Konstytucja RP w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz SN i NSA - ebook

Wykaz skrótów

1. Akty prawne

---------------- -- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DostInfPubU ustawa z 6.9.2001 r. o dostępie do informacji publicznej (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1764)
DrogiPublU ustawa z 21.3.1985 r. o drogach publicznych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2222 ze zm.)
GospNierU ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 121)
IPNU ustawa z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1575 ze zm.
KC ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.)
KK ustawa z 6.6. 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2204 ze zm.)
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
KP ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 108 ze zm.)
KRRiTU ustawa z 29.12.1992 r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1414)
OchPrCzłKow Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
OgłAktNormU ustawa z 20.7.2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1523 ze zm.)
PodziałTrójPU ustawy z 24.7.1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (Dz.U. Nr 96, poz. 603 ze zm.)
PodDochFizU ustawa z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 200)
PrOchrŚr ustawa z 27.4.2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 519 ze zm.)
Regulamin uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 30.7.1992 r. − Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2012 r. poz. 32 ze zm.)
SamGminU ustawa z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1875 ze zm.)
SamPowU ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1868 ze zm.)
TKU ustawa z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 2072 ze zm.)
ZarządKryzysU ustawa z 26.4.2017 r. o zarządzaniu kryzysowym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 209 ze zm.)
---------------- -- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Organy

------- -- ------------------------------------------
ESBC Europejski System Banków Centralnych
ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka
KFP Komisja Finansów Publicznych
KSiPC Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka
NBP Narodowy Bank Polski
NSA Najwyższy Sąd Administracyjny
PKW Państwowa Komisja Wyborcza
SN Sąd Najwyższy
SN(7) skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
TK Trybunał Konstytucyjny
------- -- ------------------------------------------

3. Publikatory

---------- -- --------------------------------------------------------------------------------------
Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego
Dz.U. Dziennik Ustaw
MoP Monitor Prawniczy
MoPr Monitor Prawa Pracy
OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
OTK-A Orzecznictwo Trybunały Konstytucyjnego seria A
OTK-B Orzecznictwo Trybunały Konstytucyjnego seria B
---------- -- --------------------------------------------------------------------------------------

4. Inne skróty

---------- -- ------------------------------------
art. artykuł
JST jednostka samorządu terytorialnego
niepubl. niepublikowane
Nr numer
PKB produkt krajowy brutto
pkt punkt
por. porównaj
poz. pozycja
s. strona
t. tom
ust. ustęp
wyr. wyrok
ze zm. ze zmianami
zob. zobacz
---------- -- ------------------------------------Wprowadzenie

Po raz trzeci mam okazję być redaktorem naukowym Zbiorów Orzecznictwa Becka odnoszących się do Konstytucji RP z 2.4.1997 r. Tym razem wiąże się to z okolicznościami szczególnymi. Po pierwsze, na 2016 rok przypadała trzydziesta rocznica działalności Trybunału Konstytucyjnego, którego podstawowym zadaniem jest dokonywanie oceny hierarchicznej zgodności norm, przede wszystkim w perspektywie norm, zasad i wartości wyrażonych w tekście ustawy zasadniczej. Niemalże codziennie Trybunał czyni użytek z Konstytucji RP. Po drugie, od końca 2015 r. świat bieżącej polityki traktował Trybunał Konstytucyjny nie jak dobro wspólne, ale jako kolejny organ władzy politycznej, czyniąc z niego łup wyborczy. Doprowadziło to do poważnego kryzysu ustroju państwa, znanego również społeczności międzynarodowej z kolejnych opinii Komisji Weneckiej oraz rekomendacji Komisji Europejskiej. Okoliczność ta stanowi z pewnością istotną cezurę istnienia sądu konstytucyjnego w Polsce, tak od strony instytucjonalnej, w wymiarze jego niezależności od innych organów państwa, jak i osobowej, w kontekście realizacji niezawisłości sędziowskiej. Po trzecie, coraz widoczniejsze są przejawy erozji regulacyjnego znaczenia tekstu Konstytucji z 1997 r. Objawia się to między innymi: manifestacyjnym podważaniem jej autorytetu przez osoby piastujące najwyższe stanowiska w państwie, instrumentalnym wykorzystywaniem jej treści na potrzeby walki politycznej, przeinaczaniem jej treści, a także publiczną zapowiedzią dokonania jej zmiany. W tym celu nie zawahano się sięgnąć po zwodnicze hasła, nawołujące do powstania nowej, lepszej konstytucji – „nie dla elit”1.

Pierwsze wydanie Zbiorów Orzecznictwa Becka „Konstytucja III RP w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych sądów” ukazało się w 2008 r. Świadomie przedstawiono wówczas wypowiedzi nie tylko Trybunału Konstytucyjnego, ale i innych organów sądowych, głównie Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego. Celowo nie ograniczano się wyłącznie do okresu obowiązywania Konstytucji z 1997 r. Właściwą część zbiorku poprzedzono sześcioma, krótkimi opracowaniami dotyczącymi konstytucyjnych zasad: demokratycznego państwa prawnego, proporcjonalności, równości, wyłączności ustawy i wydawania rozporządzeń, kadencyjności organów państwa oraz relacji prawa krajowego do prawa Unii Europejskiej. Dołączono również zestawienie przedstawiające podstawowe informacje odnoszące się do działalności sądów konstytucyjnych w innych państwach.

Drugie wydanie z 2011 r. nie tylko miało charakter uaktualnienia tez orzeczniczych. Zmniejszono liczbę tez dotyczących przepisów przejściowych i końcowych Konstytucji RP, uznając że zmniejszyło się ustrojowe znaczenia tychże przepisów. Zrezygnowano także z wielu wypowiedzi orzeczniczych, które miały miejsce przed dniem wejścia w życie ustawy zasadniczej. Ogólna koncepcja publikacji pozostała jednak niezmieniona.

Pozycja, którą oddajemy do rąk Czytelników, nawiązuje do ogólnej koncepcji poprzednich dwóch wydań „Konstytucji III RP w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych sądów”. Publikacja powstała w nowym składzie autorskim i przy zmienionej koncepcji. Postanowiliśmy upamiętnić trzydziestolecie działalności Trybunału Konstytucyjnego oraz dwadzieścia lat obowiązywania Konstytucji z 1997 r. Chcieliśmy uwypuklić ciągłość działalności organu państwa. Unikaliśmy sięgania do wcześniejszych tez, zaprezentowanych w poprzednich Zbiorach. Skupiliśmy się głównie na wypowiedziach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego, które zapadły w latach 2011–2016. Uwzględniliśmy także te orzeczenia, które napotkały trudności w ogłoszeniu w „Dzienniku Ustaw”. Uznaliśmy bowiem, że wymaga tego nie tylko uczciwość prawnicza i naukowa, ale także ogólna obserwacja – żadna ze zmian, nawet najlepsza, nie trwa wiecznie! Jesteśmy przekonani, że systemowi prawa przyjdzie się zatem zmierzyć i z tymi orzeczeniami, które były kwestionowane przez osoby odpowiedzialne za wykonanie konstytucyjnego obowiązku niezwłocznego ogłoszenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w organie promulgacyjnym. W tym sensie, obecna publikacja stanowi niejako naturalny ciąg dalszy historii działalności sądu konstytucyjnego w Polsce. Jest też dowodem przemian, które się dokonują w konstytucyjnym porządku prawnym Rzeczypospolitej. Wybraliśmy szczególnie te orzeczenia, które podsumowywały dotychczasowy dorobek kolejnych składów i pokoleń sędziów Trybunału. Tam, gdzie w danym przypadku nie udawało się odnaleźć orzeczeń z danego okresu, odwołujących się do kolejnych artykułów Konstytucji RP, sięgaliśmy po orzeczenia wcześniejsze, (wyłącznie w niezbędnym zakresie) by dać możliwość zorientowania się Czytelnikowi w głównych tezach. Pamiętać również trzeba, że mimo upływu czasu i dojścia tekstu Konstytucji Rzeczypospolitej do „lat dojrzałych”, niektóre przepisy ustawy zasadniczej wciąż nie zdążyły jeszcze obrosnąć wypowiedziami trybunalskimi.

Przywołując wypowiedzi orzecznicze, generalnie pomijaliśmy odwołania do literatury prawniczej. Pozostawiliśmy tylko te, które były konieczne dla zrozumienia sposobu argumentacji Trybunału Konstytucyjnego. Uwzględniliśmy natomiast odwołania do wcześniejszych wyroków. Daje to obraz utrzymywania, rozwoju a niekiedy odchodzenia od pierwotnych ustaleń Trybunału w miarę upływu czasu, zmian ustrojowych, cywilizacyjnych oraz wzbogacenia doświadczeń. Ponieważ w interesującym nas okresie sam Trybunał Konstytucyjny zaczął inaczej redagować uzasadnienia swoich wyroków, postanowiliśmy, obok sygnatury spraw, przywoływać numerację punktów z – co do zasady III części – uzasadnienia. Znacznie ułatwia to znalezienie tezy, bez konieczności odwoływania się do elektronicznych metod przeszukiwania tekstu.

Od strony redakcyjnej zostały natomiast zmienione – w porównaniu z oryginalną wersją orzeczenia – przywołania aktów normatywnych (konsekwentnie używano nazwy „Konstytucja RP”), używanych ich skrótów, dat dziennych oraz niekiedy adresy publikacyjne orzeczeń. Wszystkie zostały dostosowane do ogólnie przyjętych zasad redakcyjnych, jakimi posługuje się Wydawnictwo.

Jesteśmy przekonani, że publikacja może być pomocna dla praktyków, którzy potrzebują odwołać się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w jego najbardziej aktualnym i rozwiniętym kształcie, ale także dla studentów w ich pracy naukowej. Może być także użyteczna dla wszystkich tych, którzy zainteresowani będą w samodzielnym dociekaniu rzeczywistej treści Konstytucji z 1997 r., jaką przybrała ona w kształcie sądowego jej stosowania przez dwadzieścia lat swojego obowiązywania.

Prof. dr hab. Marek Zubik

1 Por. konferencja zorganizowana przez NSZZ „Solidarność” „Konstytucja dla obywateli, nie dla elit” jaka odbyła się z udziałem Prezydenta RP w Gdańsku, w historycznej Sali BHP Stoczni Gdańskiej 25.8.2017 r.Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(Dz.U. Nr 78, poz. 483; z 2001 r. Nr 28, poz. 319; z 2006 r. Nr 200, poz. 1471; z 2009 r. Nr 114, poz. 946)

Preambuła

W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,

odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie,

my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,

zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,

jak i nie podzielający tej wiary,

a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,

równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski,

wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną

ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach,

nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,

zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku,

złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie,

świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej,

pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane,

pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność,

w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem,

ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej

jako prawa podstawowe dla państwa

oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.

Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali,

wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka,

jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,

a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Normatywny charakter i znaczenie preambuły

Wyrok TK z 16.12.2009 r., Kp 5/08

(OTK-A 2009, Nr 11, poz. 170)

pkt III.2.

Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że istnieją wątpliwości co do normatywnego charakteru preambuły ustawy zasadniczej (por. wyr. TK z 13.1.2004 r., SK 10/03, OTK-A 2004, Nr 1 poz. 2). Wynikają one stąd, że z tekstu tej preambuły nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym (zob. wyr. TK z 11.5.2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, Nr 5, poz. 49). We wstępie do Konstytucji RP z 1997 r. zawarta została charakterystyka drogi ustrojowej Polski, wraz z podkreśleniem doświadczeń niepodległościowych i demokratycznych, wskazanie uniwersalnych wartości konstytucyjnych oraz podstawowych zasad organizujących życie wspólnoty państwowej, takich jak: demokracja, poszanowanie praw jednostki, współdziałanie władz, dialog społeczny oraz zasada pomocniczości (subsydiarności) (zob. wyr. TK z 11.5.2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, Nr 5, poz. 49). Tendencja do normatywizacji wstępu do ustawy zasadniczej jest nieuchronna na gruncie systemu prawa stanowionego, według którego konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, o najwyższej mocy obowiązywania, co dotyczy także jej preambuły jako integralnej części Konstytucji RP (…). Normatywny charakter preambuły przejawia się w różnych aspektach. Po pierwsze, ma on wymiar interpretacyjny, polegający na wskazaniu sposobu rozumienia, zarówno pozostałych przepisów konstytucyjnych, jak też całokształtu przepisów składających się na system polskiego prawa (…). Po drugie, normatywność postanowień preambuły wiąże się z ich wykorzystywaniem w procesie budowania norm konstytucyjnych, poprzez wydobywanie z nich treściowych elementów dla konstruowanej normy (tzw. „sytuacja współstosowania”) (…). Po trzecie, znaczenie normatywne wstępu do Konstytucji RP może polegać na samodzielnym wyrażaniu zasady konstytucyjnej o charakterze normatywnym, co możliwe jest tylko w sytuacji, gdy brakuje innych przepisów konstytucyjnych dotyczących tej samej kwestii (…).

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie powoływał się na postanowienia preambuły w swym orzecznictwie, w szczególności kontrolując zgodność określonych przepisów z jej postanowieniami w zakresie wynikających z preambuły zasad: suwerenności Narodu Polskiego, współdziałania władz i dialogu społecznego, pomocniczości oraz rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych (zob. w szczególności wyroki TK: z 11.5.2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, Nr 5, poz. 49; z 18.7.2006 r., U 5/04, OTK-A 2006, Nr 7, poz. 80; z 3.11.2006 r., K 31/06, OTK-A 2006, Nr 10, poz. 147; z 12.3.2007 r., K 54/05, OTK-A2007, Nr 3, poz. 25(…)).

Zasada przychylności procesowi integracji europejskiej

Wyrok TK z 24.11.2010 r., K 32/09

(OTK-A 2009, Nr 9, poz. 108)

pkt III.3.2.2.

Postanowienia preambuły do Konstytucji RP są też zarazem przesłanką sformułowania zasady przychylności procesowi integracji europejskiej i współpracy międzynarodowej. Z tej perspektywy należy także dokonywać wykładni postanowień konstytucyjnych dotyczących członkostwa w Unii Europejskiej.

Postanowienie TK z 20.5.2009 r., Kpt 2/08

(OTK-A 2009, Nr 5, poz. 78)

pkt V.5.8.

Preambuła, akcentując znaczenie odzyskanej przez Polskę możliwości suwerennego i demokratycznego stanowienia o swoim losie, deklaruje potrzebę „współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej”, przestrzegania obowiązku „solidarności z innymi” oraz uniwersalnych wartości. Powinność ta odnosi się nie tylko do stosunków wewnętrznych, lecz także zewnętrznych. Analogiczne wartości, należące do wspólnego dziedzictwa prawnego państw europejskich, determinują też cele i kierunek działania Wspólnot i Unii Europejskiej.

(…)

Z punktu widzenia suwerenności oraz ochrony innych wartości konstytucyjnych, zasadnicze znaczenie ma ograniczenie możliwości przekazania kompetencji do „niektórych spraw” (a zatem bez naruszenia „rdzenia” uprawnień, umożliwiającego – w zgodzie z preambułą – suwerenne i demokratyczne stanowienie o losie Rzeczypospolitej).

Zasada współdziałania organów władzy publicznej

Postanowienie TK z 20.5.2009 r., Kpt 2/08

(OTK-A 2009, Nr 5, poz. 78)

pkt V.6.

Preambuła do Konstytucji RP zobowiązuje władze Rzeczypospolitej do współdziałania. Formuła ta zobligowuje do wzajemnego poszanowania zakresu zadań konstytucyjnych organów państwa, ich kompetencji, nadto – do poszanowania godności urzędów i ich piastunów, wzajemnej lojalności, działania w dobrej wierze, informowania się o inicjatywach, gotowości do współdziałania i uzgodnień, dotrzymywania i rzetelnego ich wykonywania.

Zbieżność celów jako wyraz idei współdziałania jest konsekwencją fundamentalnej zasady ustrojowej, wyrażonej w art. 1 Konstytucji RP, że „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”. Na konstytucyjne organy państwa nałożony został obowiązek takich działań, by realizować dyrektywę ustrojową zawartą w art. 1 Konstytucji RP.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że z preambuły do Konstytucji RP i z art. 133 ust. 3 wynika trwałe zobowiązanie Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów oraz właściwego ministra dotyczące współdziałania w realizacji zadań nieobjętych zakresami ich wyłącznej właściwości. Współdziałanie stanowi ciąg czynności podejmowanych bądź to z inicjatywy Prezydenta, bądź Prezesa Rady Ministrów lub obydwu wymienionych organów w sferze konstytucyjnie i ustawowo wyznaczonej. Realizacja pewnej części zadań (i kompetencji) Rady Ministrów wymaga określonego konstytucyjnie lub ustawowo współdziałania z Prezydentem RP. W odniesieniu do zadań Prezydenta wymóg współdziałania z Prezesem Rady Ministrów i właściwymi ministrami występuje w znacznie szerszym zakresie. Nie ma zatem pełnej symetrii dotyczącej zakresów konstytucyjnej powinności współdziałania.

Wyrok TK z 12.12.2012 r., K 1/12

(OTK-A 2012, Nr 11, poz. 134)

pkt III.5.1.5.

Trybunał Konstytucyjny zwraca przy tym uwagę na wynikającą z preambuły Konstytucji RP zasadę współdziałania władz, która, w odniesieniu do kształtowania wynagrodzeń sędziów, powinna wyrażać się przede wszystkim w dialogu władzy wykonawczej i ustawodawczej z konstytucyjnie umocowaną reprezentacją władzy sądowniczej, którą jest KRS.

Wyrok TK z 3.7.2012 r., K 22/09

(OTK-A 2012, Nr 7, poz. 74)

pkt III.2.3.

Należy podkreślić, że zasada współdziałania władz sformułowana w preambule nie może być traktowana jako podstawa przyznania określonemu organowi kompetencji. Zasada ta służy przede wszystkim kształtowaniu określonej praktyki funkcjonowania organów władzy (por. post. TK z 20.5.2009 r., Kpt 2/08, OTK-A 2009, Nr 5 poz. 78). Ewentualna ocena treści prawa poprzez pryzmat zasady współdziałania może obejmować te regulacje, które przewidują, że w określonej dziedzinie spraw zakresy kompetencji dwóch (lub więcej) organów krzyżują się (zob. wyr. TK z 8.4.2009 r., K 37/06, OTK-A 2009, Nr 4, poz. 47). Tymczasem, kwestionowane przepisy ZarządKryzysU przewidują kompetencji Prezydenta w zakresie prac nad planem, raportem, programem i wprowadzaniem stopni alarmowych. Tym samym, z uwagi na brak krzyżowania się ustawowych kompetencji Prezydenta i Rady Ministrów w zakresie spraw regulowanym przez kwestionowane przepisy, zasada współdziałania władz nie znajduje zastosowania.

Wyrok TK z 26.5.2015 r., Kp 2/13

(OTK 2015, Nr 5, poz. 65)

pkt III.5.4.

(…) zgodnie z wykładnią postanowień ustawy zasadniczej w świetle zasady pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot JST są podmiotami odrębnymi od siebie i niezależnymi w wykonywaniu powierzonych im już zadań publicznych. Każda jednostka samorządowa wykonuje przysługującą jej w ramach ustaw istotną część zadań publicznych w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność (art. 16 ust. 2 Konstytucji RP). Stąd bliższe relacje między JST mogą być oparte wyłącznie na ich dobrowolnym współdziałaniu w wykonywaniu przypisanych ustawą zadań publicznych. O zasadzie współdziałania przesądza zasada pomocniczości, nakazująca „wspólnotom większym” pomoc „wspólnotom mniejszym”, w razie gdyby te nie były w stanie wykonać powierzonego im ustawą zadania publicznego. Podobnie na zasadzie współdziałania opierają się relacje JST tego samego rodzaju lub różnych kategorii, które nie wykonują przypisanych im zadań na tym samym terytorium.

Zasada pomocniczości

Wyrok TK z 7.3.2012 r., K 3/10

(OTK-A 2012, Nr 3, poz. 25)

pkt III.3.3.3.

(…) w świetle wstępu do Konstytucji RP, opiera się ona m.in. „na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. Zasada ta ma znaczenie dla organizacji systemu władzy publicznej, normując rozdzielenie zadań publicznych. Państwo, rozdzielając w drodze ustaw konkretne zadania publiczne, musi wybierać optymalne podmioty, które je zrealizują. Zasada pomocniczości zakłada samodzielne wykonywanie zadań publicznych przez poszczególne wspólnoty w społeczeństwie. Organy państwowe nie powinny realizować zadań, które mogą być wykonywane w sposób bardziej efektywny przez wspólnoty zawodowe. Jednocześnie państwo nie powinno rezygnować z bezpośredniej realizacji tych zadań publicznych, których poszczególne wspólnoty nie są w stanie realizować w sposób wystarczająco efektywny, a które mogą być wykonywane sprawniej przez państwo.

Wyrok TK z 25.7.2012 r., K 14/10

(OTK-A 2012, Nr 7, poz. 83)

pkt III. 2.1.2.2.2.

(…) podczas kształtowania modelu powierzonej samorządowi zawodowemu pieczy ustawodawca powinien brać pod uwagę dwie kwestie. Po pierwsze, powinien uwzględnić zasadę subsydiarności, wyrażoną w preambule Konstytucji RP, zgodnie z którą, państwo nie powinno wykonywać tych zadań publicznych, które mogą być realizowane, w sposób bardziej czy nawet tak samo efektywny, przez wspólnoty terytorialne czy zawodowe. Kryterium branym pod uwagę podczas rozdzielania zadań publicznych pomiędzy różne podmioty, w świetle zasady pomocniczości. powinna być zatem sprawność i efektywność ich działania w danym obszarze zadaniowym. Po drugie, ustawodawca powinien brać pod uwagę konieczność zapewnienia ochrony interesu publicznego związanego z wykonywaniem zawodów zaufania publicznego na możliwie wysokim poziomie. Konieczność ograniczenia zakresu pieczy powierzonej danemu samorządowi zawodowemu może wynikać zatem z potrzeby ochrony zagrożonego interesu publicznego.

Zasada sprawności organów władzy publicznej

Wyrok TK z 25.9.2014 r., SK 4/12

(OTK-A 2014, Nr 7, poz. 95)

pkt III.3.5.2.

Sprawność organów władzy publicznej w realizacji oznaczonych zadań stanowi, co prawda wartość, o której mowa w preambule do Konstytucji RP w zakresie, w jakim wymaga ona, by „działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność”. Niemniej jednak przywołany fragment – zdaniem Trybunału Konstytucyjnego – nie może samodzielnie uzasadniać ingerencji w konstytucyjne prawa i wolności. Wynika to ze znaczenia normatywnego preambuły (szerzej zob. wyroki TK: z 18.2.2003 r., K 24/02, OTK-A 2003, Nr 2, poz. 11 oraz z 18.7.2006 r., U 5/04, OTK-A 2006, Nr 7, poz. 80) oraz brzmienia art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Ponadto sprawność i rzetelność działalności instytucji publicznych została w preambule powiązana z zagwarantowaniem, a nie ograniczaniem praw jednostki. Trybunał Konstytucyjny zwrócił jednak uwagę, że w warunkach niniejszej sprawy, zaliczenie wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością do katalogu podmiotów prowadzących pozarolniczą działalność, służy ochronie praw jednostki. Z jednej bowiem strony umożliwia obniżenie kosztów funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych, z drugiej zaś – gwarantuje jasność i pewność kryteriów objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem, eliminując tym samym uznaniowość Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Wyrok TK z 20.1.2015 r., K 39/12

(OTK-A 2015, Nr 1, poz. 2)

pkt III.3.2.1.

Sprawność organów władzy publicznej w realizacji oznaczonych zadań stanowi wartość, o której mowa w preambule do Konstytucji RP, w zakresie, w jakim wymaga się, by „działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność”. Niemniej jednak przywołany fragment nie może stanowić samodzielnej podstawy uzasadniającej ingerencję prawodawcy w prawo do prywatności tak jak w niniejszej sprawie. Wynika to z aksjologicznego znaczenia preambuły, która – w świetle orzecznictwa konstytucyjnego – stanowi źródło wartości i pozwala na rekonstrukcję jednej normy, a mianowicie zasady pomocniczości. Wartości wyrażone w preambule do Konstytucji RP nie mogą stanowić samodzielnych (względem art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) przesłanek prawodawczej ingerencji w konstytucyjne prawa podmiotowe. Ponadto w samej preambule sprawność i rzetelność działalności instytucji publicznych została powiązana z obowiązkiem zagwarantowania praw jednostki (…).

Wyrok TK z 9.3.2016 r., K 47/15

(OTK-A 2016, poz. 2)

pkt III.5.3.3.

(…) swoboda ustawodawcy w zakresie realizacji wymogu zapewnienia rzetelności i sprawności działania instytucji publicznej jest większa w odniesieniu do instytucji, które dopiero są tworzone, zaś jedyną podstawą prawną ich działania są przepisy ustawowe. W wypadku instytucji, których istnienie przewiduje Konstytucja RP, i które działają co najmniej od jej wejścia w życie, swoboda ustawodawcy w zakresie kształtowania ich podstaw prawnych jest znacznie mniejsza. Ustawodawca, z jednej strony, związany jest bowiem zasadami, normami i wartościami konstytucyjnymi wyznaczającymi pozycję tej instytucji w systemie organów państwa, jak również przepisami konstytucyjnymi kształtującymi jej organizację, kompetencje i zasady działania. Z drugiej strony, ustawodawca nie może obniżać dotychczasowego poziomu rzetelności i sprawności działania istniejącej instytucji publicznej. Preambuła Konstytucji RP zobowiązuje go bowiem do tego, by „działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność”, zaś ów obowiązek „zapewnienia” oznacza utrzymywanie istniejącej rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych, a w razie potrzeby – podwyższanie ich poziomu.

(…)

Ustawodawca nie ma pełnej swobody ustalania kwestii tak podstawowych dla działania organów władzy sądowniczej, jak liczebność składów orzekających. Zgodnie bowiem z preambułą Konstytucji RP, regulując tę materię, jest zobowiązany zapewnić rzetelność i sprawność działania sądów i trybunałów. Składy orzekające muszą zatem być skonstruowane w taki sposób, by gwarantowały rzetelne rozpoznanie sprawy, tj. bezstronne, niezależne i niezawisłe, a jednocześnie sprawne, tj. bez nieuzasadnionej zwłoki. Określając zasady tworzenia składów orzekających, ustawodawca musi również uwzględniać konieczność poszanowania niezależności Trybunału i niezawisłości jego sędziów. W szczególności powinny one pozostawiać sędziom TK margines korzystania z gwarancji ich niezawisłości, takich jak np. instytucja wyłączenia sędziego TK z rozpoznania sprawy. Skorzystanie przez sędziów TK z tej instytucji nie może paraliżować pracy Trybunału.

Wyrok TK z 7.11.2016 r., K 44/16

(OTK-A 2016, poz. 86)

pkt III.3.2.

(…) wnioskodawca odwołał się do wynikającej z preambuły Konstytucji RP – istotnej dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawnego – zasady rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych. Zasada ta była przedmiotem wielokrotnych rozważań w orzecznictwie konstytucyjnym (zob. m.in. wyroki TK: z 12.3.2007 r., K 54/05, OTK-A 2007, Nr 3, poz. 25; z 7.1.2004 r., K 14/03, OTK-A 2004, Nr 1, poz. 1; z 7.11.2005 r., P 20/04, OTK-A 2005, Nr 10, poz. 111; z 22.9.2006 r., U 4/06, OTK-A 2006, Nr 8, poz. 109; z 15.1.2009 r., K 45/07, OTK-A 2009, Nr 1, poz. 3). Odsyłając do wcześniejszego orzecznictwa, należało w warunkach niniejszej sprawy przypomnieć, że zasada ta ogranicza również ustawodawcę regulującego organizację oraz tryb postępowania przed Trybunałem (zob. wyr. z 3.12.2015 r., K 34/15, OTK-A 2015, Nr 11, poz. 185). Okoliczność, w której sposób organizacji wewnętrznej organu państwa zagraża w praktyce prawidłowemu funkcjonowaniu oraz uniemożliwia wykonywanie powierzonych mu zadań, może stanowić przedmiot samodzielnego zarzutu niekonstytucyjności (por. wyroki z 3.12.2015 r., K 34/15, OTK-A 2015, Nr 11, poz. 185 oraz K 47/15).

Wynikająca z preambuły Konstytucji zasada rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych odnosi się nie tylko do Trybunału Konstytucyjnego, ale do wszystkich jego organów, obejmując również Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Aktualny ponadto pozostaje pogląd, że ustawodawca „nie może obniżać dotychczasowego poziomu rzetelności i sprawności działania istniejącej instytucji publicznej. Preambuła Konstytucji zobowiązuje go bowiem do tego, by «działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność», zaś ów obowiązek «zapewnienia» oznacza utrzymywanie istniejącej rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych, a w razie potrzeby − podwyższanie ich poziomu” (wyr. TK z 9.3.2016 r. K 47/15, OTK-A 2016, poz. 2, pkt III.5.3.3).

Pozostałe

Wyrok TK z 25.5.2016 r., Kp 2/15

(OTK-A 2016, poz. 23)

pkt III.5.2.

Zapewnienie efektywnej ochrony zabytków o szczególnym znaczeniu narodowym przede wszystkim uzasadnia preambuła Konstytucji RP: „wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponadtysiącletniego dorobku”. Przywołany fragment daje wyraz założeniu ustrojodawcy o istnieniu, między członkami wspólnoty, jaką jest Naród, międzypokoleniowej więzi, wyrażającej się w uniwersalnych wartościach, z którymi związany jest zbiór usystematyzowanych zasad i dyrektyw wskazujących, jak osiągać te wartości, a z jakich metod, dążąc do nich, zrezygnować. Jednym ze środków utrzymania wspomnianej więzi międzypokoleniowej jest przekazywanie „tego, co cenne z ponadtysiącletniego dorobku”. Bezsprzecznie dotyczy to, co najmniej, zachowania dóbr kultury. Ratio zakwestionowanej regulacji znajduje ponadto uzasadnienie w preambule Konstytucji RP w zakresie, w jakim stanowi ona o złączeniu więzami wspólnoty z rodakami rozsianymi po świecie, oraz w art. 6 ust. 2 Konstytucji RP, który nakazuje udzielania „pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”. Jednym ze środków utrzymania owej więzi jest zachowanie możliwości dostępu do narodowego dziedzictwa kulturowego, czego − z kolei − warunkiem koniecznym jest istnienie i efektywna ochrona dóbr kultury.

Postanowienie TK z 28.10.2015 r., P 6/13

(OTK-A 2015, Nr 7, poz. 161)

pkt II.4.3.4.

(…) w Konstytucji RP brak formalnej podstawy reprywatyzacji. Konstytucja RP, w aspekcie etycznym, odcina się od aksjologii i praktyk państwa komunistycznego, o czym świadczy fragment jej preambuły: „pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane”; jednak przyjmuje ewolucyjną ciągłość powojennego porządku prawnego i nie ma mocy wstecznej. Konstytucja RP nie określa ram czasowych swego obowiązywania, a zatem – zgodnie z podstawową zasadą prawa intertemporalnego – jej przepisy mogą być stosowane na przyszłość od dnia jej wejścia w życie.

Wyrok TK z 21.9.2015 r., K 28/13

(OTK-A 2015, Nr 8, poz. 120)

pkt III.2.2.1.

Ustrojodawca − w preambule do Konstytucji RP – jednoznacznie stwierdził, że Naród Polski (…) to „wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”. Dla ustalenia przynależności do tak pojętego Narodu Polskiego nie mają zatem znaczenia żadne − poza obywatelstwem − czynniki, choćby takie jak narodowość, rasa czy wyznanie, a istotą przynależności do tak pojętego Narodu Polskiego jest poczucie państwowości uzewnętrzniane przez posiadanie polskiego obywatelstwa. Powyższe rozumienie pojęcia „naród polski” na gruncie Konstytucji RP byłoby niepełne. Z jej art. 5 (…), art. 6 (...), a pośrednio również z art. 35 (…) wynika, że ustrojodawca traktuje „naród polski” (pisany małymi literami) jako wspólnotę nie tyle etniczną, w ścisłym znaczeniu „wspólnoty krwi”, (co byłoby bezprzedmiotowe wobec migracji i mieszania się różnych narodowości zarówno w wielonarodowej I i II Rzeczypospolitej, jak i w wyniku wojen i przemarszów obcych armii), ile kulturową.