Kobieta w kulturze - kultura w kobiecie - ebook

Wstęp

Stwierdzenie, że za zachowanie człowieka odpowiedzialne są warunki środowiskowe i kultura, a nie jedynie genetyka, jest w dzisiejszych czasach trywialne i oczywiste. Doszła do tego już w połowie poprzedniego stulecia Margaret Mead (2000). Badając ludy Oceanii, zaobserwowała, że w niewielkiej odległości od siebie żyją ludzie skrajnie różniący się podejściem do kwestii płci. Matryjarchat i patryjarchat, chociaż tak różne, rozwinęły się w społecznościach nieróżniących się fizycznie, a jedynie oddzielonych od siebie warunkami geograficznymi. Na podstawie tej obserwacji Margaret Mead, a za nią inni badacze wielu specjalności uznali, że znaczenie przypisywane płci nie zależy od wyposażenia biologicznego, ale od wzorów kultury i warunków środowiskowych. Takiemu samemu wyposażeniu genetycznemu można przypisać różne znaczenia (kobieta: bogini albo gorsza odmiana człowieka), obiektywna płeć tym samym jest przekształcana w subiektywny rodzaj.

Należy zatem zadać sobie pytanie: dlaczego niniejsza książka jest zatytułowana Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie?Według współczesnych koncepcji należy rozróżniać pomiędzy płcią biologiczną a płcią psychologiczną czy rodzajem. Termin „rodzaj” został wprowadzony do opisu charakterystyk wiązanych w danej kulturze z kobiecością i męskością. Jest to pojęcie nieodnoszące się do fizjologii, a stanowiące społeczną etykietkę przypisywaną ludziom na podstawie ich płci (por. Brannon, 2002). Społeczeństwo jest postrzegane jako źródło stereotypów płciowych. To nasza cywilizacja stworzyła Doktrynę Dwóch Sfer (tamże) dzielącą rzeczywistość na kobiecą – środowisko domowe oraz męską – świat pozarodzinny, aktywność zawodowa. Jeśli tę koncepcję weryfikowało przez wieki codzienne życie w wielu społeczeństwach, to można zapytać o psychologiczne procesy leżące u podłoża godzenia się na tego typu podziały. Bem (2000) mówi o procesie „sex typingu”, który polega na indywidualnej, zgene-ralizowanej gotowości do przetwarzania informacji związanych z płcią (które konstytuują schemat płci) oraz na wzajemnej asymilacji schematu płci i koncepcji własnej osoby. W konsekwencji człowiek uczy się zachowywać zgodnie ze stereotypami rodzajowymi, definiującymi przede wszystkim psychiczne, kobiece i męskie cechy psychiczne, traktując takie dostosowanie się jako adaptację do otaczającego świata. Z drugiej strony w literaturze przedmiotu spotykamy teorie traktujące o różnicach pomiędzy kobietą a mężczyzną w budowie mózgu czy odwołujące się do odmiennej gospodarki hormonalnej obydwu płci (Wojciszke, 2002; Brannon, 2002; Blum, 1997). Nie ulega wątpliwości, że tego typu różnice mogą stanowić źródło odmiennych cech psychicznych obydwu płci, jednak nie wydaje się, że są wyłącznymi czynnikami je determinującymi. Płeć jest podstawowym kryterium kategoryzacji ludzi, którego dziecko uczy się bardzo wcześnie i nie można zaprzeczyć, że to dzięki wpływom kulturowym tworzy się obraz siebie uwzględniający pojmowanie kobiecości i męskości (Wojciszke, 2002; Bem, 2000).

Kobieta, tworząc plany czy oczekiwania, wchodząc w kolejne relacje interpersonalne, czy radząc sobie z życiowymi wyzwaniami, jest „obciążona” stereotypami rodzaju (czy może jej wiedza jest „wzbogacona o” te stereotypy) promowanymi przez kulturę. Oczywiście może się im podporządkować i wówczas będzie nazywana „kobiecą”, ale może je odrzucić i pozostać „męska” lub starać się nie kierować stereotypami rodzaju w swoim zachowaniu – być androgyniczną, co nie oznacza, że pozostaje nieświadoma istnienia owych schematów. Taka nieświadomość wydaje się nierealna, ponieważ „kultura jest w każdym z nas”, jest też w kobiecie.

Badając we wrześniu 2006 roku plemiona zamieszkujące w Indiach (Orissa) redaktorki tej pozycji – Aneta Chybicka i Maria Kaźmierczak – miały okazję zweryfikować ogromne znaczenie wpływów środowiskowych na codzienne życie kobiet. Na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów mieszkają ludzie różniący się znacznie obyczajowością oraz normami i zasadami moralnymi od głównego nurtu kultury Indii. Plemię Bathudi charakteryzuje ciekawe podejście do kwestii małżeństwa i seksualności. Chłopcy i dziewczęta w wieku kilkunastu lat uczęszczają do tzw. youth dormitory,gdzie pobierają praktyczne nauki przygotowujące ich do dalszego życia w plemieniu (które nie mają nic wspólnego z tradycyjną nauką w europejskim rozumieniu). W youth dormitory pozostają także na noc, gdzie po zapadnięciu zmroku swobodnie nawiązują relacje seksualne. W plemieniu Juang ceremonia małżeństwa jest poprzedzana ucieczką przyszłych państwa młodych do dżungli, a właściwe zaślubiny odbywają się po ich powrocie. Takie zachowanie nie jest uznawane za niemoralne, przeciwnie – jest naturalną konsekwencją wyboru partnera życiowego. Niecałe 30 kilometrów dalej wiejska kobieta indyjska zostałaby społecznie wykluczona, gdyby odkryto jej przedmałżeńskie kontakty o naturze seksualnej. Dziewictwo przed ślubem jest bezwarunkowo wymagane (przynajmniej na wsi), a kobieta powinna w każdym aspekcie życia podlegać mężczyźnie oraz jego rodzicom. W niektórych rejonach Indii wciąż praktykowany jest zwyczaj sati, czyli samo-spalenie dokonywane przez wdowę po śmierci męża (współcześnie na szczęście zdarza się to sporadycznie). Przygotowana przez nas publikacja stanowi próbę odpowiedzi na pytanie: co w zakresie psychologii rodzaju jest kulturowe, społeczne, a co wrodzone?

Z drugiej jednak strony książka Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie stanowi zbiór prac związanych ze zmieniającymi się stereotypami płci i rodzaju. Jeszcze w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia obserwowano wysoką akceptację stereotypów rodzaju (mężczyzna – breadwinner, kobieta – housewife, caregiver; Brannon, 2002). Przedstawiciele obojga płci lepiej oceniali cechy typowo męskie w stosunku do cech kobiecych, wykazywali negatywne uprzedzenia wobec stereotypowej kobiety, faworyzowali zaś stereotypową męskość (Brannon, 2002). Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku męskie i kobiece role społeczne zaczęły się zmieniać (Rosenkrantz i in., 1968). Kobiety jako kategoria zaczynają być oceniane bardziej pozytywnie, z biegiem czasu oceny te stają się nawet bardziej pozytywne niż oceny mężczyzn (Eagly i in., 1991). Obecnie mężczyźni są przedmiotem silniejszej stereotypizacji niż kobiety (Hort i in., 1990). Męski stereotyp jest bardziej skrajny od kobiecego, zarówno pod względem cech fizycznych, jak i społecznych (Brannon, 2002), kobiety negatywnie stereotypizują mężczyzn (Edmonds, Cahoon, 1993). Obserwuje się stopniowe zwiększanie skłonności kobiet do przypisywania sobie cech stereotypowo uznawanych za męskie (Twenge, 1997), co pociąga za sobą i prawdopodobnie także jest wynikiem zmian w tożsamości przedstawicielek płci pięknej. Wzrasta akceptacja dla elastyczności roli kobiecej (Brannon, 2002), a ustosunkowanie do kobiet stało się bardziej pozytywne, niż to było przedtem (tamże). Można z całą pewnością stwierdzić, że stereotypy rodzaju, a w szczególności stereotyp kobiety, uległy zmianie na przestrzeni ostatnich 50 lat, zmieniły się także zachowania i postawy kobiet w krajach Europy i w USA (np. kobiety weszły na rynek pracy, zaczęły siebie oceniać jako bardziej asertywne i przedsiębiorcze itp.). Zmieniły się same kobiety, ale także to, jak i za co są oceniane. Powstało zjawisko sexual harassment,które wcześniej było uznawane za coś normalnego i było częścią życia społecznego. Dotarliśmy do momentu, gdy wiele elementów wypowiedzi o kobietach musi być kontrolowanych, by nie zostać posądzonym o seksizm. O mężczyznach natomiast można mówić, jak i co się chce. Popularnym dowodem na to jest oburzenie, jakie wzbudziła piosenka Wilków pt. Baśka,w której śpiewali oni (poniekąd pochlebny) tekst: „Baśka miała fajny biust, Ania styl, a Zośka coś, co lubię. Ela całowała cudnie, nawet tuż po swoim ślubie . Piękne jak okręt pod pełnymi żaglami, jak konie w galopie, jak niebo nad nami”. Żadnego odzewu natomiast nie wzbudziła (także wśród mężczyzn) piosenka Kasi Klich pt. Lepszy model, w której piosenkarka śpiewała: „Znów się zepsułeś i wiem, co zrobię, zamienię cię na lepszy model. Nie mam do ciebie cierpliwości, to pewne, że nie będę mieć. Minął termin twojej przydatności, gwarancja nie obejmuje cię. Nie pozostawiasz mi wyboru, na lepszy model zmienię cię. Nie potrzebuję w domu złomu dłużej mieć”. A wydawałoby się, że porównanie mężczyzny do przedmiotu dokonane przez Kasię Klich jest bardziej obraźliwe niż przyrównanie kobiet do koni w galopie. Powstał podwójny standard, który tym razem dotyczy tego, co wolno, a czego nie wolno powiedzieć o przedstawicielach i przedstawicielkach obu płci. Zgodnie z tym standardem mężczyźni jawią się jako seksistowskie stworzenia, które nie doceniają kobiet i oczekują stereotypowych zachowań z ich strony, opierających się głównie na opiece nad nimi i dziećmi i dbaniu o dom, a także na postrzeganiu kobiet głównie w kategoriach seksualnej atrakcyjności. Przeciwko takiemu traktowaniu kobiet walczą one same, zachowując się niezgodnie ze stereotypem i przejawiając negatywne, utajone postawy wobec przedstawicieli płci przeciwnej oraz negatywnie stereotypizując mężczyzn. Niniejsza publikacja stanowi próbę badawczego ustosunkowania się do dynamicznie zmieniających się stereotypów płci i ich społecznych konsekwencji. Mamy nadzieję, że otworzy dyskusję nad tym, co w stereotypie męskości i kobiecości jest do dzisiaj aktualne, a co przeszło już do historii.

Problematyka różnic płciowych budzi więc w ostatnich latach coraz większe zainteresowanie, co znajduje swoje odzwierciedlenie w ciągle rosnącej liczbie badań naukowych nad kobiecością i męskością prowadzonych zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Z tego względu 8 marca 2006 roku na Uniwersytecie Gdańskim odbyła się Konferencja Naukowa nt. „Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie”. Wydarzenie to spotkało się z dużym zainteresowaniem około 800 uczestników, zarówno studentów wielu kierunków, jak i pracowników naukowych różnych specjalności, którzy licznie uczęszczali na wykłady, sympozja oraz warsztaty prowadzone przez znakomitych gości z kraju i zagranicy, poświęcone tematyce kobiecości i męskości. Widoczna popularność oraz przede wszystkim ważność tej tematyki skłoniły nas do opracowania niniejszej książki, aczkolwiek należy podkreślić z całą mocą, że nie ma ona charakteru materiałów pokonferencyjnych, wiele zawartych w tym opracowaniu artykułów nie było częścią wspomnianej konferencji. Ponadto w książce zostały zawarte jedynie teksty o charakterze naukowym (niektóre z nich są ilustrowane reportażami o charakterze popularnonaukowym) i badawczym, nie ma tu elementów ideologicznych czy założeń niepodbudowanych empirią. Książka Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie jest rzeczową dyskusją nad wątkami płci i rodzaju w różnych perspektywach naukowych.

Niniejsza publikacja wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu na naukowe opracowania z zakresu gender studies.W prezentowanym podręczniku przyjęto perspektywę wielowymiarowej analizy doświadczeń życiowych kobiet i mężczyzn, także w aspekcie kulturowym. Założono, że kobiecość i męskość rozwijają się w społeczeństwie, dzięki niemu, a czasem pokonując społeczne czy kulturowe bariery. Tożsamość płciowa wyznacza zaś jakość funkcjonowania człowieka w różnych sferach życia. Stąd w książce Czytelnik znajdzie naukowe teksty dotyczące problematyki płci w obszarze życia zawodowego, rodzinnego, w zakresie tematyki zdrowia czy ogólnego funkcjonowania kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. Ponadto ma ona za zadanie inspirować do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: czy w zakresie problematyki różnic płciowych, a szczególnie definiowania kobiecości, dzisiejszy świat stał się już „globalną wioską”, tzn. czy doszło do unifikacji sposobu rozumienia pojęć „kobieca rola” oraz „męska rola” we wszystkich kulturach? Dlatego starano się ukazać, w jaki sposób kobiety i mężczyźni postrzegają się nawzajem, jak się zachowują, jakim hołdują wartościom, jakim normom się podporządkowują w różnych kulturach, nie tylko w Polsce.

Książka składa się z dwóch części. Pierwsza część traktuje o męskości i kobiecości w ujęciu międzykulturowym, któremu w poszczególnych publikacjach przyglądają się specjaliści z różnych dziedzin. Pierwszy artykuł tej części stara się odpowiedzieć na pytanie, czym jest wymiar męskości i kobiecości w kulturze, a kolejne są uszczegółowieniem tego tematu, przy czym niektórzy Autorzy zilustrowali swoje naukowe teksty reportażami. Tak więc część ta ma charakter zarówno empiryczny, jak i popularnonaukowy. Nie został również pominięty rys historyczny ukazujący zmienność męskości i kobiecości na przestrzeni dziejów, opisujący społeczności matriarchalne oraz patriarchalne oraz analiza popularnych publikacji dotyczących omawianego wątku, które stanowią odbicie współczesnej kultury. Ujęta tu została również analiza relacji intymnych kobiet i mężczyzn w różnych kulturach oraz zagadnienia dotyczące stereotypów płci w perspektywie kulturowej.

Druga część książki omawia wymiar męskości – kobiecości z perspektywy psychologii społecznej. W tej części są analizowane problemy, z jakimi spotykają się kobiety w polskiej rzeczywistości. Artykuły w niej zgromadzone wieloaspektowo omawiają specyfikę funkcjonowania kobiet w Polsce: od funkcjonowania w życiu rodzinnym, zawodowym, intymnym, aż po zaburzenia związane ze zdrowiem.

Zaletą publikacji jest to, że większość tekstów ma charakter empiryczny. Dzięki temu, opierając się na rezultatach prezentowanych badań, zapoznając się z dyskusjami prowadzonymi przez Autorów – specjalistów z zakresu różnych dziedzin naukowych, Czytelnik ma możliwość tworzenia własnej definicji kobiecości i męskości w perspektywie społecznej, wielokulturowej.

Wróćmy jednak na koniec do Konferencji „Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie”, po zakończeniu której zrodził się pomysł napisania niniejszego podręcznika. Pragniemy podziękować Osobom, bez których nie byłoby Konferencji. Głównymi organizatorami Konferencji były Instytut Psychologii i Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego, we współpracy z Kołem Nauk Psychologicznych „Anima”. Komitet Organizacyjny to zespół czterech kobiet: dr Anety Chybickej, dr Marii Kaźmierczak, mgr Nataszy Kosakowskiej oraz mgr Pauliny Petrus, które od dłuższego czasu współpracują ze sobą w ramach tematyki psychologii kultury i rodzaju. Jednak Konferencja nie zostałaby zorganizowana, gdyby nie współpraca z Dziekanem Wydziału Nauk Społecznych, prof. UG dr. hab. Henrykiem Machelem oraz wspaniałymi studentami z Koła Nauk Psychologicznych „Anima”, a w szczególności Łukaszem Chylińskim, Martą Lemańską, Michałem Zinówko oraz wieloma innymi, również tymi nie-zrzeszonymi w Kole „Anima”, którzy byli zaangażowani w promocję Konferencji oraz organizację wykładów, sympozjów oraz warsztatów, do których kierujemy wielkie podziękowania – to prawdziwa przyjemność pracować w takim zespole i z takimi studentami. Ponadto podziękowania należą się również Dyrekcji Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego: prof. zw. dr hab. Marcie Bogdanowicz, dr hab. Beacie Pastwie-Wojciechowskiej prof. UG i dr Małgorzacie Lipowskiej. Szczególnie ciepłe podziękowania kierujemy do konferencyjnego fotoreportera – pana Janusza Fabrowskiego, który z pełnym zaangażowaniem służył pomocą w każdym obszarze działań konferencyjnych. Jego wewnętrzny spokój i opanowanie oraz wsparcie uratowały niejedną podbramkową sytuację.

Chcemy również serdecznie podziękować wspaniałym Paniom i Panom z Instytutu Psychologii wspierających nasze działania, czyli Pani Longinie Stasiak, Pani Teresie Szeremecie, Pani Edycie Sinackiej oraz Panu Maciejowi Walterowi i Panu Stanisławowi Malinowskiemu. Nie mniej ważne, kolejne podziękowania należą się wszystkim Autorom zebranych w tej publikacji ciekawych i inspirujących tekstów, jak również pracownikom naukowym naszego Instytutu Psychologii, którzy wspierali nasze działania. Zarówno im, jak i wszystkim Czytelnikom życzymy miłej lektury!

Aneta Chybicka Maria Kaźmierczak Natasza Kosakowska Paulina Petrus

Bibliografia

Bem S. (2000), Męskość — kobiecość. O różnicach wynikających z płci, GWP, Gdańsk. Blum D. (1997), Mózg i płeć: o biologicznych różnicach między kobietami a mężczyznami, tłum. E. Kołodziej-Józefowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa. Brannon L. (2002), Psychologia rodzaju, tłum. M. Kacmajor, GWP, Gdańsk. Eagly A. H., Mladinic A., Otto S. (1991), Are Woman Evaluated More Favorably than Men? An Analisis of Attitudes, Beliefs and Emotions, „Psychology of Woman Quarterly”, 15, 203-216. Edmonds E., Cahoon D. (1993), The New Sexism: Females' Negativism Toward Males,

„Journal of Social Behavior and Personality”, 8, 481-487. Hort B. E., Beverly I., Leinbach M. D. (1990), Are People's Notions of Maleness More Stereotypically Framed than Their Notions of Femaleness?, „Sex Roles”, 23, 197-212.

Mead M. (2000), Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, PWN, Warszawa.

Rosenkrantz P., Vogel S., Bee H., Broverman I., Broverman D. M. (1968), Sex-roles Stereotypes and Self-concepts in College Students, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 32, 287-295. Twenge J. M. (1997), Attitudes Toward Women 1970-1995, „Psychology of Women

Quarterly", 21, 35-51. Wojciszke B. (red.) (2002), Kobiety i mężczyźni. Odmienne spojrzenia na różnice, GWP, Gdańsk.

Aneta Chybička — adiunkt w Zakładzie Psychologii Międzykulturowej Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. Trener warsztatu i treningu interpersonalnego PTP, mistrz NLP, autorka wielu publikacji naukowych i popularnonaukowych z zakresu psychologii międzykulturowej i psychologii twórczości. Prowadzi badania jawnych i utajonych postaw wobec płci w różnych kulturach (Indie, Egipt, Niemcy). Jej ostatni projekt dotyczył poczucia szczęścia dzieci uchodźców tybetańskich w Dharamsala w Indiach.

Maria Kaźmierczak — adiunkt w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. W kręgu jej szczególnych zainteresowań leżą zagadnienia związane z gender studies oraz z psychologią osobowości i różnic indywidualnych. Prowadzi badania nad jakością relacji społecznych, jak również związków romantycznych w kontekście ról płciowych oraz cech osobowości partnerów w ujęciu kulturowym i międzykulturowym. Jest autorką artykułów naukowych między innymi z zakresu problematyki funkcjonowania kobiet i mężczyzn w małżeństwie oraz wpływu stereotypów płciowych na jakość życia.

Natasza Kosakowska — asystentka w Zakładzie Psychologii Międzykulturowej w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego, zajmuje się dynamiką ról płciowych w ujęciu kulturowym i międzykulturowym oraz czynnikami stereotypowego ich spostrzegania, jej ostatnie projekty badawcze dotyczyły wpływu tożsamości jednostki na percepcję ról płciowych w Polsce i Indiach. Prowadzi między innymi warsztaty z problematyki różnorodności i zmiany społecznej oraz zajęcia z zakresu psychologii konfliktu, tożsamości kulturowej oraz zarządzania projektem.

Paulina Petrus — asystentka w Zakładzie Rozwoju i Wychowania w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. Zajmuje się tematyką dwujęzyczności, akulturacji oraz tożsamości narodowej i kulturowej. Prowadzi między innymi zajęcia z zakresu psychologii rozwoju człowieka oraz warsztaty dotyczące różnorodności, zmiany społecznej oraz tożsamości kulturowej i narodowej. Obecnie prowadzi projekt badawczy dotyczący relacji dwujęzyczności z nauką czytania w języku ojczystym.

Część pierwsza

Kobiecość/męskość – perspektywa międzykulturowa

Paweł Boski Instytut Psychologii PAN

Męskość – Kobiecość jako wymiar kulturowy. Koncepcje – problemy – pytania – badania

W rozdziale wprowadzającym do książki Męskość — kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej(Boski, Miluska, 1999) został przedstawiony model analizy problematyki płci i rodzaju na kilku poziomach (ryc. 2, s. 11). W pracy tej najwięcej uwagi poświęcono cesze indywidualnej, rozumianej jako rodzajowa właściwość „ja”, oraz wymiarowi kulturowemu o nazwie „męskość – kobiecość”. W ciągu kilku lat, jakie minęły od tamtej publikacji, literatura przedmiotu znacznie się rozrosła, jednak satysfakcjonujące rozumienie zjawisk badanych na wyższym, zwłaszcza kulturowym poziomie analizy, nadal pozostaje odległym celem bardziej niż satysfakcjonującym stanem naszej wiedzy.

Artykuł niniejszy stawia sobie dwa główne zadania. Pierwszym jest krytyczny przegląd zastanej wiedzy odnośnie do wymiaru męskość – kobiecość. Zadanie drugie to sprawozdanie z dwóch badań międzykulturowych proponujących nowe podejścia metodologiczne.

Najpierw przyjrzyjmy się jednak praktykom kulturowym regulującym wzajemne relacje kobiet i mężczyzn, które zostały zarejestrowane w trzech krajach. Zacznę od zapisów moich doświadczeń z lat 80. w Nigerii oraz w USA. Zakończę relacjami innych osób na temat incydentów, które miały miejsce we współczesnej Szwecji.

I. Doświadczenia płci w Afryce Zachodniej

Ćwierć wieku temu w Nigerii pracowało kilka tysięcy Polaków, udających się do tego kraju Zachodniej Afryki na kontrakty za pośrednictwem przedsiębior