Kobiety w Polsce, 1945–1989: Nowoczesność - równouprawnienie - komunizm - ebook

Wstęp

Ponad trzydzieści lat po transformacji ustrojowej chcielibyśmy przywołać retoryczne pytanie zadane przez Irenę Krzywicką, feministkę, publicystkę i pisarkę „Czym może być kobieta w Polsce Ludowej”1? W 1954 roku poprawna odpowiedź brzmiała: wszystkim, ponieważ mogła na równi z mężczyznami rozwijać aktywność w każdej dziedzinie. Jednak ten propagandowy entuzjazm szybko ustąpił i począwszy od połowy lat pięćdziesiątych, publicystki i socjolożki zaczęły opisywać „niedokończone równouprawnienie” i pułapki emancypacji. Obraz nie jest więc jednoznaczny.

Jesteśmy przekonani, że historia kobiet w okresie komunizmu w Polsce wymaga starannej analizy i przemyślanej interpretacji. Ukształtowany po transformacji ustrojowej uproszczony, operujący kliszami obraz, czyniący z nich bierne ofiary systemu sprawia bowiem, że uwadze umyka nie tylko ich sprawczość, ale i całe szerokie spektrum zagadnień, choćby takich jak relacja między oficjalną polityką równouprawnienia a trwałością niektórych wyobrażeń społecznych.

W książce przedstawiamy kobiety wieloaspektowo, jako aktywne uczestniczki kultury, polityki i życia społecznego, współtwórczynie nowych wzorów zachowań i stylów życia, wreszcie – adresatki działań propagandowych i polityki komunistycznego państwa. Ich aktywność dostrzegamy zarówno w autonomicznych, prywatnych przestrzeniach rodziny i gospodarstwa domowego, jak i w sferach publicznych – edukacji, pracy zawodowej, działalności organizacji masowych (w tym najbardziej znanej Ligi Kobiet) oraz w kulturze popularnej. Jednocześnie, starając się uniknąć pułapki uniwersalizowania historycznych doświadczeń kobiet, zwracamy uwagę na czynniki, które je różnicowały, takie jak na przykład status społeczny i materialny, miejsce zamieszkania (miasto, miasteczko, wieś) czy wiek. Mamy świadomość, że kobiety należały do różnych, także skonfliktowanych ze sobą grup interesów, że jedne były uprzywilejowane, a inne podlegały dyskryminacji. Zgadzamy się z Dobrochną Kałwą, że „kobiety się różnią, nie zawsze pasują do naszych wyobrażeń, nie zawsze spełniają nasze oczekiwania”, a idylliczny, uproszczony obraz wspólnoty doświadczeń, bez pytania o konflikty interesów i postaw jest po prostu nieprzydatny2.

Książka jest więc próbą podjęcia trudnego wyzwania stworzenia współczesnego ujęcia dziejów kobiet w komunistycznej Polsce. Chcemy przy tym, aby punktem odniesienia dla naszej pracy była bogata międzynarodowa literatura na temat historii społecznej i kulturowej komunizmu oraz studia nad powojennymi dziejami Europy i Stanów Zjednoczonych. Polskie i anglojęzyczne prace różnią się w podejściach badawczych, ale nie można powiedzieć, że są od siebie całkowicie odseparowane3. Niewątpliwy rozwój historii społecznej i kulturowej oraz antropologii historycznej w Polsce, a także współczesne zainteresowanie tematami przekraczającymi granice dyscyplin stwarzają dogodne warunki, aby prowadzić obszerne studia nad dziejami kobiet w Polsce w latach 1945–1989. Przemawia za tym także rozproszenie dotychczasowych badań, w wielu wypadkach pozbawionych wystarczającej refleksji metodologicznej, niewychodzących poza wąskie ramy historii narodowej i powstających w oderwaniu od bieżącej refleksji w światowej humanistyce4.

Książka wpisuje się więc w ogólnoświatowe trendy odejścia od ściśle lokalnego kontekstu i spojrzenia na role płciowe również w perspektywie porównawczej i transnarodowej. Próba takiego ujęcia problemu może prowadzić do przynajmniej dwóch pozytywnych zmian w sposobie patrzenia na dzieje kobiet w powojennej Polsce. Po pierwsze, jak staramy się wielokrotnie podkreślać, doświadczenia kobiet i przemiany zachodzące w kraju były wynikiem nie tylko specyficznej historii i tradycji polskiej, lecz także trendów ogólnoeuropejskich i globalnych. Po drugie, pragnęlibyśmy osłabić wciąż dominujące w krajowych badaniach historii najnowszej dychotomie „Wschód–Zachód” i „komunizm–kapitalizm”, wskazując na te elementy, które niejednokrotnie łączyły powojenne demokracje zachodnie, południowoeuropejskie militarne reżimy, postkolonialne globalne południe i komunistyczne dyktatury, takie jak dążenie do nowoczesności, konsumeryzm czy ruchy emancypacyjne. Innymi słowy, szukamy odbicia procesów globalnych w specyficznej historii polskiego komunizmu.

Pojęcia

W książce używamy terminu „komunizm”, a nie „socjalizm”, chcąc odróżnić powojenne socjaldemokracje europejskie (jak też inne wersje socjalizmu), które również określały się tym drugim pojęciem, od dyktatur środkowoeuropejskich5. Uznaliśmy, że pierwszy z nich będzie bardziej zrozumiały dla polskiego czytelnika, a jednocześnie unikniemy niejednoznaczności drugiego z nich, którego będziemy używać tylko w przypadku przywoływania pojęć z epoki, których określenia „socjalizm/socjalistyczny” był częścią składową, na przykład „budowanie socjalizmu” lub „moralność socjalistyczna”. Podobnie jak badacze zajmujący się kulturowymi i literackimi studiami nad komunizmem, rozumiemy go jako zespół idei i praktyk, mając świadomość niekiedy oczywistej rozbieżności między nimi6. Chcielibyśmy ukazać w książce przede wszystkim wewnętrzne zróżnicowanie okresu komunizmu, to, jaki wpływ zmiany polityczne miały na status kobiet oraz na wyobrażenia ról płciowych.

Punktem startowym dla naszych rozważań jest II wojna światowa, rozumiana dwojako: jako wielka zmiana dzieląca minione stulecie na dwie części oraz jako zjawisko kulturowe, które poprzez wciąż przywoływane wspomnienia, idee i wyobrażenia stało się punktem odniesienia zarówno dla projektów przyszłości, jak i dla oceny przeszłości. Przyznając fundamentalne znaczenie wojnie, zgodnie z najnowszymi badaniami uważamy jednocześnie, że rok 1945 nie stanowił punktu zerowego w dziejach Europy7. Mimo radykalnej zmiany, w której efekcie podmiotem naszej opowieści są kobiety zamieszkujące Polskę o zmienionym kształcie geograficznym, politycznym, społecznym i etnicznym, na wielu polach dostrzegamy kontynuacje i nawiązania do idei rozwijanych przed 1939 rokiem.

W każdym z rozdziałów staramy się je zasygnalizować, ale przede wszystkim dążymy do uchwycenia wewnętrznej dynamiki komunizmu w Polsce. Zastanawiamy się, dlaczego w niektórych momentach różnica płci miała większe znaczenie niż w innych, z czego wynikały kolejne zwroty w polityce władz partyjno-państwowych wobec kobiet. Zgadzamy się, że podziały chronologiczne stosowane w historiografii politycznej nie zawsze są adekwatne dla opisu dziejów kobiet i płci kulturowej. Niemniej jednak w kilku momentach związek taki dostrzegamy.

Ze względu na miejsce stalinizmu w pejzażu semantycznym powojennego półwiecza zaznaczamy, że stanowił on okres odrębny w historii powojennej Polski i Europy Środkowo-Wschodniej. Zrodzony w Związku Radzieckim wraz z konsolidacją władzy przez Józefa Stalina w 1929 roku, został w latach 1945–1948 przeniesiony do krajów Europy Środkowo-Wschodniej – Polski, Czechosłowacji, Węgier, części Niemiec, Rumunii, Bułgarii, w pewnym stopniu Jugosławii i Albanii, gdzie bardzo szybko pod wpływem lokalnych uwarunkowań zyskał własne, specyficzne formy. W Polsce trwał zbyt krótko, aby wytworzyć dogłębne i trwałe zmiany, podobne do tych w Związku Radzieckim. Był jednak okresem masowej aktywizacji zawodowej kobiet, oficjalnie promowanego równouprawnienia, a ikony ówczesnej polityki emancypacyjnej: robotnica, traktorzystka czy junaczka Służby Polsce na zasadzie pars pro toto jeszcze dziś przywoływane są jako symbole całej epoki komunizmu.

Postalinowska odwilż lat 1953–1956 w przypadku Polski przyniosła wkroczenie na drogę tak zwanego narodowego komunizmu, łączącego tradycje „narodowe” z ideologią komunistyczną i zachowaniem monopartyjnej dyktatury. Pociągało to za sobą zmianę polityki wobec kobiet, a w sferze wyobrażeń – zwrot w stronę kobiecości utożsamianej z jednej strony z macierzyństwem i rolą domową, a z drugiej – z atrakcyjnością, dbałością o urodę i konsumpcją. Zmiana stosunku wobec konsumpcji oraz otwarcie na globalne trendy kultury popularnej odgrywały tutaj zasadniczą rolę. Wydaje się, że stalinizm, a następnie odwilż stanowiły najważniejsze momenty, kiedy dyskursy na temat płci zmieniały się w następstwie zmian koniunktury politycznej.

Projekt emancypacyjny komunizmu był częścią większego zjawiska określanego w badaniach historycznych XX-wieczną nowoczesnością. Nowoczesność i immanentnie związana z nią modernizacja przybierały różne formy w różnych krajach i regionach. Wpływały na to lokalne tradycje, doświadczenie historyczne, konsekwencje wojny i okupacji, inne kształty struktury społecznej. Europa Środkowo-Wschodnia i komunizm nie tyle kopiowały „zachodnią” nowoczesność, ile współuczestniczyły w kształtowaniu, tworząc własną jej wersję8. Przenikanie idei między Wschodem a Zachodem sprawiało, że poszczególne zjawiska, takie jak feminizm, konsumpcja czy kultura popularna, jednocześnie przypominały te z krajów kapitalistycznych i różniły się od nich znacząco9.

Inny przebieg miały także procesy emancypacyjne. W krajach komunistycznych oddolne dążenia kobiet spotykały się z odgórnie realizowanym projektem równouprawnienia. To sprawiało, że tempo i zakres zmian, takich jak aktywizacja zawodowa i awans edukacyjny kobiet były inne niż w kapitalizmie. Pisząc o komunistycznym projekcie równo­uprawnienia, chcemy podkreślić, że kobiety nie były jego biernymi adresatkami, ale także aktywnie go tworzyły i próbowały wcielać w życie. Nie chcemy tracić z oczu dynamiki i wielowymiarowości procesu, faktu, że inaczej kształtowały się polityki równościowe wobec robotnic i przedstawicielek inteligencji, inaczej w odniesieniu do kobiet na wsi i w miastach, oraz reakcje na te działania. Dla procesu zdobywania przez kobiety praw politycznych oraz prawa do pracy zawodowej używamy pojęcia „równo­uprawnienie”, natomiast słowa „emancypacja” używamy, aby opisać zmiany sytuacji kobiet i dziewcząt wewnątrz rodziny. W najnowszych badaniach nad historią kobiet w krajach komunistycznych dyskutowane jest pojęcie sprawczości (agency). W książce przyjmujemy interpretację zaproponowaną przez Magdalenę Grabowską, która odwołując się do definicji sprawczości jako usytuowanej społecznie i kulturowo, zwraca uwagę na specyficzne możliwości jej realizowania w kontekście politycznym „bloku wschodniego”10.

Źródła

W badaniach nad latami komunizmu w Polsce problemem jest obfitość zasobów archiwalnych i konieczność selekcji. Jednocześnie borykaliśmy się z problemem rozproszenia i niekompletności niektórych materiałów, na przykład akt Ligi Kobiet. Cennych informacji dostarczyły nam materiały poświęcone w sposób szczególny problemom kobiet oraz te dla nich przeznaczone, takie jak prasa kobieca, poradniki czy opracowania eksperckie. W poszukiwaniu śladów aktywności kobiet sięgamy także do literatury dokumentu osobistego (dzienników i pamiętników) oraz do tekstów kultury popularnej: filmów, przedstawień plastycznych, beletrystyki i innych. Szczegółową dyskusję na temat cech i przydatności poszczególnych materiałów czytelnik znajdzie w poszczególnych rozdziałach.

Jednym z materiałów stanowiących podstawę źródłową książki są dokumenty archiwalne. Naszym podstawowym celem nie było rozpoznanie pełnej bazy źródłowej do historii kobiet, ale mamy nadzieję, że znalezione dokumenty będą służyć także kolejnym badaczom, a metody ich wykorzystania zaprezentowane w książce będą stanowić ciekawy przykład analizy zjawisk społeczno-kulturowych w oparciu o dokumentację proweniencji instytucjonalnej. Wśród szczególnie interesujących zbiorów instytucji centralnych warto tu wymienić na przykład akta Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej czy Państwowej Komisji Planowania Gos­podarczego ze zbiorów Archiwum Akt Nowych, w lokalnych archiwach przeprowadziliśmy kwerendy uzupełniające w materiałach wydziałów kobiecych PZPR oraz lokalnych oddziałów Ligi Kobiet.

Czytając na potrzeby analizy prasę popularną, bierzemy pod uwagę jej specyfikę gatunkową oraz to, że w krajach komunistycznych podlegała ona cenzurze. Jednocześnie jednak ingerencje cenzorskie w uważanej za „apolityczną” prasie kobiecej były mniejsze niż w przypadku prasy codziennej11. Choć świadomi działania cenzury redaktorki i redaktorzy potrafili wygospodarować znaczną autonomię, wciąż jednak kontrolowali teksty przeznaczone do publikacji. Prasę kobiecą traktujemy przede wszystkim jako nieocenione źródło do poznania oficjalnych wzorów i oczekiwań oraz ich recepcji. Media drukowane odgrywały kluczową rolę w procesie socjalizacji do pożądanego wzoru obywatelstwa, pomagały kobietom w kształtowaniu tożsamości, prezentując wzorce matki, żony, pracownicy. Zwracamy uwagę na zmienność tych wzorców, a także na fakt, że jak podkreśla się w badaniach, często na łamach prasy popularnej (nawet w tym samym numerze pisma) funkcjonowały obok siebie sprzeczne treści, co było skutkiem negocjowania różnych punktów widzenia12. W toczonym na łamach prasy popularnej procesie negocjacji brali udział dziennikarze i dziennikarki, redaktorzy i redaktorki, politycy i cenzorzy, a z drugiej strony – występujący w roli „współekspertów” i wypowiadający się w listach do redakcji czytelnicy i czytelniczki.

Interesującymi źródłami do dziejów kobiet w XX wieku są opracowania eksperckie z zakresu socjologii, seksuologii, prawa, demografii czy pedagogiki. Te liczone w setkach prace są dzisiaj często wykorzystywane jako podstawa analizy dziejów społecznych epoki przede wszystkim z powodu zawartych w nich mocnych i jednoznacznych tez na temat dokonującej się transformacji społecznej. W naszym przekonaniu materiały te, chociaż zawierają często niezwykle cenne informacje czy dane statystyczne, należy traktować jako głosy w publicznym dyskursie epoki, które często nieświadomie powielały dominujące paradygmaty epoki z „kryzysem rodziny” czy „kultem postępu” na czele. Z tego też powodu liczne wykorzystywane przez nas tego typu opracowania traktujemy jako wymagające krytycznego odczytania źródło historyczne.

Odwołujemy się także do popularyzujących wiedzę ekspercką poradników dotyczących różnych sfer życia, począwszy do racjonalnego gospodarowania żywnością, szycia i sprzątania, a skończywszy na pielęgnacji urody i życiu seksualnym. Rozwój literatury poradnikowej w krajach „bloku wschodniego” rozpoczął się wraz z poodwilżowym zwrotem w stronę umiarkowanej konsumpcji13, a kolejne książki i broszury służyły informowaniu kobiet o praktycznych sposobach na zmierzenie się z wyzwaniami XX-wiecznej nowoczesności. Ich obfitość i różnorodność była dowodem silnego zainteresowania komunistycznego państwa modernizacją życia codziennego, ale także refleksem zjawisk globalnych, takich jak rozwój kultury konsumpcyjnej, wzrost zainteresowania tematyką stylu życia i profilaktyki zdrowotnej, popularyzacja wiedzy psychologicznej.

Wykorzystaliśmy w książce także drukowane i pozostające w wersji nieopublikowanej pamiętniki konkursowe, które są częścią bogatych zbiorów Towarzystwa Pamiętnikarstwa Polskiego. Zdajemy sobie sprawę z performatywności zapisków tworzonych z myślą o odbiorcach takich jak jury konkursowe czy redakcja czasopisma. Pomimo tych ograniczeń uważamy, że dokumenty osobiste dają wgląd w realia życia w różnych środowiskach, w tym sprawy osobiste i intymne, pokazują indywidualne emocje związane z przemianami społecznymi czy kulturowymi, a sam akt zapisywania doświadczeń traktujemy jako przejaw indywidualnej sprawczości kobiet i dziewcząt z różnych środowisk.

Sięgamy także po materiały rzadko wykorzystywane w badaniach historycznych – literaturę piękną oraz materiały wizualne. W fikcjonalnych utworach literackich nie szukamy wiadomości o faktach i wydarzeniach. Uważamy, że mogą one być cennym źródłem poznania historycznego, dostarczając wiedzy na temat społecznych wyobrażeń właściwych dla swojej epoki oraz ukazując, co było prawdopodobne, co mieściło się w obowiązującym systemie wartości, a co wykraczało14. Analiza śladów przeszłości, jakimi są materiały wizualne, wymaga, jak to określił Peter Burke, specjalnych „kompetencji wizualnych”15. W naszej książce zyskały one status samodzielnego źródła, dostarczającego wiedzy o ówczesnych kanonach urody, sposobach postrzegania ciała, społecznych wyobrażeniach dziecka, dziewczyny, młodej kobiety, matki. W przypadku fotografii mamy świadomość, że zachowane zdjęcia były w większości pozowane i w związku z tym ukazują raczej wzorce i wyobrażenia niż fragmenty rzeczywistości. Analizując świadectwa plastyczne, zwracamy uwagę na ich funkcje oraz kontekst, w jakim były pokazywane, rozpatrujemy je w kontekście współczesnych im konwencji artystycznych i kanonów estetycznych, traktując pojęcia piękna i brzydoty jako kategorie historyczne, a nie stałe i obiektywne.

Zagadnienia

W książce każdy z rozdziałów jest propozycją autorską, przy czym dla niektórych z nich przyjęliśmy zasadę pracy zespołowej i podwójnego autorstwa. Szanując autorską autonomię każdego z członków zespołu, staraliśmy się jednocześnie stworzyć uporządkowaną i zwartą opowieść. Na początku projektu nakreśliliśmy obszary, które naszym zdaniem były najbardziej bliskie ówczesnemu doświadczeniu kobiet – to jest pracy zawodowej, dorastania i edukacji, rodziny, gospodarstwa domowego, aktywności kobiet w polityce, zdrowia i reprodukcji, mody i urody. Mamy jednocześnie świadomość, że tak jak każda kompozycja, również i ta może mieć swoje wady. Ofiarą naszych przemyślanych decyzji padły na przykład wątki seksualności, religijności czy wizerunki kobiet w kulturze popularnej, które znalazły się w poszczególnych rozdziałach, nie stanowiąc jednak wydzielonych rozdziałów. Po ustaleniu zakresu treści rozdziałów wyróżniliśmy kluczowe pojęcia – kierunkowskazy, które miały nam dopomóc w stworzeniu wspólnej narracji. Kwestionując niektóre przyjęte w historiografii ostatnich lat ustalenia, a także kilka popularnych wyobrażeń o komunizmie i roli, jaką odgrywały w nim kobiety, w trakcie roboczych spotkań, seminariów i konferencji na bieżąco komentowaliśmy nasze teksty i przemyślenia. Pracując nad tekstami, często dzieliliśmy się źródłami i opracowaniami, a każde z nas na bieżąco komentowało pracę innych. Nie baliśmy się przy tym znaczących cięć i zmian, tak aby praca była jak najbardziej spójna, a poszczególne rozdziały możliwie nie dublowały treści.

Przyglądając się tak wyodrębnionym zagadnieniom, skupiliśmy się na dwóch zasadniczych płaszczyznach analizy. Po pierwsze, poddaliśmy refleksji ówczesne wyobrażenia na temat zadań i roli kobiet w społeczeństwie. Analizowaliśmy dyskurs oficjalny, obecny w tekstach deklaracji ideologicznych, w dokumentach partyjnych oraz wytworzonych przez organizacje społeczne (między innymi Ligę Kobiet), szukając jego dynamiki i śledząc zmiany. W jeszcze większym stopniu interesowały nas dyskursy popularne, upowszechniane na przykład przez prasę czy obecne w literaturze pięknej i filmie. Przyglądaliśmy się obecnym w przestrzeni publicznej wizerunkom kobiet (plakatom, fotografiom, rysunkom, literackim sylwetkom), traktując je jako swego rodzaju gotowe wzorce kobiecej tożsamości. Zwracaliśmy także uwagę na kontestację oficjalnych wzorców ze strony opozycji, Kościoła katolickiego, a przede wszystkim kobiet z różnych środowisk.

Drugą płaszczyzną podejmowanej w książce analizy są doświadczenia aktorów historycznych kształtowane w ówczesnych warunkach politycznych, materialnych i kulturowych16. Przy czym w każdym z rozdziałów autorzy podejmowali autonomiczne decyzje, którą z perspektyw wysunąć na pierwszy plan i jak przedstawić zależność pomiędzy „dyskursem” a „doświadczeniem”.

W rozdziale pierwszym (autorstwa Małgorzaty Fidelis) prezentujemy zarys historii badań nad kobietami i płcią kulturową. Jego celem jest nakreślenie głównych dyskusji na ten temat obecnych w literaturze światowej, a także wskazanie na obecność Europy Środkowo-Wschodniej i komunizmu w tych akademickich dyskusjach i publikacjach. Celem rozdziału jest dostarczenie teoretycznego kontekstu, uwzględniającego nie tylko klasyczne prace, ale i najnowsze badania, aby przejść do dalszych rozważań nad znaczeniem kobiet w Polsce w latach 1945–1989.

W rozdziale drugim (autorstwa Piotra Perkowskiego) rolę kobiet w „polityce” postanowiliśmy definiować szeroko, nie tylko jako ich obecność w strukturach władzy czy opozycji, ale przede wszystkim jako ich sprawczość, manifestującą się w forsowaniu postulatów emancypacyjnych oraz w działaniach rozmaitych organizacji reprezentujących interesy kobiet. Rozdział śledzi między innymi dynamikę polityki równouprawnienia, wskazując na znaczenie rozmaitych przełomów i zmierzch tej polityki w późnym komunizmie. Temat zaangażowania kobiet w działania opozycji był już przedmiotem historycznych studiów. Uznaliśmy, że są one zdecydowanie niewystarczające, stereotypizując na przykład znaczenie kobiet w Solidarności czy tak zwane strajki kobiece, i ważne jest, aby raz jeszcze przyjrzeć się działalności politycznej kobiet w kontekście równouprawnienia.

Rozdział trzeci (autorstwa Małgorzaty Fidelis) porusza jeden z najbardziej istotnych aspektów polityki państwa i doświadczeń kobiet w okresie komunizmu, ponieważ to właśnie praca zawodowa miała być głównym kluczem do równouprawnienia kobiet według modelu marksistowskiego. Podkreśla się tu ciągłość pracy kobiet w świetle przemian związanych z rewolucją przemysłową, ale jednocześnie przygląda się nowym elementom wprowadzonym przez systemy komunistyczne. O ile w okresie stalinizmu podjęto najbardziej radykalny eksperyment zmierzający do przełamywania barier płciowych w świecie pracy i zachęcania kobiet do podejmowania tak zwanych męskich zawodów, to kolejne lata przyniosły utwardzanie hierarchii płciowych i lansowanie „naturalnych” ról płciowych, które miały odsyłać kobiety w pierwszym rzędzie do funkcji macierzyńskich i opiekuńczych, nawet jeżeli większość kobiet była aktywna zawodowo.

W rozdziale czwartym (autorstwa Piotra Perkowskiego i Katarzyny Stańczak-Wiślicz) poddajemy analizie gospodarstwo domowe jako przestrzeń kobiecego doświadczenia nowoczesności. Zwracamy uwagę na komunistyczny dyskurs modernizacyjny obejmujący sferę prowadzenia domu, na zjawiska globalne, takie jak technicyzacja i profesjonalizacja pracy domowej, oraz realia „gospodarki niedoboru” kształtujące doświadczenia polskich gospodyń. Poddajemy analizie dyskurs ekspercki, formowany w kontakcie z badaniami zachodnioeuropejskimi i podejmujący kwestie tak zwanego podwójnego obciążenia, czasu wolnego gospodyń domowych i współudziału mężczyzn w pracach domowych. Ze względu na łączność tych sfer w dyskursach ideologicznych epoki rozważania nasze pozostają w ścisłym związku z zagadnieniem pracy zawodowej kobiet.

Rozdział piąty (autorstwa Katarzyny Stańczak-Wiślicz) poświęcony został zagadnieniom dotychczas rzadko poruszanym w badaniach nad dziejami kobiet w Polsce po 1945 roku. Koncentruje się on na zmianach kluczowych dla ówczesnych procesów emancypacyjnych, mianowicie na „awansie edukacyjnym” dziewcząt, ich uczestnictwie w kulturze młodzieżowej, poszerzaniu zakresu czasu wolnego, nowym modelu wchodzenia w dorosłość, analizując je w kontekście globalnych procesów modernizacyjnych oraz lokalnych uwarunkowań widocznych w polityce komunistycznego państwa. Rozdział ukazuje dynamikę owych zmian oraz proces negocjacji między starymi a nowymi praktykami. Zwraca także uwagę na zjawiska specyficzne dla komunizmu, takie jak masowa mobilizacja dziewcząt.

Rozdział szósty (autorstwa Barbary Klich-Kluczewskiej) koncentruje się na dyskursach publicznych, wyobrażeniach społecznych oraz praktykach, które kształtowały pozycję kobiet w rodzinie. W polskiej historiografii komunizmu historia rodziny oraz miejsca kobiety w rodzinie to jeden z najbardziej zaniedbanych obszarów badań, mimo licznych dostępnych źródeł. Analiza rodziny jako „grupy intymnej” wskazuje, że stalinowska polityka pozbawiania jej czołowej roli była nieskuteczna i krótkotrwała. Podobnie polityka równouprawnienia nie zachwiała obrazem rodziny jako przestrzeni kojarzonej z kobiecością. Interesującym zjawiskiem było napięcie między upowszechniającym się po 1956 roku wzorcem „nowoczesnego małżeństwa”, opartego na uczuciu, a codziennymi praktykami komunikowania się między mężem i żoną, które rodziły frustrację wynikającą ze zmiany oczekiwań i jednoczesnego trwania codziennych praktyk.

Rozdział siódmy (autorstwa Barbary Klich-Kluczewskiej i Piotra Perkowskiego) porusza kwestie zdrowia, reprodukcji, seksualności i przemocy wobec kobiet. Zawiera opowieść o Polkach w kontekście tak zwanej biopolityki, czyli związków między polityką a ciałem kobiet, które można odnaleźć w tematach takich jak porody, aborcje czy prostytucja. Ze względu na funkcje macierzyńskie kobieta pozostawała w centrum zainteresowania systemu opieki medycznej (jako jednego z najważniejszych elementów państwa opiekuńczego) oraz proponowanego projektu modernizacyjnego. Pomimo wielu oczywistych zaniedbań, co widać najwyraźniej na przykładzie doświadczeń z izb porodowych, dostępność podstawowych procedur medycznych w przychodniach skutkowała oswojeniem z lekarzem oraz narastającą niezgodą na dolegliwości traktowane dotąd jako część codzienności.

W rozdziale ósmym (autorstwa Małgorzaty Fidelis, Katarzyny Stańczak-Wiślicz) poruszyliśmy zagadnienia higieny, mody i urody długo niedoceniane przez historyków, a stanowiące obecnie dynamiczną dziedzinę badań, oferującą świeże spojrzenie na historię kulturowych związków między krajami „bloku wschodniego” a „Zachodem”. Zwracamy uwagę na lokalny, polityczny wymiar zjawisk globalnych, takich jak na przykład postępująca erotyzacja kobiecego ciała w tekstach kultury popularnej oraz na specyfikę funkcjonowania kultury urody w warunkach komunistycznej „gospodarki niedoboru”. Staraliśmy się pokazać zmiany zachodzące na polu higieny, mody i dbałości o ciało w kontekście komunistycznej modernizacji oraz globalnych procesów kulturowych zachodzących w XX wieku.

***

Książka Kobiety w Polsce 1945–1989. Nowoczesność, równouprawnienie, komunizm jest monografią naukową napisaną przez czteroosobowy zespół, który dzięki grantowi Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki17 w latach 2013–2019 intensywnie współpracował, wymieniając się refleksjami i spostrzeżeniami na temat metodologii, najnowszej literatury i dostępnych źródeł, a także na bieżąco konfrontował swoje ustalenia.

Podziękowania

Publikacje naukowe kształtują się w toku lektur, dyskusji i polemik. Nie inaczej było z naszą książką. Dlatego lista osób, którym należałoby w tym miejscu podziękować, jest niezmiernie długa, chociaż nie zawiera wszystkich nazwisk.

Na ostateczny kształt książki wpływ miały jej recenzentki: dr hab. Dobrochna Kałwa i dr Anna Muller. Dzięki ich uwagom udało się nam, jak sądzimy, uzyskać jasność wywodu.

Dr hab. Dobrochnie Kałwie dodatkowo dziękujemy za nieustanne wsparcie, długie dyskusje oraz ciągłą inspirację intelektualną.

Koncepcję książki oraz wstępne wyniki badań prezentowaliśmy podczas dwukrotnie organizowanych w tym celu warsztatów. Dziękujemy uczestniczkom i uczestnikom za ich pomocne uwagi. Za wnikliwą i życzliwą lekturę oraz cenne wskazówki dotyczące zarówno doboru źródeł, jak i samej koncepcji książki pragniemy podziękować prof. Dariuszowi Jaroszowi z Instytutu Historii PAN. Szczególnie wdzięczni jesteśmy także prof. Marii Solarskiej z Wydziału Historii UAM w Poznaniu, której uwagi wniosły cenną dla nas perspektywę metodologiczną. Prof. Mariuszowi Mazurowi z Instytutu Historii UMCS w Lublinie dziękujemy za dyskusję oraz podpowiedzi źródłowe. Dr hab. Magdalenie Grabowskiej z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN dziękujemy za komentarz łączący punkt widzenia socjologii i historii, a dr Agnieszce Mrozik z Instytutu Badań Literackich PAN za uwagi z perspektywy kulturowych studiów nad komunizmem. Dużo zawdzięczamy także komentarzom prof. Agnieszki Kościańskiej z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, prof. Kristen Ghodsee z University of Pennsylvania oraz dr. Dietlind Hüchtker z Uniwersytetu Wiedeńskiego.

Poszczególne rozdziały naszej książki były dyskutowane podczas zebrań naukowych w naszych macierzystych instytucjach. Prof. Monice Rudaś-Grodzkiej oraz całemu zespołowi Archiwum Kobiet działającemu w Instytucie Badań Literackich PAN jesteśmy wdzięczni za spojrzenie na nasze badania z perspektywy wykraczającej poza historiografię. Było to niezwykle inspirujące. Dziękujemy także uczestniczkom i uczestnikom międzynarodowych warsztatów Gender and Sexuality in East European History zorganizowanych w 2012 roku na Uniwersytecie Illinois w Chicago za cenną perspektywę porównawczą, która pomogła nam w rozwinięciu wielu koncepcji i tematów na początku naszej pracy nad książką.

Wiele osób uczestniczyło zarówno w warsztatach towarzyszących powstawaniu publikacji, jak i zebraniach oraz spotkaniach mniej formalnych. Za wszystkie komentarze, uwagi i wskazówki dziękujemy prof. Katarzynie Sierakowskiej i dr Natalii Jarskiej z Instytutu Historii PAN, prof. Jerzemu Kochanowskiemu z Instytutu Historii UW, dr Agnieszce Janiak-Jasińskiej z Instytutu Historii UW, prof. Edycie Sobiech z Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu, prof. Izabeli Skórzyńskiej z Wydziału Historii tejże uczelni oraz dr Monice Piotrowskiej-Marchewie z Instytutu Historii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Wdzięczność się należy także dr Renacie Hryciuk z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW za długie rozmowy i wiarę w powstanie książki.

Dr Annie Nowakowskiej-Wierzchoś oraz dr. Dariuszowi Wierzchosiowi dziękujemy za pomoc w dotarciu do zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa oraz Komitetu do spraw Gospodarstwa Domowego Ligi Kobiet.

Wyrazy wdzięczności należą się także wnikliwemu czytelnikowi naszej książki, Andrzejowi Kałwie.

Pomysł na jej napisanie pojawił się dzięki temu, że mogliśmy się spotkać w ramach Komisji Historii Kobiet działającej przy PTH. Intelektualny dług mamy także wobec środowiska związanego z seminarium prof. Anny Żarnowskiej.

Winni jesteśmy podziękowania osobom, których życzliwe wsparcie pomogło nam skupić się na badaniach niezbędnych do powstania publikacji. Chcielibyśmy wyrazić wdzięczność prof. Urszuli Jakubowskiej z niegdysiejszej Pracowni Komunikacji Literackiej w okresie PRL w IBL PAN.

Dziękujemy także tym, którzy towarzyszyli w pracy, inspirując rozmową, i wierzyli w sukces naszych badań. Każdy z nas chciałby w tym miejscu wyrazić wdzięczność bliskim sobie osobom. Dziękujemy zatem Tomaszowi Wiśliczowi za to, że wspierał Katarzynę w trakcie pracy nad książką oraz za inspiracje intelektualne dla nas wszystkich. Poli Wiślicz Katarzyna dziękuje za to, że jest ciągłą inspiracją do pracy, a my wszyscy za oryginalną oprawę plastyczną organizowanych przez nas warsztatów. Krzysztofowi i Janowi należą się podziękowania za wytrwałe i intelektualnie stymulujące towarzyszenie Małgorzacie w jej podróżach badawczych do Polski. Barbara Klich dziękuje Mariuszowi za to, że był dla niej oparciem podczas pisania, Aleksandrze Klich – za rozmowy i wiarę w ten projekt, Idzie i mamie, Łucji Klich – za to, że były i są dla niej głównym bodźcem do pracy nad historią kobiet. Piotr Perkowski dziękuje Mai Grabkowskiej za zrozumienie oraz pomoc w wychowaniu dwóch córek. Rodzicom Piotra – Danucie i Andrzejowi – dziękujemy za udostępnienie domu dla zespołu w pierwszej fazie projektu.

Chcieliśmy, aby wymiana doświadczeń i poglądów zaowocowała jednolitym dziełem, lekturą przeznaczoną nie tylko dla profesjonalnych historyków i historyczek, lecz skierowaną do znacznie szerszego grona. Mamy nadzieję, że nawiązując do najlepszych tradycji historiografii oraz korzystając z najnowszych ustaleń, udało nam się napisać współczesną książkę, która przyciągnie liczne czytelniczki i czytelników zainteresowanych całkiem już odległą przeszłością, historią Europy Środkowo-Wschodniej, społeczeństw komunizmu, XX-wiecznej nowoczesności oraz, last but not least, kwestiami równouprawnienia i podmiotowości kobiet.

Warszawa–Gdańsk–Chicago–Kraków, 2020

Przypisy:

1 I. Krzywicka, Czym może być kobieta w Polsce Ludowej, Warszawa 1954. Irena Krzywicka (1899–1994), począwszy od lat dwudziestych ubiegłego stulecia, była szczególnie aktywna w działalności na rzecz praw reprodukcyjnych kobiet.

2 D. Kałwa, Opowieść o dobrych siostrach już mi nie wystarcza, w: Herstoryczki, red. N. Sarata, Kraków 2016, s. 218–224.

3 Zob. np. M. Fidelis, Diverse Voices: Women and Gender in Recent Polish History and Historiography, “Aspasia” 2009, no. 1.

4 Więcej uwag zob. K. Stańczak-Wiślicz, P. Perkowski, Dzieje kobiet w PRL – stan i perspektywy badań, w: Dzieje kobiet w Polsce: Dyskusja wokół przyszłej syntezy, red. K.A. Makowski, Poznań 2014.

5 We współczesnej literaturze anglojęzycznej używa się terminu „komunizm” lub „państwowy socjalizm”, raczej nie „socjalizm”. Andrew Roberts wskazywał na zasadnicze cechy, które odróżniały komunizm od „socjalizmu” w demokracjach Europy Zachodniej, takie jak jedna partia, brak społeczeństwa obywatelskiego, niemal całkowity zakaz dla prywatnej przedsiębiorczości, idea rewolucji oraz masowej transformacji społecznej. Te i inne argumenty za użyciem „komunizmu” zob. A. Roberts, The State of Socialism: A Note on Terminology, “Slavic Review” 2004, no. 2.

6 Zob. Komunizm: Idee i praktyki w Polsce 1944–1989, red. K. Chmielewska i in., Warszawa 2018.

7 P. Rodak, Wojna jako centralne doświadczenie polskiego wieku XX, w: Dwudziestowieczność, red. M. Dąbrowski, T. Wójcik, Warszawa 2004; V. Kivimäki, Sufering, Surviving and Coping: Experiences of Violence and Defeat in Post-War Europe, w: Continued Violence and Troublesome Pasts: Post-War Europe Between the Victors After the Second World War, red. V. Kivimäki, Kirjat 2017, s. 7.

8 Zob. dyskusję w AHR Roundtable: Historians and the Question of Modernity, 2011, no. 3.

9 Na przykład model konsumpcji przyjęty w krajach komunistycznych po stalinizmie, łączący zainteresowanie zachodnimi wzorcami z podkreśleniem własnej wstrzemięźliwości i umiaru, jest określany przez badaczy jako „konsumpcja hybrydowa”. W języku epoki miała to być „umiarkowana konsumpcja” przeciwstawiana „rozbuchaniu” zachodniego kapitalizmu. D. Crowley, S.E. Reid, Introduction, w: Pleasures in Socialism: Leisure and Luxury in the Eastern Bloc, red. D. Crowley, S.E. Reid, Evanston 2010, s. 25.

10 M. Grabowska, Zerwana genealogia: Działalność społeczna i polityczna kobiet po 1945 roku a współczesny ruch kobiecy, Warszawa 2018, s. 108.

11 Zob. J. Tomkowski, Lata 1961–70, w: Czasopisma społeczno-kulturalne w okresie PRL, red. U. Jakubowska, Warszawa 2012.

12 Na temat specyfiki magazynów kobiecych jako źródła historycznego zob. L. Atwood, Creating the New Soviet Woman: Women’s Magazines as Engineers of Female Identity, 1922–1953, New York 1999; E. McCracken, Decoding Women’s Magazines: From Mademoiselle to Ms., London 1993.

13 C. Kelly, Refining Russia. Advice Literature, Polite Culture and Gender. From Catherine to Yeltsin, Oxford 2001, s. 315.

14 Por. M. Głowiński, Gry powieściowe: Szkice z teorii i historii form narracyjnych, Warszawa 1973, s. 9–36.

15 P. Burke, Naoczność: Materiały wizualne jako źródła historyczne, tłum. J. Hunia, Kraków 2012, s. 22.

16 Odwołujemy się tu m.in. do Joan Scott. Zob. J.W. Scott, The Evidence of Experience, “Critical Inquiry” 1991, no. 4. Dyskusję wokół pojęcia doświadczenia przybliża np. Dorota Wolska, zob. D. Wolska, Konfiguracje i rekonfiguracje doświadczenia, „Teksty Drugie” 2009, nr 4.

17 Kobiety w Polsce 1944–1989, Narodowy Program Rozwoju Humanistyki (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, projekt nr 11H 120085 81), kierownik projektu dr Katarzyna Stańczak-Wiślicz, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.