sNgon gyi gtam me tog gi phreng ba…, s. 79–123. Dharamsala: Library of Tibetan Works and Archives, 1985.

Zan la A wang i Yu Fangzhi, tłum.

1989 Langshi jiazu shi. Red. Chen Qingying. Lhasa: Xizang renmin chubanshe.

Pozycje dodane do Bibliografii

Martin D.

1997 Tibetan Histories. A Bibliography of Tibetan-Language Historical Works. Serindia Publications, London.Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (0 22) 620 32 11, (0 22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (0 22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową