Komu pomaga medyczna marihuana - ebook

Od 2017 roku medyczna marihuana (MM),

czyli zgodnie z prawem konopie inne niż włókniste,

stała się w Polsce legalna.

Wciąż jednak nie wszyscy o tym wiedzą.

Używanie marihuany w innych celach niż medyczne, uprawianie na własny użytek kilku roślin i handel marihuaną nadal są nielegalne i ścigane przez policję.

Nie wszyscy też wiedzą, że MM nie pomaga w łagodzeniu dolegliwości jednakowo wszystkim pacjentom.

Wielu pomaga bardzo, innym trochę, niewielu wcale

lub nawet nasila ich dolegliwości.

Konwencjonalne leki jednak też nie wszystkim chorym pomagają.

Ta książka jest o tym, czym jest MM,

co w niej ma właściwości terapeutyczne, jak można ją przyjmować, jak wygląda jej legalizacja w kilku krajach świata, w tym w Polsce, jakie dolegliwości łagodzi i w których chorobach pomaga. A także o tym, że wiele jeszcze o niej nie wiadomo.WYKAZ SKRÓTÓW

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AEA | arachidonyletanolamid – anandamid – |
| | pierwszy z odkrytych |
| | endokanabinoidów człowieka |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AMA | ang. American Medical Association – |
| | Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BMI | ang. _body mass index_ – wskaźnik |
| | masy ciała |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BNDD | ang. Bureau of Narcotics and |
| | Dangerous Drugs – amerykańskie Biuro |
| | ds. Narkotyków i Niebezpiecznych |
| | Leków, zastąpione w 1973 roku przez |
| | DEA |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CB1/CB2 | receptory kanabinoidowe |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CBC | kanabichromen |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CBD | kanabidiol; zmniejsza psychoaktywne |
| | działanie THC |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CBDV | kanabidiwaryna |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CBG | kanabigerol |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CBN | kanabinol; pierwszy wyizolowany |
| | kanabinoid, o którym obecnie |
| | wiadomo, że powstaje z THC w czasie |
| | przechowywania marihuany |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CDC | ang. Centers for Disease Control and |
| | Prevention – Ośrodki Kontroli Chorób |
| | i Zapobiegania |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CMCR | ang. Center for Medicinal Cannabis |
| | Research, University of California – |
| | Ośrodek Badań Medycznej Marihuany |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| COX | cyklooksygenaza |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DEA | ang. Drug Enforcement |
| | Administration – Urząd ds. |
| | Egzekwowania Prawa Antynarkotykowego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DHHS | ang. Department of Health and Human |
| | Services – amerykański Departament |
| | Zdrowia i Opieki Społecznej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DSM | ang. „Diagnostic and Statistical |
| | Manual” – „Podręcznik diagnostyki |
| | i statystyki” stosowany |
| | w psychiatrii |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EMA | ang. European Medicines Agency – |
| | Europejska Agencja ds. Leków |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EMCDDA | ang. European Monitoring Centre for |
| | Drugs and Drug Addiction – |
| | Europejskie Centrum Monitorowania |
| | |
| | Narkotyków i Narkomanii |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FAAH | ang. _fatty acid amide hydrolase_ – |
| | hydrolaza amidowa kwasów |
| | tłuszczowych |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FBN | ang. Federal Bureau of Narcotics – |
| | Federalne Biuro ds. Narkotyków |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FDA | ang. Food and Drug Administration – |
| | amerykańska Agencja ds. Żywności |
| | i Leków |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| GAO | ang. Government Accountability |
| | Office – Biuro Odpowiedzialności |
| | Rządu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| IOM | ang. Institute of Medicine– |
| | amerykański Instytut Medycyny |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| IQ | ang. _intelligence quotient_ – |
| | iloraz inteligencji |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| JAMA | ang. _Journal of the American |
| | Medical Association_ – czasopismo |
| | wydawane przez Amerykańskie |
| | Stowarzyszenie Medyczne (AMA) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LD₅₀ | ang. _lethal dose_ – dawka |
| | substancji powodująca śmierć 50% |
| | badanych osób |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MM | MEDYCZNA MARIHUANA |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NCI | ang. National Cancer Institute – |
| | amerykański Narodowy Instytut Raka |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NHS | ang. National Health Service – |
| | brytyjska Narodowa Służba Zdrowia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NICE | ang. National Institute for Health |
| | and Clinical Excellence – brytyjski |
| | Narodowy Instytut Zdrowia |
| | i Doskonałości Klinicznej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NIDA | ang. National Institute on Drug |
| | Abuse – amerykański Narodowy |
| | Instytut ds. Nadużywania Narkotyków |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NIH | ang. National Institutes of Health – |
| | amerykańskie Narodowe Instytuty |
| | Zdrowia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NLPZ | niesteroidowe leki przeciwzapalne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NORML | ang. National Organization for the |
| | Reform of Marijuana Law – |
| | amerykańska Narodowa Organizacja na |
| | rzecz Reformy Prawa dotyczącego |
| | Marihuany |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ONDCP | ang. Office of National Drug Control |
| | Policy – amerykański Urząd ds. |
| | Krajowej Polityki Kontroli |
| | Narkotyków działający w Białym Domu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PTSD | ang. _post-traumatic stress |
| | disorder_ – zespół stresu |
| | pourazowego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| QALY | ang. _quality-adjusted life year_ – |
| | liczba lat życia skorygowana jego |
| | jakością; opiera się na liczbie lat |
| | zyskanej dzięki danej interwencji |
| | medycznej i jakości życia uzyskanych |
| | lat. Wynik to iloczyn obu |
| | współczynników. Wydłużenie życia |
| | o mniejszą liczbę lat, ale |
| | z korzyścią dla jego jakości daje |
| | wyższy wskaźnik, który umożliwia |
| | porównywanie różnych procedur |
| | medycznych |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| THC | tetrahydrokanabinol – jedyny |
| | psychoaktywny kanabinoid występujący |
| | w marihuanie |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| THCV | tetrahydrokanabiwaryna |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| UNODC | ang. United Nations Office on Drugs |
| | and Crime – Biuro Narodów |
| | Zjednoczonych ds. Narkotyków |
| | i Przestępczości |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WZW | wirusowe zapalenie wątroby |
+--------------------------------------+--------------------------------------+PRZEDMOWA

Zbigniew Szawarski

W mojej opowieści o Nowym Wspaniałym Świecie nie było whisky, tytoniu, heroiny ani przemycanej kokainy. Ludzie nie palili, nie pili, nie wdychali ani też nie robili sobie zastrzyków. Jeżeli ktoś poczuł się podle albo miał depresję, łykał po prostu jedną lub dwie tabletki substancji chemicznej zwanej somą. Oryginalna soma, którą wybrałem na nazwę tej hipotetycznej substancji, była nieznaną rośliną używaną przez aryjskich najeźdźców Indii w jednej z ich najbardziej uroczystych ceremonii.

Aldous Huxley, _Brave New World Revisited_ (1958)

Spór o marihuanę należy do tej samej kategorii co spory o przerywanie ciąży, eutanazję, szczepienia, wegetarianizm albo kwestie związane z ociepleniem klimatu i przyszłością naszego gatunku i planety. Nie jest to tylko beznamiętny spór o fakty. Jest to przede wszystkim przeniknięty emocjami spór o pojęcia, postawy i wartości. Jest to spór moralny. Albo jesteśmy za przerywaniem ciąży, albo przeciw. Albo dążymy do legalizacji marihuany, albo też jesteśmy zdecydowanie temu przeciwni. Albo sądzimy, że nasz gatunek i planetę czeka nieuchronna katastrofa, albo też spokojnie, bez lęku i z optymizmem spoglądamy w przyszłość. W każdym z tych sporów pojawiają się najróżniejsze argumenty, które w dużej mierze decydują o jego rozstrzygalności. Prawdziwość lub wiarygodność tych argumentów zależy przede wszystkim od przedmiotu sporu. Zobaczymy więc, o co właściwie się spieramy, wiodąc moralny spór o marihuanę, czy też inne substancje psychoaktywne, i czy można go ostatecznie rozstrzygnąć.

Spór o definicję

Sprawa pierwsza to pytanie: czym jest marihuana? Odpowiedź wydaje się oczywista. W potocznym rozumieniu marihuana jest narkotykiem, a używanie tej substancji jest złe i powinno być zabronione przez prawo. Ale nie jest to dobra odpowiedź, dopóki nie wiemy, czym jest narkotyk i czy rzeczywiście każda substancja o działaniu narkotycznym jest zła, a jej użycie powinno być zabronione przez prawo.

Standardowa definicja narkotyku brzmi: narkotyk jest to substancja psychoaktywna, oddziałująca na ośrodkowy układ nerwowy przez bezpośredni wpływ na funkcje mózgu, czego efektem są czasowe zmiany postrzegania, nastroju, świadomości i zachowania.

Różne jednak bywają substancje psychoaktywne. W medycynie funkcjonuje pojęcie leków psychotropowych, które rzeczywiście stosuje się szeroko w leczeniu wielu chorób i dolegliwości psychicznych, poczynając od schizofrenii, a kończąc na ADHD, stanach lękowych i depresji. Substancjami psychoaktywnymi są także opium, morfina, kokaina, heroina, meskalina, marihuana, LSD i dziesiątki innych naturalnych bądź syntetycznych substancji psychoaktywnych typu dopalacze czy psychodeliki. Substancjami psychoaktywnymi są także popularne używki – kofeina, nikotyna i alkohol.

Co więcej, właściwości narkotyczne mają nie tylko określone substancje, lecz także pewne czynności lub procesy, które bez wątpienia wpływają na funkcje mózgu i mogą czasowo lub nawet trwale powodować określone zmiany w zachowaniu. Klasycznym i chyba pierwszym historycznym przykładem narkomanii jest hazard. W hymnach Rigwedy (1500–1000 r. p.n.e.), najstarszym hinduskim zbiorze tekstów sakralnych, można znaleźć przejmujący utwór opisujący uczucia i rozpacz gracza w kości (_Lament gracza_). Cechą wspólną zażywania substancji psychoaktywnych i hazardu jest poczucie swoistej obsesji i przymusu wewnętrznego – rodzaju głodu, pożądania, poczucia bezwzględnej konieczności zaspokojenia takiego lub innego pragnienia konkretnej substancji albo czynności. Człowiek bierze, bo musi – nie może żyć bez narkotyku. I w ten sposób spór o definicję narkotyku staje się sporem o definicję uzależnienia.

Uzależnienie jest pojęciem otwartym i można je definiować w różny sposób, ale prawie każda proponowana w literaturze definicja jest definicją perswazyjną, to znaczy, że niezależnie od treści deskryptywnych zawsze wyraża takie lub inne nastawienie aksjologiczne jej autora. Po raz pierwszy odkryłem osobliwe właściwości kawy, kiedy wiele lat temu zacząłem przygotowywać się do matury. Już na studiach, gdy w Warszawie pojawiła się herbaciarnia „Gong”, zacząłem doceniać smak i moc tak zwanej herbaty po angielsku. Wtedy też miałem pierwsze kontakty z nikotyną i alkoholem. Szybko okazało się, że papierosy nie są moją namiętnością. Do dziś jednak nie wyobrażam sobie życia bez kawy i mocnej herbaty i zdarza mi się wypić kieliszek wina lub koniaku. Nie czuję się narkomanem. Nie jestem w „szponach nałogu”. A jednak doskonale pamiętam kolegów, którym papierosy i alkohol zrujnowały życie. Mówi się, że jest to kwestia stopnia i siły woli. Do pewnego czasu można zapanować nad własnymi namiętnościami, ale jest taki moment krytyczny, kiedy człowiek traci kontrolę nad sobą i jest mu wszystko jedno, co zrobi, byleby tylko uzyskać pożądany stan świadomości. Myślę, że to jest główny powód tego, że substancje narkotyczne budzą w nas tak ogromny lęk i przerażenie. Każdy rodzic, którego dziecko zaczyna eksperymentować z dopalaczami, wie, że może być to droga bez powrotu.

Zbiór substancji i czynności, od których można się uzależnić, jest otwarty. Obecnie mówi się o nadużywaniu lub uzależnieniu od pewnych substancji psychoaktywnych, których systematycznie przybywa, ale także o uzależnieniu od pracy (pracoholizm), leków (lekomania), gier internetowych, smartfonu, seksu lub pornografii, czy nawet ćwiczeń (na przykład joggingu).

Czy możliwa jest zatem jakaś jedna powszechnie przyjęta, klasyczna i adekwatna definicja uzależnienia? Obawiam się, że nie. W zależności od przyjętej perspektywy każdy z ekspertów zajmujących się problemem będzie zwracał uwagę na inny aspekt tego zjawiska i proponował takie lub inne klasyfikacje, podziały i modele. Jednak każda definicja i każdy podział opierają się na jakichś założeniach i zwykle są to założenia wartościujące. Jeśli zatem dyskutując na przykład o marihuanie, wprowadzamy podział na marihuanę medyczną i rekreacyjną, to z góry zakładamy, że stosowanie marihuany medycznej jest dobre i użyteczne, bo łagodzi ból, cierpienie lub napady epileptyczne (zespół Dravet), a nadto ponieważ odbywa się pod ścisłą kontrolą lekarza i nie prowadzi do nadużycia. Lekarz nie może bowiem działać na szkodę pacjenta.

Natomiast marihuana rekreacyjna staje się mocno podejrzana i kontrowersyjna, dlatego że używa się jej poza wszelką kontrolą jako swoistej pigułki szczęścia – zapewniającej pełny relaks, poczucie bezpieczeństwa, całkowite wyzwolenie od trudów, znojów, przykrości i stresów codziennego życia, a na dodatek niezwykłe doświadczenia i przeżycia duchowe. A to może już prowadzić do pełnego uzależnienia i dlatego powinno podlegać określonym regulacjom prawnym. Jednak wspólną cechą obu rodzajów marihuany jest stan, który adekwatnie określa słowo „ukojenie”. _Wielki słownik języka polskiego_ tak wyjaśnia znaczenie tego słowa: „uczucie spokoju, ulgi, wyciszenia następujące po okresie smutku, cierpienia lub bólu”.

Nic tak nie koi pacjenta jak pooperacyjny zastrzyk oksykodonu – osobliwy kokon chemiczny, który doskonale izoluje od świata i daje poczucie bezpieczeństwa oraz ulgi od bólu i cierpienia. Aktywnym czynnikiem tej substancji jest opium. Pięknie ilustruje tę podstawową funkcję medycyny godło brytyjskiego The Royal College of Anaesthetists, w którym figurują obok siebie liście koki, tradycyjnie stosowane do usypiania pacjenta, i makówka jako symbol opium używanego w celu uśmierzania bólu pacjenta. U podstawy godła widnieją słowa: _divinum sedare dolorem_ – „boskim jest dziełem uśmierzanie bólu”. Także marihuana znalazła swoje miejsce w oficjalnej medycynie. W każdej nowoczesnej farmakopei można znaleźć lek Sativex (_Cannabis sativa extract_) i opis jego zastosowania w leczeniu bólu, spastyczności, a także stwardnienia rozsianego, czy też innych dolegliwości, na które nie działają konwencjonalne środki medyczne.

Spór o fakty

Każda substancja i każda aktywność psychoaktywna ma swoją historię. Każda jest przedmiotem opisu i wyjaśnienia. Obojętnie zatem, czy spieramy się o palenie papierosów, picie alkoholu, używanie opium, marihuany, meskaliny czy LSD, na początku dyskusji jest zawsze historia i antropologia. Kiedy i gdzie odkryto niezwykłe właściwości kawy i herbaty? Kto i dlaczego zaczął używać tytoniu, grzybów magicznych, opiatów czy alkoholu? Dlaczego nie ma na świecie kultury, w której nie znano by i nie stosowano jakichś metod wprowadzania się w trans, aby nawiązywać kontakty z inną, istniejącą poza naszym światem rzeczywistością? Nie ma znaczenia, czy jest to szaman z Syberii, Meksyku, czy z Afryki – dysponuje on zawsze całą kolekcją sposobów i rytuałów, które pozwalają mu rozmawiać z duchami, leczyć lub przewidywać przyszłość.

Mówi się, że początkiem doświadczeń ekstatycznych w naszym kręgu kulturowym były misteria eleuzyńskie w starożytnej Grecji. Choć sporo na ten temat napisano, nadal nie wiemy, czym odurzali się starożytni filozofowie w Eleusis, bo wspomina się w tym kontekście także Sokratesa, Platona i Arystotelesa.

„Narkomania” jest terminem pejoratywnym i nabiera powoli archaicznego odcienia, ale nadużycie substancji psychoaktywnych czy uzależnienie jest oczywistym faktem. Tym zjawiskiem zajmują się specjaliści z zakresu różnych nauk, poczynając od biologii, psychologii, medycyny, psychiatrii, neurobiologii, neurochemii, a kończąc na naukach społecznych – socjologii, politologii, prawie i filozofii. Ta ostatnia, zajmująca się tradycyjnie relacją pomiędzy materią i świadomością, dzięki nowoczesnym technologiom bada, co się dzieje w naszym mózgu, kiedy mamy podjąć taką czy inną decyzję w takich czy innych warunkach. Pytanie jest zasadnicze: czy rzeczywiście mamy wolną wolę, czy tylko tak nam się wydaje? Opublikowany w 2011 roku „_The Oxford Handbook of Neuroethics”_ zawiera ponad 50 artykułów dotyczących istotnych kwestii podejmowania decyzji, wolnej woli, determinizmu i indeterminizmu, patologii woli, uzależnienia i wielu innych zjawisk oraz procesów, które zachodzą w naszym mózgu i mają wpływ na stan naszych uczuć i umysłów, a także na działanie w otaczającym nas świecie.

Spór o fakty jest sporem naukowym i rozstrzygany jest przy użyciu metod swoistych dla nauki. Ale wcale nie wynika z tego, że ludzie nauki potrafią znaleźć odpowiedź na każde pytanie i ostatecznie rozstrzygnąć każdy spór. Te same fakty mogą być rozmaicie wyjaśniane i interpretowane. Wiadomo na przykład, że przyczyną pandemii COVID-19 jest rozprzestrzenienie się w świecie wirusa SARS-CoV-2. Jest to oczywisty i niekwestionowany przez naukę fakt. Ale nadal toczy się namiętny spór, czy wirus jest dziełem natury, czy człowieka i jakie są najbardziej skuteczne metody opanowania tej pandemii. Czy powinniśmy się szczepić, czy nie szczepić? I czy radykalna zmiana sposobu naszego zachowania rzeczywiście ma sens? Każdy fakt ma swoje znaczenie i interpretację. Spór o fakty jest więc często sporem o znaczenie i interpretację tych faktów.

I podobnie jest ze sporami o stosowanie substancji psychoaktywnych. Znając doskonale strukturę i skład chemiczny poszczególnych frakcji marihuany, możemy mimo to spierać się, czy jej stosowanie rzeczywiście przynosi więcej szkody niż pożytku. Od języka faktów przechodzimy w tym momencie do języka wartości. Bo pojęcia zarówno szkody, jak też pożytku są pojęciami wartościującymi. Spór o wartości ma jednak zupełnie inną strukturę niż spór o fakty. Wcale nie jest oczywiste, że te same metody, które służą do rozstrzygania sporów naukowych, mają także zastosowanie w rozstrzyganiu sporów etycznych. Nie istnieje bowiem obiektywna miara ważenia i porównywania wartości etycznych.

Spór o wartości

Czy stosowanie marihuany i innych środków psychoaktywnych jest zawsze złe? Człowiek, powiadają filozofowie, jako istota rozumna dąży przede wszystkim do szczęścia. Teorię tę określa się mianem eudajmonizmu (eudajmonia, czyli szczęście). Ale szczęście może być różnie rozumiane. Arystoteles pojmował je jako „działanie duszy zgodnie z wymogami jej dzielności”, a przez dzielność rozumiał ukształtowaną przez nas samych dyspozycję do właściwego postępowania w życiu. Dyspozycję taką nazywa się zwykle cnotą. Klasycznym przykładem cnoty moralnej jest odwaga. Człowiek odważny potrafi opanować swoje emocje i odruchy, a na polu walki ani nie kieruje się bezrozumną brawurą, ani też nie ulega tchórzostwu. Nie można być człowiekiem dobrym, nie panując doskonale nad swoimi emocjami.

Epikur, który żył nieco później, także nauczał, że człowiek dąży do szczęścia, ale rozumiał je zupełnie inaczej. Szczęście to tyle, co doznawanie przyjemności. Przyjemnością jest już brak cierpienia. Teorię tę nazywamy hedonizmem. Obie te teorie mają wspólną strukturę. Jej fundamentem jest pewna psychologiczna teoria motywacji, która stanowi uzasadnienie teorii etycznej. Jeśli prawdą jest, że człowiek z natury swej dąży do szczęścia, to ostateczny cel jego działania musi być bezwzględnie dobry. Szczęście – powie Arystoteles – które polega na rozumnym i mądrym praktykowaniu cnoty, jest więc dobrem absolutnym. Podobnie też rozumuje Epikur. Jeśli prawdą jest, że główny motyw naszego postępowania stanowi dążenie do przyjemności albo do uniknięcia bólu i cierpienia, to przyjemność jest dobrem najwyższym, a ból i cierpienie – złem.

Od czasów Arystotelesa minęło ponad 2000 lat i obecnie wiemy znacznie więcej o naturze ludzkiej i motywach naszego postępowania. W latach 60. ubiegłego stulecia pojawiła się nowa dyscyplina – neuronauka (ang. _neuroscience_), która stanowi syntezę dokonań z zakresu dyscyplin biologicznych (biologia molekularna, biologia ewolucyjna, fizjologia, cytologia, anatomia i wiele innych) oraz informatyki i modelowania matematycznego. Stara się ona wyjaśnić naturę i przebieg procesów zachodzących w naszym mózgu. Wiemy więc, z czego składa się nasz mózg, i wiemy też, że istnieją w nim swoiste układy neuronowe (ang. _neural circuits_), które zawiadują naszymi pragnieniami, pożądaniami, decyzjami, wyborami, a także doznaniami rozkoszy, przyjemności czy też głodu, bólu i cierpienia, strachu. Psychologowie mówią wtedy o neuronowych układach nagrody i strachu (ang. _reward and fear circuitry_).

Ludzki mózg jest dziełem ewolucji i to, do czego przede wszystkim dążymy i czego przede wszystkim staramy się uniknąć, ma głębokie ewolucyjne korzenie. Pewne działania i doznania są korzystne z punktu widzenia przetrwania gatunku, inne natomiast mają charakter destruktywny. Rozkosz, przyjemność, ból, cierpienie, a także lęk i strach są rzeczywistymi doznaniami, ale mają też wartość, i to zarówno w perspektywie przetrwania gatunku, jak i z punktu widzenia jednostki czy społeczeństwa. Dobrze jest, gdy nasze życie wypełniają przede wszystkim zadowolenie, przyjemność, poczucie bezpieczeństwa i szczęścia. Źle, gdy doznajemy przede wszystkim bólu, cierpienia, lęku, rozpaczy i poczucia beznadziei.

Żaden rozumny człowiek nie działa na własną szkodę. Żaden rozumny człowiek nie będzie świadomie krzywdził samego siebie. Żaden rozumny człowiek, parafrazując Sokratesa, nie będzie chciał z rozmysłem i dobrowolnie podążać w kierunku, który uważa za zły.

Przecież taki niewykształcony nie był Simonides, żeby miał na myśli pochwałę dla kogoś, kto z własnej woli i chęci niczego złego nie zrobi. Jak gdyby istnieli ludzie, którzy z własnej woli i chęci robią źle. Ja przynajmniej sądzę, że żaden mądry człowiek nie wierzy, jakoby ktokolwiek grzeszył dobrowolnie, albo się haniebnych podłych czynów dopuszczał umyślnie; mądrzy doskonale wiedzą, że każdy, kto się hańbą okrywa i zbrodnie popełnia, postępuje mimo własnej woli (Platon, _Protagoras_, przekład W. Witwickiego).

Szkoda, którą powodują narkotyki, ma dwa wymiary – indywidualny i społeczny. W przypadku jednostki uzależnienie od konkretnej substancji lub czynności powoduje postępującą dezintegrację rozumu i woli. Powoduje także utratę zdrowia i życia. Wiem, co jest dobre, a co złe, wiem, co powinienem uczynić, ale mimo to nie potrafię opanować mojego głodu, popędu, pragnienia, dążenia, mojej chęci. Tracę powoli poczucie własnej tożsamości, tracę kontakt z rzeczywistością, zapominam, że istnieje coś, co nazywa się poczuciem godności własnej i polega na szacunku dla samego siebie – bo nie mogę mieć szacunku do istoty, która utraciła zdolność do życia zgodnie z wybranym przez siebie ideałem dobrego życia.

W miejsce szacunku dla samego siebie pojawiają się obrzydzenie i pogarda. Człowiek przestaje być sobą, staje się bezmyślnym, bezrefleksyjnym organizmem ludzkim, któremu jest absolutnie wszystko jedno, co czyni i co czynią z nim inni, byleby tylko zaspokoić głód narkotyku. Człowiek taki nie jest osobą w ścisłym znaczeniu tego słowa, ponieważ przestaje być zdolny do moralnej odpowiedzialności za siebie i innych. Jest nadal człowiekiem w sensie biologicznym, należy bowiem do gatunku _Homo sapiens_, ale przestaje być osobą jako podmiotem moralnym, a tym samym przestaje być członkiem społeczności ludzkiej. Nadal jednak jest jednym z nas i wciąż winniśmy mu obowiązek troski.

Społeczny wymiar szkody powodowanej przez nadużywanie substancji psychoaktywnych jest niezwykle rozległy. Ludzie zaczynają brać narkotyki, bo ich boli, bo cierpią, bo nie mogą spać, bo jest im źle, bo czują się samotni i nie wiedzą właściwie, po co żyją. Narkotyk może być skuteczną ucieczką od nędzy, przemocy, poczucia bezradności i krzywdy, zagrożenia czy stresu wojny. Narkotyk daje poczucie bliskości, wspólnych wrażeń, nowych doświadczeń, a nawet poczucie intensywnego sensu życia. Jeśli jednak prawo bezwzględnie zakazuje używania wszelkich narkotyków z wyjątkiem używek i substancji psychoaktywnych o charakterze produktu medycznego, powstaje nielegalny rynek produkcji i dystrybucji środków psychoaktywnych. Jest to potężny i złowrogi narkobiznes. Im bardziej rośnie popyt na tego typu substancje, tym więcej dzieje się zła. Tym więcej przypadków uzależnienia, samobójstw, zgonów i przestępstw. Kryminogenna funkcja uzależnienia jest więc potężna. Jest to drugie fundamentalne zagrożenie związane z nadużywaniem substancji narkotycznych. Jeśli w przypadku jednostki uzależnienie od konkretnej substancji lub czynności powoduje dezintegrację rozumu i woli, to w przypadku całego społeczeństwa może mieć charakter katastrofalny.

Powiada się, że jedna jaskółka nie czyni wiosny. Jeden kieliszek, jeden skręt czy jedna tabletka amfetaminy nie oznacza jeszcze, że człowiek stanie się nałogowym narkomanem. Proces uzależnienia przebiega w czasie i ma swój wymiar psychologiczny i neurofizjologiczny. Do pewnego momentu wydaje nam się, że dowolnie łatwo potrafimy rzucić palenie, picie czy zapisane przez lekarza banalne środki nasenne lub psychotropowe. A jednak bywa i tak, że po przekroczeniu pewnego progu powrót do stanu wcześniejszego staje się niebywale trudny lub wręcz niemożliwy. Tak jest, gdy dochodzi już do nieodwracalnych zmian neurofizjologicznych w mózgu i gdy potrzeba narkotyku i przymus zaspokojenia tej potrzeby stają się dominującym motywem postępowania. Zdaniem specjalistów tak się dzieje w przypadku tak zwanych narkotyków twardych, takich jak kokaina, amfetamina, heroina, morfina, benzodiazepiny. Wtedy w pewnym momencie kończy się refleksja moralna, następuje całkowita atrofia woli i zaczyna się zwykła wegetacja.

Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego pewni ludzie potrafią bez trudu opanować swoje pragnienia i namiętności, a inni po pierwszym upojeniu alkoholowym, pierwszym skręcie czy pierwszej tabletce dopalacza wchodzą na równię pochyłą, na której trudno się zatrzymać bez pomocy innych? Próba odpowiedzi na to pytanie prowadzi do skomplikowanych kwestii filozoficznych.

Spór filozoficzny

Spór ten toczy się na wielu płaszczyznach. Po pierwsze, jest to klasyczny problem relacji pomiędzy światem materialnym a światem duchowym (ang. _mind-body problem_). Jak to się dzieje, że prosta cząsteczka chemiczna tetrahydrokanabinolu (THC), główny i najważniejszy psychoaktywny składnik marihuany, przenikając do mózgu, powoduje tak daleko idące zmiany w doznaniach i zachowaniu człowieka, że może on ostatecznie całkowicie utracić kontrolę nad swoim postępowaniem? Jak to się dzieje, że cząsteczka etanolu (wzór chemiczny: CH₃– CH₂– OH) potrafi uczynić tak straszliwe spustoszenie w naszym mózgu i zniszczyć życie jednostki i jej najbliższych? Każdy z nas ma w kręgu swoich przyjaciół lub znajomych kogoś, kto miał lub nadal ma problem z alkoholem. Dlaczego niektórzy ludzie nie mogą oprzeć się pewnym obsesyjnym pragnieniom i myślom, a inni nie mają z tym najmniejszej trudności? Co o tym decyduje? Wiemy, że pewne substancje lub bodźce niematerialne mają wpływ na naszą świadomość, ale nie jesteśmy pewni, czym jest świadomość i czy rzeczywiście poprzez świadomy akt woli potrafimy dowolnie łatwo zmienić stan układów neuronowych w naszym mózgu. Nie potrafimy ściśle i jasno wyjaśnić empirycznie mechanizmu działania i patologii woli. Od czasów Arystotelesa do dzisiaj, mimo setek artykułów i książek, nie powstało przekonujące wyjaśnienie, dlaczego, choć doskonale wiemy, jak nie powinniśmy postąpić, tak właśnie, wbrew swoim najlepszym interesom, postępujemy (akrasia).

Po drugie, jest to kwestia możliwości poznania tego, co rzeczywiście dzieje się w umyśle drugiego człowieka (ang. _other minds problem_). Mój ból i moje cierpienie są moim bólem i moim cierpieniem. Bez względu na to, jakich słów użyję i jak się zachowam, nikt nie potrafi przeżyć mego bólu i mego cierpienia. Bezpośrednie poznanie i doświadczenie tego, co się dzieje w umyśle drugiego człowieka, nie jest możliwe. W 1974 roku Thomas Nagel, wybitny filozof amerykański, opublikował jeden z najważniejszych esejów filozoficznych XX wieku – „_What is it like to be a bat?”_ („_Jak to jest być nietoperzem?”_). Można stworzyć doskonałą obiektywną, naukową teorię wyjaśniającą mechanizm funkcjonowania nietoperza, ale wcale nie znaczy to, że dzięki temu będziemy wiedzieli, jak to jest być nietoperzem. Sfera obiektywnych faktów i sfera subiektywnych wrażeń nie dają się sprowadzić do wspólnego mianownika.

W początkach naszego stulecia inny znakomity filozof amerykański Owen Flanagan napisał podobnie zatytułowany esej – „_What is it like to be an addict_?” („_Jak to jest być narkomanem?”_). Osoba uzależniona doskonale wie, jak to jest być uzależnionym od alkoholu, heroiny czy psychotropów. Ale nawet gdyby każda z osób uzależnionych dokonała głębokiej i w pełni prawdziwej analizy fenomenologicznej swojego doświadczenia, to i tak w żaden sposób nie wystarczy do stworzenia naukowej, w pełni obiektywnej teorii wyjaśniającej, jak dochodzi do uzależnienia, w jaki sposób ono przebiega oraz w jaki sposób możliwe jest wyzwolenie się z tego nałogu. Subiektywne doświadczenie narkotyku, wyrażone w pierwszej osobie w zdaniu: „To ja tak to odczuwam”, nie da się przełożyć na obiektywny język nauki. Nawet najbardziej kompletny, obiektywny i w pełni naukowy opis biologicznej, genetycznej, społecznej i kulturowej historii uzależnienia konkretnej jednostki nie jest tożsamy z jej subiektywnymi doznaniami spowodowanymi przez substancję psychoaktywną. A jednak to właśnie nauka stara się opisać i wyjaśnić ów osobliwy mechanizm, który (analogicznie jak w przypadku nietoperza) steruje zachowaniem każdego z nas. I to nauka pozwala wyjaśnić i skorygować defekty tego zachowania.

Trzecią istotną kwestią filozoficzną jest kwestia podmiotowości. Czy i w jakiej mierze narkoman jest moralnie i prawnie odpowiedzialny za swoje postępowanie? Filozofowie toczą zasadniczy spór o to, kiedy człowiek staje się i kiedy przestaje być osobą. Czy jest nią od momentu połączenia się dwóch gamet – męskiej i żeńskiej – czy też dzieje się to znacznie później, gdy staje się zdolny do rozumnego, świadomego, dobrowolnego i umyślnego działania? Jeśli jednak, tak jak ja to czynię, wprowadzimy rozróżnienie między osobami przyszłymi, obecnymi i przeszłymi, to problemem staje się status moralny osoby teraźniejszej. Człowiek jest w pełni osobą, kiedy jest zdolny do odpowiedzialności moralnej. Kiedy ma świadomość samego siebie, gdy postępuje rozumnie, dobrowolnie i z namysłem i gdy potrafi kontrolować swoje zachowanie. Ktoś, kto wskutek nadużywania narkotyków traci poczucie własnej tożsamości moralnej i zdolność kontrolowania swojego postępowania, przestaje powoli być podmiotem sprawczym, a przez to przestaje być osobą. To, co myśli, czuje i czyni, zależy przede wszystkim od zażywanej przezeń substancji psychoaktywnej. Kiedyś był jednym z nas, teraz jest po prostu napędzanym taką lub inną substancją organizmem biologicznym.

Nawiasem mówiąc, esej Flanagana ukazał się w fascynującej książce _„Addiction and responsibility”_ (eds. J. Poland, G. Graham, The MIT Press, Cambridge–London 2011), w której kilkunastu wybitnych autorów z zakresu filozofii, psychologii, psychiatrii, neuroetyki, neuronauki i prawa pokazuje, jak bardzo ścisły jest związek filozofii z nauką. Nikt nie wątpi w to, że uzależnienie jest złe i że powinniśmy możliwie szybko przedstawić skuteczne rozwiązanie tego problemu. Ale widać jednocześnie, jak niewiarygodnie trudny i skomplikowany jest to problem. W książce pojawiają się bowiem tak różne koncepcje, definicje, modele i najróżniejsze propozycje odpowiedzi na zasadnicze pytanie – czy i w jakiej mierze osoba uzależniona jest odpowiedzialna moralnie i prawnie za swoje postępowanie? – że ostatecznie nie wiadomo, czy rację ma prof. K., prof. F., czy dr M. I to jest całkowicie naturalne, bo filozofia – jak powiadał Witkacy – potrafi dowolnie łatwo utrudnić dowolne zagadnienie. Prawda rodzi się w dyskusji, a nie ma dyskusji bez różnorodności stanowisk.

Spór o politykę społeczną

Jest to zarazem spór o wartości i spór o fakty, spór, który toczy się w każdym kraju, bo wymaga określenia i uzasadnienia obowiązków państwa w stosunku do obywateli. Jeżeli każdemu obywatelowi przysługuje prawo do wolności, to co wyznacza i jakie są granice owej wolności? Dlaczego, jeśli skończyłem 18 lat, wolno mi kupić dowolną ilość alkoholu, a jestem srogo karany za posiadanie zbyt dużej porcji marihuany? W 2010 roku w prestiżowym piśmie medycznym _The Lancet_ ukazał się głośny artykuł Davida Nutta i Leslie A. Kinga „_Drug harms in the UK: a multicriteria decision analysis”_. To prawda, twierdzą autorzy, że narkotyki są szkodliwe i dla jednostki, i dla społeczeństwa. Ale jeśli bliżej określi się, na czym polega i jaki jest stopień szkodliwości poszczególnych substancji, to okazuje się, że najbardziej szkodliwą substancją psychoaktywną w Wielkiej Brytanii jest alkohol. Powszechne jego spożywanie powoduje, zdaniem autorów, o wiele więcej szkody niż używanie heroiny i kokainy – dwóch najbardziej zabójczych narkotyków. To niezwykle mocna i kontrowersyjna konkluzja. W różnych krajach ranking szkodliwości może wyglądać rozmaicie. Myślę jednak, że biorąc pod uwagę radykalny wzrost sumy stresów w świecie, należy jednoznacznie określić politykę zdrowotną państwa w zakresie stosowania i używania substancji psychoaktywnych. Bo od tego, co uczyni państwo, zależy proporcja dobra i zła w naszym społeczeństwie.

Mam wrażenie, że to zapomniany psychiatra polski Kazimierz Dąbrowski wprowadził do naszego słownika wyrażenie „ból istnienia”. Różne mogą być źródła i przyczyny tego bólu i różne sposoby jego łagodzenia. Jeśli istotnie jest to synonim głębokiej depresji i głębokiego znużenia życiem, a wiadomo skądinąd, że marihuana może skutecznie łagodzić ten ból, odwodząc na przykład młodego człowieka od popełnienia samobójstwa czy zapicia się na śmierć, to czy nie jest przypadkiem tak, że wolno nam stosować tę substancję nie tylko w celu leczenia konkretnej, rozpoznanej przez lekarza choroby, lecz także w celach profilaktycznych? Po to choćby, aby uniknąć przeładowania naszego życia destruktywnym dla psychiki i ciała stresem dnia codziennego? Życie w warunkach wojny, nawet jeśli wojna ta toczy się u sąsiada, niesie za sobą element permanentnego zagrożenia. Nie każdy potrafi uporać się z tym poczuciem.

Nie sposób ostatecznie rozstrzygnąć toczonych przez nas sporów o wartości. Są to spory niebywale trudne i rzadko kiedy uzyskujemy pewność i zgodę nawet w sprawach elementarnych. Jak widać, jedni definiują pewne pojęcia tak, inni inaczej. Jedni mają świadomość narastającej wagi problemu, inni całkowicie go lekceważą. To, że alkohol i heroina używane nałogowo są szkodliwe, jest oczywiste. Ale wcale nie jest oczywista prawdziwość oceny, że alkohol jest dla nas jako jednostek i społeczeństwa bardziej szkodliwy niż kokaina łącznie z heroiną. Każdą miarę wartości można bowiem bez trudu zakwestionować.

Spory o wartości moralne są zawsze zderzeniem postaw. Jedni są za legalizacją marihuany, inni zdecydowanie przeciwko temu protestują. Ale bez względu na to, jaką postawę zajmuje w tej sprawie czytelnik książki dr Doroty Rogowskiej-Szadkowskiej _Komu pomaga medyczna marihuana_, czy czyta ją z zadowoleniem i przyjemnością, czy też budzi ona w nim pewną podejrzliwość, niepokój lub same tylko wątpliwości, to warto uważnie się z nią zapoznać. Jest to lektura niezwykle ciekawa, inspirująca i pożyteczna. Nic tak bowiem nie skłania do samodzielnego i twórczego myślenia, jak fascynujące i trudne wyzwanie intelektualne, społeczne i polityczne. Skoro istnieją dobre racje dla legalnego stosowania marihuany medycznej, to dlaczego właściwie przeciwstawiamy się marihuanie rekreacyjnej? Czy rzeczywiście wizja Huxleya jest tak nierealna?