Kompensacyjna funkcja internatu w procesie socjalizacji dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo - ebook

Wstęp

Pomimo istniejących obecnie krytycznych sądów na temat roli internatu, jest on nadal instytucją najbardziej ze wszystkich uprawomocnioną do rozwijania procesów opieki i wychowania; odnosi się to także do wychowania rewalidacyjnego. Procesy te bowiem, ze względu na swój szczególny charakter, muszą być rozwijane w sposób zorganizowany, skutecznie i z należytym pożytkiem dla wychowanków. Poszukując zatem optymalnych warunków do ich realizacji, należy – uwzględniając słabości współczesnego modelu internatu – zdynamizować te jego możliwości, które dają szansę doprowadzenia do możliwie najefektywniejszej organizacji pracy.

Jakkolwiek osiągnięcia poszczególnych internatów – jako specjalnych placówek opiekuńczo-wychowawczych – zajmują liczącą się pozycję w dorobku wychowania rewalidacyjnego dzieci upośledzonych umysłowo, to zasób informacji organizacyjno-metodycznych w tym zakresie można ocenić na ogół jako bardzo skromny. Jeszcze bardziej krytyczne uwagi nasuwa obserwacja stosowanych w praktyce rozwiązań organizacyjnych i metodycznych pracy opiekuńczej i wychowawczo-rewalidacyjnej niektórych placówek. Podejmując próbę analizy funkcjonowania internatu oraz efektywności stosowanych w nim metod wychowania, przyjęto tezę, że istotnym warunkiem uzyskiwania sukcesów edukacyjno-wychowawczych w internacie jest stosowanie odpowiednio dobranych metod wychowawczych – polegających na kompensowaniu braków i deficytów rozwojowych wychowanków o obniżonej sprawności umysłowej.

Zakładając, że o efektach pracy internatu decyduje w głównej mierze wychowawca – jego zaangażowanie, merytoryczne przygotowanie, doświadczenie oraz osobowość – niniejszą pracę autorka napisała z myślą o wychowawcach bezpośrednio uczestniczących w procesie rewalidacji osób upośledzonych umysłowo.

Podjęty w pracy temat analizowania tematyki związanej z funkcjami internatu i efektywnością działań w nim realizowanych może posłużyć praktykom do opracowywania takich metod pracy wychowawczej, które w znaczący sposób wpłyną na podmiot działań, jakim jest wychowanek.

Praca ta powstała w celu poszerzenia istniejącej już wiedzy teoretycznej niezbędnej do tworzenia takiego modelu internatu, który pozwoliłby na kompensowanie deficytów rozwojowych wychowanków upośledzonych umysłowo, dając im możliwość pełnego uczestniczenia w życiu społecznym, ekonomicznym i kulturalnym społeczeństwa, do którego należą.

Rozdział pierwszy

Praca wychowawcza i rewalidacyjna z osobami o obniżonej sprawności umysłowej

1. Uzasadnienie wyboru tematu

Działalność wychowawcza stanowi podstawową formę oddziaływania na rozwój osób upośledzonych umysłowo, przede wszystkim dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Przedmiot, cele i zadania, a także metody i środki tego rodzaju działalności określa pedagogika, a zwłaszcza teoria wychowania.

K. Kirejczyk w swoim opracowaniu stwierdza, że w pedagogice ogólnej występują dwa procesy oddziaływania pedagogicznego: wychowanie ukierunkowujące i nauczanie oraz dwie odpowiadające tym procesom dyscypliny naukowe: teoria wychowania ukierunkowującego i teoria nauczania – dydaktyka (Kirejczyk, 1981, s. 150).

Nieco inaczej wygląda sytuacja w pedagogice specjalnej, w tym także oligofrenopedagogice. Występują w nich trzy procesy pedagogiczne: specjalne wychowanie ukierunkowujące, specjalne nauczanie oraz specjalne oddziaływanie na dodatnie i ujemne odchylenia. Odpowiadają tym procesom następujące dyscypliny naukowe: teoria specjalnego wychowania ukierunkowującego, teoria specjalnego nauczania (dydaktyka specjalna) i teoria specjalnego oddziaływania na odchylenia.

W niniejszej pracy szczególnie dużo miejsca poświęcono ostatniej z wymienionych dyscyplin – teorii specjalnego oddziaływania na odchylenia, bowiem wydaje się to wyjątkowo trafnym wyborem postępowania pedagogicznego w stosunku do osób posiadających różnego typu deficyty (w tym również do osób upośledzonych umysłowo).

Określenie „interwencyjnych oddziaływań pedagogicznych” na interesujące nas odchylenia jest stosowane w różnych pracach i o ile specjalne oddziaływania wychowawcze i dydaktyczne są w dużym stopniu oparte na założeniach opracowanych w pedagogice ogólnej, o tyle „oddziaływania interwencyjne na odchylenia” wymagają krótkiego wyjaśnienia. Według K. Kirejczyka, zadaniem interwencyjnych oddziaływań jest z jednej strony zwalczanie (likwidacja lub pomniejszanie) upośledzeń i ujemnych odchyleń lub ich konsekwencji utrudniających przygotowanie do życia, a z drugiej – rozwijanie występujących u tych dzieci uzdolnień i odchyleń dodatnich, mających korzystny wpływ na rozwój, przygotowanie do życia i pracy w społeczeństwie (Kirejczyk, 1981).

Takie stanowisko zajmowane przez pedagogów, nauczycieli, wychowawców przyczynia się do rozwijania metodyki pracy opartej nie tylko na kompensowaniu istniejących braków, ale także rozwijaniu niezaburzonych obszarów i sfer osób poddawanych specjalnym oddziaływaniom terapeutycznym.

Mówiąc o wychowaniu i teorii wychowania, należałoby zwrócić uwagę na nowe podejście w tym zakresie, związane przede wszystkim z uwzględnieniem założeń pedagogiki humanistycznej. Istotną cechą wychowania – zgodnie z założeniami pedagogiki humanistycznej – jest podejście skoncentrowane na wychowanku jako osobie ludzkiej. W ten sposób podkreśla się, że w procesie wychowawczym centralnym punktem zainteresowań jest osoba podlegająca temu procesowi, a nie na przykład problemy, jakie ją nurtują, lub trudności, jakie sprawia swym wychowawcom. Traktuje się wychowanka jako jednostkę autonomiczną, niepowtarzalną i zasługującą na szacunek bez stawiania wstępnych warunków (Łobocki, 1994).

Takie podejście do wychowanka jest zbieżne z założeniami pedagogiki specjalnej, a także oligofrenopedagogiki. Praca wychowawcza, jak również dydaktyczna, musi mieć specyficzny charakter uwzględniający pomoc tym jednostkom w przezwyciężaniu ich braków.

We współczesnej organizacji życia wychowanie przejawia się w wielorakich układach i relacjach. Obejmuje ono procesy przekształcania się samej jednostki (np. samowychowanie, samokształcenie), różne relacje międzyjednostkowe i międzygrupowe oraz procesy instytucjonalnego oddziaływania wychowawczego. To, jakie efekty zostaną uzyskane w wyniku oddziaływań wychowawczych, będzie zależało od właściwego w stosunku do potrzeb ich doboru, a także od możliwości osób poddawanych takim zabiegom. W związku z tym wydaje się uzasadnione skoncentrowanie się na badaniu sposobu prowadzenia takich oddziaływań i ich efektów.

Koncepcja sprawowania opieki ciągłej nad dzieckiem w systemie oświatowo-wychowawczym w Polsce zakłada funkcjonowanie wielu rodzajów instytucji oraz placówek szkolno – i opiekuńczo-wychowawczych. Wyróżnia się wśród nich wyspecjalizowane placówki (np. specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze) dla dzieci przejawiających zaburzenia w rozwoju fizycznym, psychicznym lub społecznym, wymagających specjalistycznej opieki, terapii oraz odpowiednich urządzeń rehabilitacyjnych (Ploch, 1997).

W sieci placówek specjalnych działają również internaty, które są najczęściej umieszczane przy przedszkolach i szkołach. Z praktyki pedagogicznej wynika, że organizując działania rewalidacyjne, kompensacyjne i terapeutyczne w systemie kształcenia i wychowania dzieci upośledzonych umysłowo, szkoła specjalna zyskuje tym samym zdwojone możliwości oddziaływania wychowawczego. Internat dla dzieci upośledzonych umysłowo jako integralna część szkoły stanowi jej ogniwo organizacyjne oraz stwarza szczególnie korzystne możliwości realizacji długotrwałego, intencjonalnego, zorganizowanego i świadomego procesu wychowania oraz opieki specjalnej.

Obecnie toczy się dyskusja na temat kierunków rozwoju form opieki, wychowania i kształcenia osób upośledzonych umysłowo. Pojawiają się w niej różne głosy i propozycje zmian w istniejącym systemie. W niniejszej pracy zamierzono przedstawić możliwości specjalnych oddziaływań na osoby upośledzone umysłowo w internatach oraz określić okoliczności wspomagające i utrudniające przebieg tych działań.

W związku z tym, że celem nadrzędnym tego typu oddziaływań jest przygotowanie wychowanków do funkcjonowania w społeczeństwie i pełnienia różnych ról społecznych, szczególną uwagę zwrócono na oddziaływania dotyczące sfery społecznej – to jest na socjalizację. Specjalnie organizowane oddziaływanie wychowawcze dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych wychowanków upośledzonych umysłowo charakteryzuje się następującymi kierunkami oddziaływania rewalidacyjnego: maksymalnym rozwijaniem najmniej uszkodzonych zadatków i cech, wzmacnianiem i usprawnianiem uszkodzonych obszarów psychicznych lub fizycznych, wyrównywaniem i zastępowaniem deficytów biologicznych i rozwojowych.

Działania rewalidacyjne w pracy wychowawczo-opiekuńczej internatu są skierowane zatem na zwiększenie sprawności zaburzonych organów czy funkcji, a także na kształtowanie rozwoju dyspozycji osobowych, mających szczególne znaczenie w procesie społecznej adaptacji i funkcjonowaniu wychowanków w określonych rolach społecznych (Lipkowski, 1978).

Znamienne jest, że zintegrowany proces wychowawczo-rewalidacyjny jest nie tylko przedmiotem zabiegów wychowawców, ale także podmiotem przeciwstawiającym się zagrożeniom zdrowia oraz podmiotem wspomagającym kompensację psychofizycznego rozwoju wychowanków upośledzonych umysłowo. Proces ten umożliwia efektywne przeciwdziałanie pojawianiu się trudności i niepowodzeń szkolnych wychowanków, sprzyja czynnościom uczenia ich w różnych pożądanych sytuacjach zachowań i wygaszaniu niepożądanych, pomaga w usuwaniu lub łagodzeniu istniejących zaburzeń, sprzyja budzeniu wiary we własne możliwości, pomaga skuteczniej rozwijać aktywność własną wychowanków i ich ogólną stymulację rozwoju.

Prezentowane podejście podkreśla, że aby móc efektywnie oddziaływać na innego człowieka, trzeba poznać wszystkie stronyjego osobowości, traktując go jako jednostkę jedyną i niepowtarzalną, dla której należy stworzyć specjalny program działań uwzględniający jej potencjał psychofizyczny.

Intencją powstania tej pracy było to, aby wnioski sformułowane po wnikliwej analizie omawianego zagadnienia przyczyniły się do pogłębienia istniejącej już wiedzy w tym zakresie. Zaprezentowany współczesny obraz roli internatu w procesie socjalizacji osób upośledzonych umysłowo może służyć zarówno innym autorom prac zainteresowanym tym tematem (jako materiał analiz porównawczych), jak i nauczycielom oraz wychowawcom bezpośrednio uczestniczącym w procesie wychowania (jako pomoc w poszukiwaniu najlepszych działań).

2. Istota i charakterystyka niepełnosprawności umysłowej

2.1. Definicje pojęć

Upośledzenie jest rozumiane jako brak, utrata lub ograniczenie możliwości pełnego uczestnictwa danej osoby w życiu społecznym. Termin ten wskazuje na określony rodzaj relacji, jaki powstaje pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem (Dykcik, 1997).

Pojęcie upośledzenie umysłowe dzieci nie jest jednoznaczne (Kirejczyk, 1981; Lipkowski, 1984). Obejmuje nie tylko szeroki zakres upośledzenia intelektualnego, od głębokiego upośledzenia aż do pogranicza normy, ale także zaburzenia w rozwoju emocjonalnym, społecznym, sprawności fizycznej. Upośledzenie umysłowe odnosi się zarówno do sfery poznawczej, jak i całej osobowości dziecka.

Sformułowano wiele definicji upośledzenia umysłowego. Ze względu na różne potrzeby są one zawsze ustaleniami umownymi (Kościelak, 1989).

Najczęściej stosowana definicja upośledzenia umysłowego określa ten stan jako „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym” (Kostrzewski, 1978, s. 51). Przy czym należy wyjaśnić, że istotnie niższy poziom od przeciętnego oznacza niższy o dwa odchylenia standardowe, czyli przy odchyleniu 16 upośledzenie będzie obejmowało ilorazy inteligencji 67 i mniej, a przy odchyleniu 15 – ilorazy inteligencji 69 i mniej (Kostrzewski, 1978).

Do wielu cech charakterystycznych dla upośledzenia umysłowego, poza wymienionymi, należy jeszcze dodać jego totalny charakter. Jest ono zaburzeniem trwającym całe życie, ma postać bardzo złożoną, jest kategorią dynamiczną. Diagnoza upośledzenia umysłowego powinna mieć charakter kliniczny, czyli opierać się na całokształcie badan psychologiczno-pedagogiczno-lekarskich.

W obrębie problematyki upośledzenia umysłowego istnieje wiele terminów bliskoznacznych, takich jak: niedorozwój umysłowy, obniżona sprawność umysłowa, oligofrenia, zwolnione tempo rozwoju, otępienie, trudności w uczeniu się itp. Pomimo że terminy te są często używane zamiennie, każdy z nich ma swoją tradycję zastosowań (Kościelska, 1984).

W ostatnich latach osoby upośledzone umysłowo próbuje się w Polsce określać poprzez wprowadzenie do języka polskiego neologizmów, takich jak niepełnosprawni lub sprawni inaczej. Wiąże się to ze świadomością, że upośledzenie to pojęcie pejoratywne, wskazujące na pewien brak, niedostatek, ujmę. Upośledzony to ktoś gorszy, niepełnowartościowy. Niepełnosprawność czy sprawność inaczej nie są już pojęciami powodującymi tak negatywne skojarzenia. Nie są one jednak całkowicie neutralne i u niektórych budzą również negatywne skojarzenia.

Nie wszystkie wymienione terminy mogą być używane zamiennie. Zgodnie z decyzją Komitetu Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia z 1967 roku zamiennie można używać następujących określeń: upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy (oligofrenia) oraz niższa sprawność umysłowa (Borzyszkowska, 1985).

W sprawie definiowania upośledzenia umysłowego brak zgodności stanowisk. Komitet Ekspertów Amerykańskiego Towarzystwa do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym po uporządkowaniu rozbieżności w istniejących definicjach stwierdza, że przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z zaburzeniami (jednym lub więcej) w okresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania (Kirejczyk, 1978).

Ze względu na rolę czynników społecznych w upośledzeniu umysłowym można przytoczyć definicję S. Greenspana i J. Granfielda, określającą niedorozwój umysłowy jako „niższy niż przeciętny (subnormalny) poziom sprawności intelektualnych, który ujawnia się w istotnych brakach w pełnieniu ról i czynności istotnych w środowisku społeczno-kulturowym jednostki. Niedorozwój umysłowy występuje w okresie rozwojowym i charakteryzuje się ogólnym zaburzeniem inteligencji, szczególnie inteligencji praktycznej, społecznej i teoretycznej (pojęciowej) oraz zdolności przetwarzania informacji” (za: Chrzanowska, 1997, s. 45).

Klasyfikacja zaburzeń ujawniających się w okresie rozwojowym jest dokonywana na podstawie materiałów opracowanych przez zespół badawczy powołany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, które od kilkudziesięciu lat wydaje kolejne skorygowane wersje diagnostyczne. Ostatnia wersja określana jako DSM-IV obowiązuje od 1994 roku i wyróżnia następujące stopnie upośledzenia umysłowego (za: Kott, 1999, s. 10):

• upośledzenie umysłowe lekkie (I – od 50/55 do 70),

• upośledzenie umysłowe umiarkowane (II – od 35/40 do 50/55),

• upośledzenie umysłowe znaczne (III – od 20/25 do 35/40),

• upośledzenie umysłowe głębokie (IV – poniżej 20 lub 25),

• upośledzenie umysłowe bez określonego stopnia.

Przy rozpoznawaniu poszczególnych stopni upośledzenia umysłowego należy uwzględnić odchylenia standardowe właściwe dla danej skali pomiaru inteligencji. Klasyfikację opartą na odchyleniach standardowych przedstawia tabela 1 (Kostrzewski, 1998).

W niektórych krajach do określania istotnie niższego poziomu funkcjonowania intelektualnego używa się zamiennie terminów trudności w uczeniu się lub niepełnosprawność w uczeniu się.

Obecnie coraz częściej używa się wymiennie określeń niepełnosprawność intelektualna lub dzieci ze specjalnymi potrzebami (Porter, 1998).

Rozumienie istoty upośledzenia umysłowego oraz świadomość możliwości rozwojowych osób nim dotkniętych pogłębia się wraz z przyrostem wiedzy płynącej z obserwacji niepełnosprawnych. Coraz wyraźniejsza jest różnica pomiędzy podejściem medyczno-opiekuńczym, określającym jednostkę chorobową lub dysfunkcję, a podejściem współczesnym, wskazującym na wzajemne uwarunkowania niepełnosprawności i funkcjonowania człowieka w środowisku.

Głównym celem wszystkich podejmowanych obecnie działań jest samodzielne, niezależne i aktywne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych umysłowo w otwartym środowisku, uwzględniające zapewnienie niezbędnej pomocy i wsparcia.

Proponuje się, aby nowa definicja upośledzenia umysłowego zawierała trzy komponenty:

1) funkcjonowanie intelektualne znacznie poniżej przeciętnej (70-75);

2) wyraźne ograniczenie zdolności występujących w dwóch lub więcej obszarach umiejętności przystosowawczych;

3) stan powstały w wieku rozwojowym – do 18. roku życia (Marek-Ruka, 1998).

W świetle ostatnich badań proponuje się, by daną osobę można było uznać za upośledzoną tylko wówczas, gdy zostaną u niej stwierdzone ograniczenia zarówno w sferze intelektualnej, jak i obszarach umiejętności przystosowawczych. Niski iloraz inteligencji nie wystarcza, aby uznać człowieka za upośledzonego umysłowo, podobnie nie upoważnia do takiej diagnozy brak umiejętności przystosowawczych przy ilorazie inteligencji w granicach normy (Ustun, 1998).

2.2. Cechy dzieci o obniżonej sprawności umysłowej

Populacja dzieci i młodzieży upośledzonej tworzy grupę bardzo zróżnicowaną nie tylko w zakresie poziomu umysłowego, ale również pod względem innych wskaźników rozwoju psychofizycznego. Między osobami upośledzonymi umysłowo o takim samym ilorazie inteligencji istnieją pod różnymi względami większe różnice niż między osobami o normalnym rozwoju intelektualnym. Wiąże się to ze złożonością zjawiska, jakim jest upośledzenie umysłowe.

Trudno dokładnie ustalić liczbę upośledzonych umysłowo wśród ogólnej populacji dzieci w wieku szkolnym. Według oceny Komitetu Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia, odsetek upośledzonych umysłowo dzieci w wieku szkolnym wynosi w krajach Europy od 2 do 3%. Badania prowadzone w Polsce wykazują, że ogólny odsetek dzieci upośledzonych umysłowo nie jest niższy niż 2%. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim stanowią najliczniejszą grupę (Borzyszkowska, 1986; Hulek, 1989; Mrugalska, 1994).

We wszystkich kategoriach upośledzenia umysłowego można wyodrębnić cechy wspólne. W każdej postaci upośledzenia występuje niedorozwój wyższych czynności poznawczych w zakresie uogólniania i abstrakcyjnego myślenia.

Wymienia się dwie podstawowe cechy każdego upośledzenia umysłowego:

1) rozlany, totalny charakter, w którym obok niedorozwoju czynności poznawczych występuje niedorozwój całej osobowości; 2) przewaga niedorozwoju najwyżej zróżnicowanych form funkcjonowania człowieka i stosunkowo prawidłowo zachowany rozwój bardziej elementarnych czynności, a przede wszystkim upośledzony rozwój myślenia abstrakcyjnego (Borzyszkowska, 1986).

U osób o obniżonej sprawności umysłowej powodem trudności w prawidłowym reagowaniu na różne kategorie informacji oraz we właściwym ich interpretowaniu jest niedoskonałość funkcjonowania międzyośrodkowych procesów korowych, utrudniająca wyższą analizę i syntezę (Doroszewska, 1981). Dzieci upośledzone umysłowo różnią się pod względem możliwości rozwoju procesów poznawczych, percepcyjnych i emocjonalnych. Rozwój w zakresie procesów poznawczych może się cechować niskim, lecz wyrównanym poziomem (Gunzburg, 1969) lub znacznymi różnicami w zakresie tempa rozwoju (Kostrzewski, 1976, 1978; Kościelska, 1984).

U osób upośledzonych umysłowo najbardziej zaburzone jest myślenie związane z syntezą, analizą i poziomem konkretnych operacji (Grzegorzewska, 1964; Kostrzewski, 1981). Charakteryzuje się ono słabością uogólnień, trudnościami w przyswajaniu reguł, zasad, ogólnych pojęć arytmetycznych i gramatycznych. Badania wykazują, że u osób o obniżonej sprawności umysłowej występuje upośledzenie zdolności wnioskowania w różnych sytuacjach (Gałkowski, 1979; Kostrzewski, 1978; Tkaczyk, 1983). Ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym i zdolności koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie utrudniają realizację dłużej trwających zadań i osiągnięcie sukcesów.

Dzieci o obniżonej sprawności umysłowej różnią się od dzieci w normie intelektualnej w zakresie percepcji wzrokowej i słuchowej. Spostrzegają wolniej i mniej dokładnie, z trudnością porównują postrzegane treści. Niedokładność i powierzchowność spostrzeżeń jest u nich przyczyną nieadekwatności wyobrażeń, które często są mgliste i niezrównoważone. W takich wypadkach mogą wystąpić trudności z werbalizacją spostrzeżeń i wyobrażeń (Sękowska, 1983).

Upośledzenie umysłowe nie ogranicza się tylko do zaburzeń w sferze intelektualnej, ale także rzutuje na całą osobowość. Stwierdzenie to jest równoznaczne z tezą, że jednostki nim dotknięte charakteryzują się również zaburzeniami w sferze emocjonalno-dążeniowej. Im bowiem niższy zakres i poziom procesów instrumentalnych, tym jest uboższe życie emocjonalne (Giryński, 1978).

W funkcjonowaniu dzieci upośledzonych umysłowo bardzo istotną rolę odgrywają kompetencje społeczne, na które się składają:

• umiejętność wczuwania się w sytuację drugiej osoby (empatia);

• wnioskowanie społeczne;

• umiejętność komunikowania się;

• rozwój moralny i rozwiązywanie problemów społecznych (Kott, 1999).