Koniec świata - ebook

Prze­cież z czte­rech miliar­dów form życia, które ist­niały na tej pla­ne­cie, trzy miliardy dzie­więć­set sześć­dzie­siąt milio­nów wymarło. Nie wiemy dla­czego. Nie­które z przy­czyn niczym nie­uspra­wie­dli­wio­nych, nie­które wsku­tek natu­ral­nych kata­kli­zmów, nie­które znisz­czone przez mete­oryty i aste­ro­idy. W świe­tle tej maso­wej zagłady przy­pusz­cze­nie, że _Homo sapiens_ powi­nien sta­no­wić wyją­tek, naprawdę wydaje się nie­do­rzeczne.

P. D. James, _Ludz­kie dzieci_,
przeł. M. Gębicka-FrącWSTĘP

Prze­ciętny czło­wiek żyje około dwóch miliar­dów sekund¹, ale tylko kilka z nich to momenty, w któ­rych zmie­nia się naprawdę wszystko. Może to być sekunda po tym, jak usły­szy­cie naj­gor­sze wie­ści w życiu albo gdy osoba, którą zawsze chcie­li­ście odna­leźć, powie „tak”. W moim przy­padku udało się tę chwilę uwiecz­nić na foto­gra­fii. Stoję w pokoju szpi­tal­nym dzień po naro­dzi­nach swo­jego syna, a z pra­wej jest moja żona Sio­bhan. W moim spoj­rze­niu widać wyczer­pa­nie, spod któ­rego prze­bija się uśmiech. Po dru­giej stro­nie Sio­bhan są mój ojciec i matka, która patrzy w obiek­tyw z wyra­zem nie­po­skro­mio­nej rado­ści. Trzyma na rękach nasze pierw­sze dziecko, Ronana. Mały ma wtedy tylko kilka godzin, jego drobną, cie­niutką czaszkę przy­krywa rudo­blond meszek, dło­nie zaci­ska w piąstki, a oczy ma zamknięte, żeby obro­nić się przed słoń­cem. Ronan jest jed­nym z naj­now­szych miesz­kań­ców pla­nety Ziemi i nic już nie będzie dla nas takie, jak było.

Dziś, gdy patrzę na to zdję­cie, widzę na nim, jak przy­szłość staje się rze­czy­wi­sto­ścią. Mój ojciec, tak ważny dla mnie w dzie­cię­cych latach, nie jest już tylko ojcem, ale też dziad­kiem. Moja matka, pierw­sza osoba, którą świa­do­mie pamię­tam, nie jest już tylko matką, ale też bab­cią. A ja, trzy­dzie­sto­dzie­wię­cio­letni syn, nie jestem już tylko synem, ale też ojcem, tak jak moja żona jest teraz matką. Jeste­śmy czę­ścią łań­cu­cha cią­gną­cego się w przy­szłość, jedno ludz­kie ogniwo za dru­gim – każde rów­nie słabe, jak nowo­ro­dek.

Do tam­tej chwili ni­gdy tak naprawdę nie myśla­łem o przy­szło­ści, co w sumie dość zabawne, bo od pięt­na­stu lat wyko­ny­wa­łem zawód dzien­ni­ka­rza i przy­szłość była tema­tem mojej pracy. Pierw­sze lata w branży spę­dzi­łem jako kore­spon­dent zagra­niczny maga­zynu „Time” w Azji Wschod­niej, gdzie widzia­łem naj­więk­sze zwy­cię­stwo nad nędzą w dzie­jach świata oraz gospo­dar­czo-poli­tyczne trzę­sie­nie ziemi, któ­rego skutki będą odczu­wane przez dzie­się­cio­le­cia. Przy­sy­ła­łem repor­taże z cen­trum epi­de­mii SARS, pierw­szej glo­bal­nej zarazy XXI wieku, wirusa, który poja­wił się zni­kąd i ujaw­nił, jak bar­dzo naszej glo­bal­nej wio­sce zagra­żają cho­roby zakaźne. Przez rok pra­co­wa­łem w Japo­nii jako szef tokij­skiego biura „Time”, przy­go­to­wy­wa­łem donie­sie­nia z kraju żyją­cego na progu jutra.

Po sze­ściu latach w Azji prze­nio­słem się do cen­trali „Time” w Nowym Jorku, gdzie pisa­łem o zmia­nach kli­ma­tycz­nych, zja­wi­sku, które bar­dziej niż jakie­kol­wiek inne odmieni gra­nice obo­wią­zu­jące w świe­cie naszej przy­szło­ści. Pisa­łem donie­sie­nia z kon­fe­ren­cji o dzie­jo­wym zna­cze­niu, takich jak szczyt kli­ma­tyczny ONZ w Kopen­ha­dze w 2009 roku, podró­żo­wa­łem też na zni­ka­jące lodowe płyty Ark­tyki. Byłem w giną­cych lasach desz­czo­wych Ame­ryki Połu­dnio­wej i pora­żo­nych suszą górach pół­noc­nych Indii. Wszę­dzie widzia­łem, jak kur­czy się przy­szłość ludz­ko­ści, top­nie­jąca jak lodowce, któ­rych dzie­le­nie oglą­da­łem kie­dyś u wybrzeży Gren­lan­dii.

Gdy ludzie sły­szeli, że piszę o zmia­nach kli­matu – jeśli w nie wie­rzyli – pytali na ogół, czy ten temat mnie przy­gnę­bia. Czy nie jeste­śmy wszy­scy ska­zani na zagładę? Mówi­łem im, że zmiany kli­ma­tyczne są nie­zwy­kle ważne, bo to pro­blem na prze­cię­ciu biz­nesu, poli­tyki i nauki, a poza tym mogę dzięki nim nazbie­rać całą masę egzo­tycz­nych stem­pli w pasz­por­cie. Nie było to aż tak odle­głe od prawdy. Zmiany kli­matu były dla mnie ważne i poczy­ty­wa­łem sobie za wiel­kie szczę­ście, że mogę o nich pisać. Czy­ta­łem bada­nia, przy­go­to­wy­wa­łem arty­kuły – straszne ilo­ści arty­ku­łów – prze­strze­ga­jące, że nasz gatu­nek czeka zagłada, jeśli nie prze­pro­wa­dzimy rady­kal­nej prze­miany naszego spo­sobu życia. Jed­nak ni­gdy tego nie czu­łem. Nie czu­łem przy­szło­ści – jej cię­żaru, nie­pew­no­ści, zna­cze­nia, jej deli­kat­no­ści, takiej jak u swo­jego nowo naro­dzo­nego syna.

Ale w końcu poczu­łem.

W ankie­cie prze­pro­wa­dzo­nej przez Reu­tersa w 2012 roku w ponad dwu­dzie­stu kra­jach świata pięt­na­ście pro­cent pyta­nych osób prze­wi­dy­wało, że świat skoń­czy się za ich życia². Son­daż z 2015 roku, w któ­rym zasię­gnięto opi­nii Ame­ry­ka­nów, Austra­lij­czy­ków, Bry­tyj­czy­ków i Kana­dyj­czy­ków, wyka­zał, że więk­szość z nich oce­niała ryzyko, iż nasz spo­sób życia znik­nie w ciągu następ­nych stu lat, na pięć­dzie­siąt pro­cent lub wię­cej. Jedna czwarta podob­nie sza­co­wała praw­do­po­do­bień­stwo, że w tym cza­sie ludz­kość czeka abso­lutna zagłada³. Wię­cej spo­śród miesz­kań­ców USA uważa, że lepiej żyło się pół wieku temu – kiedy codzien­no­ścią była wizja ato­mo­wego holo­cau­stu – niż dziś⁴. W 2018 roku zespół naukowy ONZ doniósł, że świat ma zale­d­wie dwa­na­ście lat, by dra­stycz­nie ogra­ni­czyć emi­sję dwu­tlenku węgla, jeśli nie chce ryzy­ko­wać glo­bal­nej kata­strofy⁵. Jed­no­cze­śnie w epoce pre­zy­denta Trumpa ton donie­sień medial­nych z obu stron poli­tycz­nej bary­kady stał się w grun­cie rze­czy apo­ka­lip­tyczny. Kiedy nie czy­tamy o praw­dzi­wym końcu świata, oglą­damy jego fik­cyjne wer­sje: _The Wal­king Dead_, _Igrzy­ska śmierci_, _Aven­gers. Koniec gry_; połowa nowych seriali na Net­flik­sie też podej­muje ten temat. Im bar­dziej krwawe i anty­uto­pijne są te wizje, tym bar­dziej je uwiel­biamy, oczy­wi­ście dopóki jeste­śmy tylko widzami, nie uczest­ni­kami. Boimy się apo­ka­lipsy, ale nie­któ­rzy z nas o niej marzą – i może nawet uwa­żają, że na nią zasłu­ży­li­śmy.

Na iro­nię zakrawa, że ta egzy­sten­cjalna panika wybu­cha na tle świata, który dla więk­szo­ści ludzi jest lep­szy niż kie­dy­kol­wiek. W 2018 roku po raz pierw­szy w histo­rii wię­cej niż połowa lud­no­ści Ziemi kwa­li­fi­ko­wała się jako „klasa śred­nia” lub „bogaci”⁶. Śmier­tel­ność nowo­rod­ków spa­dła w ostat­nich dwu­dzie­stu pię­ciu latach o ponad połowę⁷. Choć broń stała się bar­dziej zabój­cza niż kie­dy­kol­wiek, dzi­siaj na świe­cie w wyniku kon­flik­tów zbroj­nych ginie mniej ludzi niż sześć­set lat temu⁸. A jeśli te liczby nie prze­ma­wiają do wyobraźni, zadaj­cie sobie Pań­stwo pyta­nie: czy wole­li­by­ście uro­dzić się pięć­dzie­siąt lat temu, kiedy wcale nie tak daw­nym wspo­mnie­niem była glo­balna wojna, w któ­rej zgi­nęło ponad sześć­dzie­siąt milio­nów ludzi? Sto lat temu, przed odkry­ciem anty­bio­ty­ków, gdy od zwy­kłej infek­cji można było umrzeć? Tysiąc lat temu, gdy śred­nia dłu­gość życia wyno­siła około trzy­dzie­stu lat?⁹ Wąt­pię.

Nie doce­niamy teraź­niej­szo­ści po czę­ści dla­tego, że nie do końca rozu­miemy prze­szłość – cho­ciaż zara­zem błęd­nie zakła­damy, że będzie dokład­nie taka jak dziś. Psy­cho­lo­go­wie nazy­wają tę ludzką cechę _heu­ry­styką dostęp­no­ści_. To ten­den­cja do pod­da­wa­nia się wpły­wowi tego, co naj­bar­dziej widoczne, co naj­bar­dziej wyjąt­kowe w naszych prze­ży­ciach. Heu­ry­styka dostęp­no­ści skła­nia nas do nie­pro­por­cjo­nal­nych reak­cji, na przy­kład gdy sły­szymy o zama­chowcu samo­bójcy i natych­miast dosta­jemy obse­sji na punk­cie zagro­że­nia ze strony ter­ro­ry­stów, cho­ciaż sta­ty­styki poka­zują, że podobne sytu­acje zda­rzają się coraz rza­dziej¹⁰. Naj­bar­dziej dostępne naszemu umy­słowi są te zagro­że­nia, któ­rymi się przej­mu­jemy, i wła­śnie dla­tego tak wiele prze­pi­sów wynika raczej z kry­zysu niż z roz­sądku¹¹. Jako doświad­czony dzien­ni­karz winę za to muszę wziąć na sie­bie – w wia­do­mo­ściach zawsze sta­ramy się poda­wać to, co zda­rzyło się nie­dawno i zapada w pamięć, a więc odgry­wamy znaczną rolę w zwra­ca­niu naszej uwagi na teraź­niej­szość kosz­tem per­spek­tywy histo­rycz­nej. Żadna gazeta nie daje na pierw­szej stro­nie nagłówka, że wczo­raj sto tysięcy ludzi wyszło z nędzy¹² – a jed­nak przez ostat­nie lata zda­rza się to nie­mal codzien­nie. Krót­ko­wzrocz­ność heu­ry­styki dostęp­no­ści narzuca nam obse­sję na temat wszyst­kiego, co idzie dziś nie tak, i czyni nas śle­pymi na to, ile już osią­gnę­li­śmy.

Ale ta sama psy­cho­lo­giczna przy­pa­dłość każe nam też lek­ce­wa­żyć znacz­nie więk­sze nie­bez­pie­czeń­stwa lub zagro­że­nia, jeśli ni­gdy ich nie doświad­czy­li­śmy. Inter­net może pamięta wszystko, ludzie jed­nak zapo­mi­nają szybko i czę­sto. Nie­wielu z nas doświad­czyło w życiu praw­dzi­wych kata­strof, nikt nie widział ni­gdy aste­ro­idy na kur­sie koli­zyj­nym z naszą pla­netą, nie uświad­czył wybu­chu cho­roby, która zagra­ża­łaby ist­nie­niu ludz­ko­ści. Te zagro­że­nia nie są dla nas dostępne, więc trak­tu­jemy je jako nie­rze­czy­wi­ste – cho­ciaż nauka i sta­ty­styka mówią co innego. To, że nie rozu­miemy, iż przy­szłość może być dia­me­tral­nie odmienna od prze­szło­ści, jest przede wszyst­kim wadą naszej psy­chiki. I może jest to wada śmier­telna dla całego gatunku.

W życiu, podob­nie jak na gieł­dzie, dawne wyniki nie są gwa­ran­cją rezul­ta­tów w przy­szło­ści. Nie cho­dzi już tylko o coraz moc­niej ude­rza­jące w nas zmiany kli­matu ani nara­sta­jącą nie­sta­bil­ność w kraju i za gra­nicą, ani o zabój­cze kata­strofy, któ­rych z każ­dym rokiem jest jakby coraz wię­cej. To nie tylko bole­sne poczu­cie, że nasz świat wymyka się spod kon­troli z każ­dym twe­etem pre­zy­denta USA. Przy­szłość ludz­ko­ści jako takiej jest dziś zagro­żona bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek przez nie­bez­pie­czeń­stwa zarówno z kosmosu, jak i z Ziemi, a także przez tech­no­lo­gię, która przy­nio­sła nam taki dobro­byt.

Wydaje nam się, że wiemy, co naj­gor­szego może nam się zda­rzyć, ale naj­strasz­niej­sze kata­strofy, które dotknęły rodzaj ludzki: II wojna świa­towa, czarna śmierć – zabój­czyni około dwu­stu milio­nów ludzi w XIV wieku, naj­więk­sze hura­gany i naj­bar­dziej nisz­czy­ciel­skie trzę­sie­nia ziemi to led­wie przy­grywki w porów­na­niu z tym, co opi­suję w tej książce, z zagro­że­niami, któ­rym sta­wiamy czoła dzi­siaj. To nie­bez­pie­czeń­stwa groź­niej­sze niż naj­mrocz­niej­sze dni w dzie­jach ludz­ko­ści. Nazy­wamy je zagro­że­niami egzy­sten­cjal­nymi, bo są w sta­nie poło­żyć kres ist­nie­niu naszego gatunku raz na zawsze. Sta­no­wią błędy nie do napra­wie­nia, kata­strofy zdolne prze­rwać naszą histo­rię w pół zda­nia.

Zawsze żyli­śmy w cie­niu zagro­żeń egzy­sten­cjal­nych, tylko tego nie wie­dzie­li­śmy. W ciągu czte­rech i pół miliarda lat ist­nie­nia naszej pla­nety przy­naj­mniej pięć razy nade­szły wiel­kie fale wymie­ra­nia, wynisz­cza­jące wła­ści­wie całe życie na Ziemi, nie­rzadko pod­kre­ślane natu­ral­nymi kata­stro­fami na skalę świa­tową. Ude­rze­nia aste­roid, eks­plo­zje super­wul­ka­nów, a nawet pro­mie­nio­wa­nie gamma z kosmosu przy­po­mi­nają, że wszech­świat nie jest bez­piecz­nym miej­scem.

Zagłada dino­zau­rów sześć­dzie­siąt sześć milio­nów lat temu, wywo­łana głów­nie ude­rze­niem dzie­wię­cio­ki­lo­me­tro­wej aste­ro­idy, była przy­pad­kiem maso­wego wymie­ra­nia. Wygi­nęło 99,9 pro­cent gatun­ków, które kie­dy­kol­wiek żyły na Ziemi. Nie­które wyewo­lu­owały w inne gatunki, ale więk­szość, na przy­kład każdy inny gatu­nek z rodzaju _Homo_, z któ­rym dzie­li­li­śmy pla­netę, zwy­czaj­nie wymarła. Podobny los może cze­kać i nas.

O ile wszech­świat zawsze cho­ciaż tro­chę chciał nas zabić, o tyle nowo­ścią jest, że możemy znisz­czyć się sami, przez pomyłkę albo umyśl­nie. Tak zwane antro­po­ge­niczne, czyli spo­wo­do­wane przez czło­wieka, zagro­że­nia egzy­sten­cjalne poja­wiły się wraz z udaną próbą pierw­szej broni jądro­wej na poli­go­nie Tri­nity w Nowym Mek­syku 16 lipca 1945 roku. Bomba ato­mowa dała nam moc doko­na­nia tego, co w przy­padku więk­szo­ści gatun­ków ist­nie­ją­cych przed nami zro­biła selek­cja natu­ralna.

Wojna jądrowa jest jed­nak tylko pierw­szym z antro­po­ge­nicz­nych zagro­żeń egzy­sten­cjal­nych; pozo­staje per­spek­tywą zabój­czą, ale nie przy­kuwa już tak naszej uwagi. Z każ­dym mija­ją­cym rokiem miliardy ton gazów cie­plar­nia­nych wytwo­rzo­nych przez dzia­łal­ność ludzką tra­fiają do atmos­fery, przy­spie­sza­jąc zmiany kli­ma­tyczne. Z bie­giem czasu – i przy odro­bi­nie pecha – glo­balne ocie­ple­nie może zacząć zagra­żać naszemu ist­nie­niu. Jesz­cze bar­dziej prze­ra­ża­jące – i trud­niej­sze zarówno do prze­wi­dze­nia, jak i do opa­no­wa­nia – są zagro­że­nia egzy­sten­cjalne spo­wo­do­wane nowymi tech­no­lo­giami, takimi jak bio­lo­gia syn­te­tyczna lub sztuczna inte­li­gen­cja, zdol­nymi stwo­rzyć nie­bez­pie­czeń­stwa trudne do wyobra­że­nia, niczym bomby wybu­cha­jące, zanim zorien­tu­jemy się, że zostały uzbro­jone.

Jak duże jest ryzyko? Kana­dyj­ski filo­zof John Leslie, który pomógł stwo­rzyć dzie­dzinę badań nad zagro­że­niami egzy­sten­cjal­nymi dzięki swo­jej książce _The End of the World_, sza­co­wał praw­do­po­do­bień­stwo, że ludz­kość wygi­nie w ciągu następ­nych pię­ciu stu­leci, na trzy­dzie­ści pro­cent¹³. Nie­od­ża­ło­wany Ste­phen Haw­king stwier­dził w swo­jej ostat­niej opu­bli­ko­wa­nej wypo­wie­dzi, że nasz gatu­nek zbliża się do zagłady. Pisał: „Tak czy ina­czej, uwa­żam za nie­mal nie­unik­nione, że albo ato­mowa kon­fron­ta­cja, albo eko­lo­giczna kata­strofa ogo­łoci Zie­mię w ciągu naj­bliż­szego tysiąca lat”¹⁴. Na sym­po­zjum zor­ga­ni­zo­wa­nym w 2008 roku przez Insty­tut Przy­szło­ści Ludz­ko­ści (Future of Huma­nity Insti­tute, FHI) Uni­wer­sy­tetu Oks­fordz­kiego – jedną z wielu nowo powsta­łych grup aka­de­mic­kich bada­ją­cych zagro­że­nia egzy­sten­cjalne – eks­perci oce­nili, że ogólne ryzyko wymar­cia ludz­ko­ści przed 2100 rokiem wynosi dzie­więt­na­ście pro­cent¹⁵. Może i ozna­cza to, że mamy ponad cztery piąte szans dożyć do XXII wieku, ale jak zauważa spe­cja­li­sta od zagro­żeń egzy­sten­cjal­nych Phil Tor­res, nawet dzie­więt­na­sto­pro­cen­towe ryzyko wymar­cia ludz­ko­ści w naj­bliż­szym stu­le­ciu ozna­cza dla prze­cięt­nego Ame­ry­ka­nina _tysiąc pięć­set_ razy więk­sze praw­do­po­do­bień­stwo, iż zgi­nie w końcu świata niż w kata­stro­fie lot­ni­czej¹⁶.

Mar­tin Rees, astro­nom kró­lew­ski Wiel­kiej Bry­ta­nii i współ­za­ło­ży­ciel Cen­trum Badań Zagro­żeń Egzy­sten­cjal­nych (Cen­tre for the Study of Exi­sten­tial Risk, CSER) przy Uni­wer­sy­te­cie w Cam­bridge, podał w wyda­nej w 2003 roku książce, że szanse ludz­ko­ści na prze­ży­cie do końca wieku są jak rzut monetą – pół na pół.

– Wystar­czy parę osób albo nawet jedna, żeby przez pomyłkę albo celowo wywo­łać kata­strofę o ogrom­nych, nawet glo­bal­nych reper­ku­sjach – powie­dział mi, gdy roz­ma­wia­li­śmy w 2018 roku. – Zwy­kłem mawiać, że w glo­bal­nej wio­sce muszą być wio­skowe głupki – dodał. – A teraz dali­śmy tym głup­kom broń.

Rees ma rację, gdy sku­pia się głów­nie na ryzyku, że nowe tech­no­lo­gie dadzą olbrzy­mią moc jed­nost­kom i małym gru­pom o apo­ka­lip­tycz­nych zamia­rach. Zagro­że­nie kata­stro­fami pla­ne­tar­nymi, takimi jak aste­ro­idy i super­wul­kany, które wcze­śniej nisz­czyły życie na Ziemi, pozo­staje nie­zmienne. Jed­nak sam fakt, że _Homo sapiens_ prze­trwał setki tysięcy lat, daje nam nadzieję, że będziemy mieli szczę­ście jesz­cze do końca tego wieku, może nawet dłu­żej. Jeden z sza­cun­ków oce­nia praw­do­po­do­bień­stwo zagłady ludz­ko­ści spo­wo­do­wa­nej kata­strofą natu­ralną w następ­nym stu­le­ciu na 0,15 pro­cent – czyli bar­dzo mało, choć wię­cej od zera¹⁷. Mamy też dostęp do cze­goś, czego nie miały dino­zaury ani inne dawno wymarłe gatunki – naukow­ców i inży­nie­rów, zdol­nych bro­nić nas przed nie­bez­pie­czeń­stwami cza­ją­cymi się nad nie­bem i pod zie­mią, o ile damy im nie­zbędne środki i upraw­nie­nia.

Jed­nak te same umy­sły, które mogą nas ochro­nić przed natu­ral­nymi zagro­że­niami dla ist­nie­nia ludz­ko­ści, powo­łały na świat cał­kiem nowe nie­bez­pie­czeń­stwa – tech­no­lo­giczne. Są one o wiele więk­sze niż wszystko, co mogłaby nam zro­bić pla­neta. Dopiero zaczy­namy rozu­mieć, jak można z tych tech­no­lo­gii korzy­stać i w jaki spo­sób mogą posłu­żyć do wyrzą­dze­nia szkód. Od ist­nie­ją­cych zagro­żeń antro­po­ge­nicz­nych, takich jak broń jądrowa, odróż­nia je to, że przy­no­szą nie tylko ryzyko, ale rów­nież korzy­ści. Bio­lo­gia syn­te­tyczna obie­cuje moż­li­wość stwo­rze­nia nie­śmier­tel­nych orga­nów, potęż­nych leków i roślin, któ­rymi wyży­wimy coraz goręt­szą i gęściej zalud­nioną pla­netę. Sztuczna inte­li­gen­cja to być może naj­waż­niej­szy wyna­la­zek w dzie­jach ludz­ko­ści, a nawet ostatni, jakiego kie­dy­kol­wiek będziemy potrze­bo­wać. Są to tech­no­lo­gie „podwój­nego prze­zna­cze­nia” – te same odkry­cia można wykorzy­stać zarówno w dobrej spra­wie, by zwal­czać inne zagro­że­nia egzy­sten­cjalne, jak i w złej. Bar­dzo moż­liwe, że nie roz­po­znamy, które opcje są które, zanim będzie za późno. W dys­ku­sji o końcu świata nie ma pro­stych odpo­wie­dzi.

W 2017 roku odsze­dłem z „Time”, żeby zacząć pra­co­wać nad książką, którą wła­śnie Pań­stwo czy­tają. Moim celem było pod­nieść alarm w spra­wie zagro­żeń egzy­sten­cjal­nych sto­ją­cych przed naszym świa­tem i zadać pyta­nie, jak możemy im zapo­biec. Jed­nak gdy już zaczą­łem pro­wa­dzić bada­nia i roz­ma­wiać z eks­per­tami, ten temat pozo­sta­wał dla mnie w jakimś sen­sie nie­rze­czy­wi­sty, odle­gły, abs­trak­cyjny. To typowe dla badań zagro­żeń egzy­sten­cjal­nych. Ludzki umysł bun­tuje się na widok liczb – setki milio­nów ofiar, miliardy ofiar, kom­pletna zagłada. Zja­wi­sko to okre­śla się ter­mi­nem _scope neglect_ – „zanie­dba­nie skali”. Jeste­śmy psy­cho­lo­gicz­nie nie­zdolni przejść od małych liczb, typo­wych dla naszych prze­żyć, do olbrzy­mich, okre­śla­ją­cych masowe uni­ce­stwie­nie. Józef Sta­lin zapewne ni­gdy nie wypo­wie­dział przy­pi­sy­wa­nych mu słów: „Jedna śmierć to tra­ge­dia, milion to sta­ty­styka”, co jed­nak nie zmie­nia ich praw­dzi­wo­ści. Trak­to­wa­łem koniec świata jak sta­ty­stykę, nie zmie­ni­łem swo­jego podej­ścia, które przez tyle lat sto­so­wa­łem jako repor­ter piszący o glo­bal­nym ocie­ple­niu.

Zmiana przy­szła, gdy zaczą­łem rozu­mieć naj­waż­niej­szy fakt na temat zagro­że­nia egzy­sten­cjal­nego: nie cho­dzi o nas. Cho­dzi o naszych synów, nasze córki, sio­strzeń­ców i sio­strze­nice, wszyst­kie te bez­i­mienne miliardy i biliony, które może przyjdą po nich – jeśli nasza histo­ria nie skoń­czy się teraz.

Filo­zof moral­no­ści z Oks­fordu Derek Par­fit zapro­po­no­wał eks­pe­ry­ment myślowy. Niech sobie Pań­stwo wyobrażą trzy per­spek­tywy przy­szło­ści. W pierw­szej panuje pokój. W dru­giej wybu­chła wojna jądrowa, w któ­rej zgi­nęło dzie­więć­dzie­siąt dzie­więć pro­cent lud­no­ści, a nie­do­bitki pró­bują prze­trwać. W trze­ciej bomby ato­mowe zabi­jają sto pro­cent lud­no­ści świata – każ­dego męż­czy­znę, każdą kobietę, każde dziecko, rodzaj ludzki zostaje doszczęt­nie wytę­piony. Nie trzeba mieć dok­to­ratu z Oks­fordu, żeby stwier­dzić, iż naj­lep­sza jest ta pierw­sza wizja, a ta trze­cia – sce­na­riusz zagłady – naj­gor­sza. Więk­szość ludzi instynk­tow­nie stwier­dzi też, że róż­nica mię­dzy poko­jem a ato­mo­wym holo­cau­stem, z któ­rego oca­lał tylko jeden pro­cent ludz­ko­ści, jest o wiele więk­sza niż róż­nica mię­dzy śmier­cią dzie­więćdziesięciu dzie­wię­ciu pro­cent a zagładą wszyst­kich. Wystar­czy spoj­rzeć na liczby. Ale Par­fit odrzu­cił ten wnio­sek. W 1984 roku pisał w _Racjach i oso­bach_: „Cywi­li­za­cja zaczęła się zale­d­wie kilka tysięcy lat temu. Jeżeli nie znisz­czymy ludz­ko­ści, te kilka tysięcy lat może być zale­d­wie małym ułam­kiem całej cywi­li­zo­wa­nej histo­rii czło­wieka. Róż­nica mię­dzy (2) a (3) może być zatem róż­nicą mię­dzy ową maleńką cząstką i całą resztą tej histo­rii”¹⁸.

Jak to mówi slo­gan obroń­ców przy­rody, wygi­nąć można tylko raz na zawsze¹⁹. Praw­dziwą grozę końca świata mie­rzy się nie naszą śmier­cią ani śmier­cią wszyst­kich, któ­rych znamy i kochamy, nie śmier­cią dzieci i wnu­ków, ale tym, że nie zaist­nieje nikt z tych, któ­rzy mieli przyjść po nich, któ­rzy mieli żyć, kochać, pod­trzy­mać nasz gatu­nek. Urze­czy­wist­nie­nie zagro­że­nia egzy­sten­cjal­nego to śmierć przy­szło­ści.

Fun­da­men­talna moral­ność każe nam rato­wać poje­dyn­cze życie za wszelką cenę. Gdyby przed świa­tem stało bez­po­śred­nie egzy­sten­cjalne zagro­że­nie – na przy­kład gdyby w kie­runku Ziemi leciała bar­dzo duża aste­ro­ida – zro­bi­li­by­śmy wszystko, co w naszej mocy, wydali wszyst­kie pie­nią­dze, żeby spró­bo­wać oca­lić miesz­ka­jące tu miliardy. Czy nie powin­ni­śmy zatem odczu­wać jesz­cze potęż­niej­szej moty­wa­cji, by ochro­nić przy­szłe poko­le­nia, któ­rych kolej na naszej pla­ne­cie dopiero przyj­dzie (oczy­wi­ście jeśli jej naj­pierw nie znisz­czymy albo nie pozwo­limy, by została znisz­czona przez naszą bez­czyn­ność)? Gdy weź­miemy pod uwagę przy­szłość – całą przy­szłość – stawka naszych obec­nych dzia­łań staje się nie­wy­obra­żal­nie olbrzy­mia. Możemy mieć przed sobą tysiące, dzie­siątki tysięcy, nawet miliony lat cywi­li­za­cji, ale ta przy­szłość zależy od nas, któ­rzy żyjemy w chwili obec­nej.

To wła­śnie czuję, gdy patrzę na zdję­cie swo­jej nowej rodziny. To przy­szłość i prze­szłość, które stały się nama­calne w jed­nym momen­cie. Myślę o nie­koń­czą­cym się łań­cu­chu wyda­rzeń, które musiały zajść daw­niej, żeby mój syn mógł zaist­nieć. I o tym, co dzieje się dziś, żeby urze­czy­wist­niła się cała przy­szłość ludz­ko­ści. Łań­cuch ten mógł się zerwać w dowol­nym momen­cie, czy to przez cho­robę, czy kata­strofę, czy zwy­czaj­nego pecha. Jesz­cze cał­kiem nie­dawno na takie zerwa­nie – gdyby nasz gatu­nek wymarł, tak jak nie­zli­czone inne przed nim – nie­wiele mogli­by­śmy pora­dzić. Nasi przod­ko­wie nie potra­fili ode­pchnąć aste­ro­idy ani wymy­ślić szcze­pionki na mor­der­czą cho­robę, ale my potra­fimy. Możemy żyć w ostat­nich latach dzie­jów ludz­ko­ści – albo zale­d­wie na początku. Wybór i odpo­wie­dzial­ność należą do nas.

Na kolej­nych stro­nach przed­sta­wię prze­gląd zagro­żeń egzy­sten­cjal­nych i wyzna­czę drogę do prze­trwa­nia. Przyj­rzę się zagro­że­niu ze strony aste­roid i komet, zapo­luję z astro­no­mami na obiekty bli­skie Ziemi, które mogłyby ode­brać nam przy­szłość na tej pla­ne­cie. Zba­dam nie­do­ce­niane zagro­że­nie ze strony super­wul­ka­nów, które już wie­lo­krot­nie nisz­czyły życie na Ziemi, w tym także super­wul­kanu pod naj­star­szym par­kiem naro­do­wym w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Pojadę do kolebki zagro­żeń antro­po­ge­nicz­nych – na poli­gon Tri­nity w Nowym Mek­syku, na któ­rym zro­dziło się strasz­liwe piękno. Zre­la­cjo­nuję od wewnątrz histo­rię kon­fe­ren­cji kli­ma­tycz­nych, bez­sku­tecz­nie pró­bu­ją­cych zaha­mo­wać prze­ra­ża­jące tempo glo­bal­nego ocie­ple­nia, zapy­tam, ile wła­ści­wie teraź­niej­szość jest winna przy­szło­ści. Podzielę się prze­ży­ciami z pierw­szej glo­bal­nej epi­de­mii XXI wieku i wyja­śnię, jakim cudem zwy­kły wirus może wywo­łać chaos w połą­czo­nym świe­cie. Spoj­rzę przez ramię naukow­com odmie­nia­ją­cym życie za pomocą bio­lo­gii syn­te­tycz­nej, zapy­tam, czy powsta­nie hiper­in­te­li­gent­nej sztucz­nej inte­li­gen­cji (SI) powin­ni­śmy przy­jąć z opty­mi­zmem, lękiem czy ze zwy­kłym powąt­pie­wa­niem. Będę szu­kał poza­ziem­skich cywi­li­za­cji i wska­zó­wek na temat naszego losu, jakie może pod­su­nąć mil­czący jak dotąd kosmos. Wyja­śnię wresz­cie, w jaki spo­sób nasz gatu­nek może prze­trwać to, czego nie da się prze­trwać, jeśli egzy­sten­cjalna kata­strofa w końcu nadej­dzie.

Postawmy sprawę jasno: jeste­śmy w śmier­tel­nym nie­bez­pie­czeń­stwie. Jed­nak zagro­że­nia egzy­sten­cjalne, o któ­rych mowa na kolej­nych stro­nach niniej­szej książki, zmo­bi­li­zo­wały odda­nych spra­wie naukow­ców i eks­per­tów, dokła­da­ją­cych wszel­kich sta­rań, żeby ochro­nić naszą przy­szłość przed koń­cem świata. Utwo­rzono nowe orga­ni­za­cje, by badały podobne groźby na prze­cię­ciu wielu dys­cy­plin: Insty­tut Przy­szło­ści Ludz­ko­ści na Oks­for­dzie, Cen­trum Badań Zagro­żeń Egzy­sten­cjal­nych przy Uni­wer­sy­te­cie w Cam­bridge, Insty­tut Przy­szło­ści Życia (Future of Life Insti­tute) w Bosto­nie. Walka z zagro­że­niami egzy­sten­cjal­nymi nie polega tylko na tym, żeby wymy­ślić coś, co zatrzyma aste­ro­idę, albo zagwa­ran­to­wać dobro­tliwą i poko­jową naturę naszych przy­szłych robo­tycz­nych wład­ców. To praca wyma­ga­jąca wpro­wa­dze­nia nowego typu metody nauko­wej, goto­wo­ści do zma­gań z nie­wia­do­mymi na skalę pla­ne­tarną i licz­bami na pozio­mie kosmosu. Myśli­ciele tacy jak Nick Bostrom, Anders Sand­berg, Milan Ćir­ko­vić, Olle Häggström i inni rzu­cili nowe świa­tło na osta­teczny los istot ludz­kich, temat mniej zba­dany niż życie skrom­nego żuka gno­jaka, choć prze­cież tak oczy­wi­ście ważny²⁰. Ich osią­gnię­cia zain­spi­ro­wały powsta­nie niniej­szej książki, będę do nich wie­lo­krot­nie wra­cał na jej kar­tach.

Jeśli mamy się ura­to­wać, musimy myśleć o tym, czego rozum nie ogar­nie; nie tylko zro­zu­mieć przy­szłość, ale też poczuć jej cię­żar. Naj­więk­sze wyzwa­nie egzy­sten­cjalne, jakie stoi przed nami, należy nie do sfer tech­niki ani poli­tyki, a do sfery myśle­nia. Musimy wie­rzyć, że koniec świata może nadejść, a jed­no­cze­śnie wie­rzyć, że możemy coś z tym zro­bić. Ale jak dotąd wycho­dzi nam to słabo.

„The Bul­le­tin of the Ato­mic Scien­ti­sts” (BAS) to cza­so­pi­smo aka­de­mic­kie zało­żone po II woj­nie świa­to­wej przez kilku współ­twór­ców bomby ato­mo­wej. W 1947 roku zada­nie stwo­rze­nia okładki jego pierw­szego numeru powie­rzono rysow­niczce Mar­tyl Langs­dorf. Jej strach przed tą nową bro­nią zna­lazł wyraz w jed­nym z naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych sym­boli zim­nej wojny – zega­rze zagłady, któ­rego wska­zówki zbli­żają się do pół­nocy.

Od 1947 roku auto­rzy BAS prze­su­wali wska­zówki zegara, by poka­zać – w uprosz­czony, ale sku­teczny spo­sób – jak bli­ski może być koniec świata. W 1949 roku prze­su­nęły się na trzy minuty do pół­nocy w odpo­wie­dzi na pierw­szy udany test bomby ato­mo­wej w Związku Radziec­kim, od któ­rego roz­po­czął się ato­mowy wyścig zbro­jeń. Gdy Waszyng­ton i Moskwa pod­pi­sały w 1963 roku układ o zaka­zie prób broni nukle­ar­nej w atmos­fe­rze, w prze­strzeni kosmicz­nej i pod wodą, wska­zówki cof­nęły się do za dwa­na­ście dwu­na­sta. O ile przez pierw­sze dzie­się­cio­le­cia swo­jego ist­nie­nia zegar opi­sy­wał wyłącz­nie zagro­że­nie ato­mowym holo­cau­stem, o tyle nie prze­stał mie­rzyć czasu po zakoń­cze­niu zim­nej wojny, dziś zaś uwzględ­nia też nowe zagro­że­nia ze strony zmian kli­matu i tech­no­lo­gii. Zegar zagłady to naj­bliż­szy odpo­wied­nik ter­mo­me­tru ryzyka egzy­sten­cjal­nego, jaki jest obec­nie dostępny.

Jesie­nią każ­dego roku Komi­tet do spraw Nauki i Bez­pie­czeń­stwa BAS – grupa wybit­nych naukow­ców i spe­cja­li­stów od obron­no­ści – spo­tyka się, by zadać pyta­nie: czy ludz­kość jest w tym roku bez­piecz­niej­sza niż w ubie­głym, czy prze­ciw­nie? I czy jest bez­piecz­niej­sza w porów­na­niu z histo­rycz­nymi wska­za­niami zegara, czy też nie? Zegar jest sym­bo­lem bar­dzo nie­pre­cy­zyj­nym – opi­suje ryzyko egzy­sten­cjalne za pomocą sześć­dzie­się­ciu inter­wa­łów – ale jego ponu­rej sku­tecz­no­ści nie da się nie pod­wa­żyć. Wła­śnie dla­tego jeden z pierw­szych wyjaz­dów pod­czas pracy nad książką zapro­wa­dził mnie do Waszyng­tonu, gdzie 25 stycz­nia 2018 roku byłem świad­kiem, jak redak­cja BAS przed­sta­wia w Natio­nal Press Clu­bie nowe wska­za­nie zegara zagłady. Nie było roz­cza­ro­wań.

– Nasza ocena jest bar­dzo zło­wroga – ogło­siła światu Rachel Bron­son, prze­wod­ni­cząca i pre­zes „The Bul­le­tin of the Ato­mic Scien­ti­sts”. – Jeste­śmy dziś dwie minuty przed pół­nocą.

Tylko w 1953 roku, po tym, jak USA i ZSRR zde­to­no­wały pierw­sze bomby wodo­rowe – narzę­dzia maso­wej zagłady o wiele potęż­niej­sze od ato­mo­wych bomb zrzu­co­nych na Hiro­simę i Naga­saki – zegar był rów­nie bli­sko peł­nej godziny. Budowa muru ber­liń­skiego, kry­zys kubań­ski, wojna w Wiet­na­mie – nic z tego nie było rów­nie wiel­kim zagro­że­niem dla dal­szego ist­nie­nia rodzaju ludz­kiego, jak wyda­rze­nia 2017 roku, przy­naj­mniej zda­niem wska­zó­wek na okładce BAS. Eks­perci „The Bul­le­tin of the Ato­mic Scien­ti­sts” powo­ły­wali się na wiele czyn­ni­ków: ato­mowy prze­łom w Korei Pół­noc­nej, nie­pew­ność co do dal­szych losów poro­zu­mie­nia nukle­ar­nego z Ira­nem, plany wyco­fa­nia się Sta­nów Zjed­no­czo­nych z pary­skiego poro­zu­mie­nia kli­ma­tycz­nego, roz­prze­strze­nie­nie się hako­wa­nia, wresz­cie nie­prze­wi­dy­wal­nego pre­zy­denta Donalda Trumpa. Waż­niej­sze jed­nak od przy­czyn prze­su­nię­cia zegara – w końcu ze wszyst­kimi można się spie­rać – jest to, jak nie­wiele zostało czasu.

– Żyjemy w groź­nych, nie­bez­piecz­nych cza­sach – powie­działa mi Bron­son po odsło­nię­ciu zegara. – To nie jest zimna wojna, jaką pamię­tają pana rodzice.

Gdyby to był film, Bron­son i jej kole­dzy ogła­sza­liby swoje alar­mu­jące wie­ści tłu­mowi dzien­ni­ka­rzy w sto­licy kraju. Kanały infor­ma­cyjne prze­rwa­łyby pro­gram, żeby poka­zać kon­fe­ren­cję na żywo, a redak­cje gazet zaczę­łyby odku­rzać czcionki do wojen­nych nagłów­ków. Zegar zagłady opi­suje los całej ludz­ko­ści, wszyst­kich sied­miu i pół miliarda z nas, a także tych, któ­rzy dopiero mogą zaist­nieć. Nic na świe­cie nie powinno być waż­niej­sze.

A jed­nak tam­tego stycz­nio­wego poranka w Loży imie­nia Pierw­szej Poprawki w Natio­nal Press Clu­bie była ze mną na widowni tylko garstka przed­sta­wi­cieli prasy, padło też jedy­nie kilka pytań. Media nie prze­mil­czały nowego zegara – w końcu strach dobrze się sprze­daje – jed­nak dla więk­szo­ści sta­cji i redak­cji był to tylko jesz­cze jeden news z pogrą­ża­ją­cego się w sza­leń­stwie świata, natych­miast przy­ćmiony następ­nym donie­sie­niem, kolej­nym skan­da­lem.

Gdy wycho­dzi­łem tego ranka z Press Clubu, już w recep­cji widzia­łem, jak zaczy­nają o tym zapo­mi­nać. Na ekra­nach wiszą­cych tam tele­wi­zo­rów leciały pro­gramy sta­cji infor­ma­cyj­nych. W cen­trum uwagi było to, jak pora­dzi sobie Trump na Świa­to­wym Forum Eko­no­micz­nym w Davos w Szwaj­ca­rii, że popyt na iPhone’y spada, co nowego w son­da­żach przed­wy­bor­czych. Na jed­nym z ekra­nów dzie­więć­dzie­się­ciocz­te­ro­letni Henry Kis­sin­ger, duch z cza­sów, gdy poprzed­nim razem gro­ziła nam zagłada, pró­bo­wał wychry­pieć zezna­nia przed senacką komi­sją do spraw sił zbroj­nych. Zegar tykał – nasz zegar, mie­rzący nasz czas. Nikogo to nie obcho­dziło.

A musi obcho­dzić. Nie możemy pod­dać się apa­tii, tak samo jak nie może nami zawład­nąć panika ani roz­pacz. Stoją przed nami olbrzy­mie wyzwa­nia, z któ­rych tak wiele sami sobie zgo­to­wa­li­śmy. Jeste­śmy jed­nak w sta­nie je poko­nać, dla dobra wła­snego i przy­szłych poko­leń. Wiem, o jaki świat wal­czę. Mogę mu spoj­rzeć w oczy. Wszy­scy razem możemy zaś zacząć wal­czyć – naj­pierw spo­glą­da­jąc w niebo.