Koordynacja ruchowa ciała człowieka. Ocena funkcjonalna i leczenie ruchem - ebook

1 Wprowadzenie

Koordynacja ruchowa to dość złożone zagadnienie rozpatrywane najczęściej jako jedna ze zdolności motorycznych ciała człowieka.

Zdolności motoryczne stanowią bardzo ważne zagadnienie nie tylko w naukach o kulturze fizycznej. Medycyna, a szczególnie bliska mi fizjoterapia, równie dużo miejsca poświęca teorii, jak i praktyce ruchu człowieka.

Za jednego z twórców współczesnej teorii motoryczności uznaje się Bernsteina. To on w swojej pracy „O strukturze ruchów”, w roku 1947, zawarł jej podstawy. Zgodnie z nią „działanie ruchowe człowieka polega na nadążającym porównywaniu pożądanej wartości z aktualną, dotyczącą wskaźników charakteryzujących ruch”. Rozpoczęcie ruchu jest według Bernsteina możliwe po wyobrażeniu celu i skonstruowaniu programu działania. W roku 1966 Bernstein podał definicję koordynacji ruchowej, zgodnie z którą koordynacja to: „pokonywanie nadmiernej liczby stopni swobody poruszającego się organizmu, czyli przekształcenie go w system sterowalny”.

Każda aktywność ruchowa powinna być skoordynowana, płynna, dokładna, celowa, najlepiej perfekcyjnie wykonana. Jesteśmy do tego w różnym stopniu przygotowani, co oznacza, że „dysponujemy narzędziami” wbudowanymi w nasze ciało, które odpowiadają za koordynację ruchu – to narząd wzroku, błędnik błoniasty, receptory czucia głębokiego (proprioreceptory) oraz koordynujący ich pracę móżdżek. Gdy wykonujemy jakąkolwiek aktywność ruchową, na przykład idziemy, nasz mózg musi otrzymywać informacje o tym, czy stopa już stanęła na podłożu, czy nie, jak jest ustawiona, czy można się na niej oprzeć i przenieść ciężar ciała, wtedy wysyła informację do drugiej kończyny o tym, że należy wykonać ruch – krok do przodu. Wymienione wyżej „narzędzia” zapewniają stały dopływ informacji do ośrodkowego układu nerwowego, dzięki czemu może powstać informacja zwrotna, konieczna do sprawnego wykonywania ruchów skoordynowanych. To bardzo uproszczony schemat koordynowania ruchów ciała człowieka.

Jak to możliwe, że wiemy, jak wysoko unieść nogę, gdy „wyrasta” przed nami przeszkoda? Jak to możliwe, że możemy z zamkniętymi oczami dotknąć palcem do czubka własnego nosa? Z jaką siłą należy uderzyć rakietą w piłkę tenisową, aby osiągnąć zamierzony cel na boisku przeciwnika lub choćby uderzając o ścianę, aby odbita piłka nie zaskoczyła nas albo właśnie zaskoczyła?

Móżdżek to bardzo ważna część ośrodkowego układu nerwowego, która odgrywa decydującą rolę w koordynowaniu ruchów człowieka. Móżdżek otrzymuje mnóstwo informacji: z mięśni, stawów i więzadeł (z proprioreceptorów), ze skóry, narządu wzroku, słuchu, równowagi, dłoni i stóp, z okolicy ruchowej kory mózgu oraz z ośrodków ruchowych rdzenia kręgowego. Błyskawicznie je analizuje, tak by w efekcie osiągnąć ruch celowy, płynny, właściwy dla zaistniałej sytuacji. Móżdżek decyduje o tym, które mięśnie mają się kurczyć i z jaką siłą. Decyduje także o tym, które mięśnie muszą być rozluźniane. Przez cały czas kontroluje przebieg ruchu i wprowadza automatyczne poprawki. Na przykład, jeżeli chcemy coś podnieść z podłogi, a przedmiot ten ma duże gabaryty (co może wskazywać na jego znaczny ciężar), nasze ciało przygotowuje się do dźwignięcia. Tymczasem masa tego przedmiotu okazuje się bardzo mała. Mogłoby to spowodować zachwianie równowagi ciała, gdyby nie prawidłowa praca móżdżku, który natychmiast wpływa na obniżenie przyłożonej siły, co pozwala wyhamować ruch, przywrócić równowagę (dzięki właściwej i koniecznej zmianie napięcia innych mięśni szkieletowych) i dokończyć zadanie ruchowe. Móżdżek pełni rolę nadrzędną, lecz koordynacja ruchowa zależy od wielu innych czynników. Oprócz sprawnego narządu ruchu i dobrze funkcjonującego układu nerwowego istotne z punktu widzenia nauczania ruchu i poprawy koordynacji ruchowej są także takie czynniki, jak: uzdolnienia ruchowe, doświadczanie ruchu, wyobrażenia oraz umiejętności ruchowe nabyte w trakcie naszego życia.

1.1. Koordynacja ruchowa – definicje i pojęcia z nią związane

Ze słowotwórczego punktu widzenia „koordynacja ruchowa” to związek dwóch niezależnych od siebie wyrażeń. Koordynacja – według Słownika języka polskiego oznacza: „harmonijny przebieg lub funkcjonowanie czegoś”. Drugi człon – ruchowy/ruchowa – wskazuje na charakter motoryczny związany ze zmianą położenia organizmu żywego lub też jego części.

Próby zdefiniowania pojęcia koordynacji ruchowej podejmowane były przez wielu autorów. Jedną z nich jest ujęcie koordynacji jako: ”…zdolność człowieka do wykonywania złożonych pod względem stosunków koordynacyjnych aktów ruchowych, zdolność przestawiania się z jednych ściśle skoordynowanych ruchów na inne, jak również zdolność szybkiej reakcji nowych aktów ruchowych odpowiednio do nieoczekiwanie powstających zadań” (Naglak, 1979; Naglak, 1991).

Kolejna definicja mówi, że: „koordynacja ruchowa polega na współdziałaniu mechanizmów fizjologicznych, głównie nerwowo-mięśniowych, zapewniających wykonanie ruchu zgodnie z jego założeniami” (Raczek i wsp., 1998). I tak: koordynacja pracy mięśni polega na dostosowaniu wielkości napięć mięśniowych do aktualnych zadań ruchowych z uwzględnieniem działania sił zewnętrznych. Koordynacja ruchów jest więc podstawą biologiczną, na której opiera się cały proces nauczania i doskonalenie techniki ruchu.

Najbardziej aktualną i trafną definicją koordynacji ruchowej jest definicja zaproponowana przez Starostę (2006), który tłumaczy koordynację jako „zdolność do wykonywania złożonych ruchów dokładnie, szybko i w zmiennych warunkach”.

Pojęciem istotnie związanym z koordynacją ruchu są zdolności koordynacyjne, takie jak:

→ zdolność kinestetycznego różnicowania ruchów (zdolność do osiągnięcia wysokiej dokładności i ekonomii ruchów całościowych oraz jego kolejnych faz);

→ zdolność zachowania równowagi (możliwość utrzymania pionowej pozycji ciała lub możliwość zachowania czy przywrócenia pionowej pozycji ciała – w czasie lub po wykonaniu czynności ruchowej);

→ zdolność przejawiania szybkiej reakcji (czas reakcji prostej, szybkość odpowiedzi na bodźce akustyczne i wizualne proste lub złożone);

→ zdolność orientacji czasowo-przestrzennej (zdolność do szybkiej oceny pozycji i ruchu ciała oraz ich zmian w przestrzeni i czasie w odniesieniu do ustalonego obszaru działań lub poruszającego się obiektu);

→ zdolność rytmizacji ruchów (tempo ruchów);

→ zdolność dostosowania ruchów;

→ zdolność łączenia ruchów;

→ zdolność symetryzacji ruchów;

→ zdolność wyrazistości ruchów;

→ zdolność rozluźnienia mięśni;

→ zdolność współpracy (Starosta, 2006).

Badacze przedmiotu podkreślają znaczenie: pamięci ruchowej, szybkości uczenia się oraz inteligencji niewerbalnej dla osiągania wysokiego poziomu zdolności koordynacyjnych. Niektóre z wymienionych zdolności uwarunkowane są genetycznie.

Niektórzy dzielą koordynacyjne zdolności motoryczne na lokalne i globalne. Za ruchy lokalne uznano te, „w których pracują mięśnie odpowiedzialne za ruch jednego stawu, z jednym stopniem swobody ruchu lub ruchy wykonywane całą kończyną z udziałem pewnej liczby stawów i mięśni, które nią poruszają. Natomiast ruchy wymagające zaangażowania większej liczby mięśni oraz odbywające się przy większej liczbie stopni swobody ruchu, określono jako globalne” (Rutkowska-Kucharska, 1982; Rutkowska-Kucharska i wsp., 1990).

Biorąc pod uwagę usystematyzowanie wiedzy na temat koordynacji ruchowej ciała człowieka, w tym miejscu warto uzupełnić informację, że w piśmiennictwie spotykamy odpowiedniki podziału ruchów na globalne i lokalne określane jako „duża motoryka” (ruchy całego ciała) i „mała motoryka” (precyzyjne ruchy części ciała lub zręczność, rozumiana jako zwinność rąk).

Pojęciem związanym z zagadnieniem koordynacji są także poziomy koordynacji:

→ Pierwszy poziom koordynacji oznacza ruchy charakteryzujące się dokładnością, przy których nie ma znaczenia szybkość ich wykonywania.

→ Drugi poziom koordynacji oznacza możliwość wykonania dokładnych ruchów w określonym i jak najkrótszym czasie.

→ Trzeci poziom koordynacji oznacza możliwość wykonania określonych ruchów dokładnie, bezbłędnie i możliwie szybko oraz tak, aby były one zawsze adekwatne do ciągle zmieniających się warunków zewnętrznych.

Poziomy koordynacji uwarunkowane są stanem i stopniem rozwoju układu nerwowego, wrodzonymi uzdolnieniami ruchowymi, doświadczeniem ruchowym, zasobami znanych ruchów oraz wyobraźnią ruchową.

Dla fizjoterapeuty powinny być sugestią, w jaki sposób nauczać ruchu. Kolejność stosowanych środków nie kłóci się w żaden sposób z fazami nauczania motorycznego czy też zasadą stopniowania trudności.

1.1.1. Rodzaje koordynacji ruchowej

Jak pisałam wcześniej, koordynacja ruchowa to „zdolność do wykonywania złożonych ruchów dokładnie, szybko i w zmiennych warunkach”, jednak aby zrozumieć to pojęcie i dobrze wykorzystać w praktyce, istotny wydaje się przegląd rodzajów koordynacji związanych z ruchem i warunkujących ruchy ciała człowieka.

Koordynacja nerwowo-mięśniowa

Jest to sposób sterowania ruchem (aktywnością mięśni) przez układ nerwowy w odpowiedzi na bodźce płynące z zewnątrz oraz demonstrowanie ruchów dowolnych jako przejaw decyzji płynących z kory mózgowej.

W pracy układu nerwowego można wyróżnić trzy składowe: ruchy automatyczne, działanie odruchowe oraz ruchy dowolne. Jeżeli dany ruch jest powtarzany wielokrotnie, stopniowo staje się on ruchem automatycznym. Wzorce ruchu są przechowywane w mózgu, gotowe do odtworzenia, kiedy tylko będą potrzebne.

Mięśnie mogą się kurczyć także bez świadomych decyzji płynących z mózgu – w wyniku odruchów, które pojawiają się, gdy mięsień jest np. szybko rozciągany. Po uderzeniu w ścięgno mięśnia receptory w mięśniu komunikują się z komórkami nerwowymi w rdzeniu kręgowym, które wysyłają impulsy z powrotem do mięśnia, powodując jego skurcz. Opisany odruch mięśni własny jest najprostszym odruchem rdzeniowym i charakteryzuje się minimalnym wpływem nadrzędnych odcinków ośrodkowego układu nerwowego.

Hamowanie zwrotne (reciprokalne) ma swoje podłoże w odruchu neurologicznym, który może mieć miejsce w organizmie dzięki obecności tzw. unerwienia przeciwstawnego, lub inaczej reciprokalnego. Unerwienie to umożliwia relaksację i rozciągnięcie określonego mięśnia poprzez napięcie w tym samym czasie jego antagonisty. Uważa się, że napięcie grupy antagonistycznej pozwala na rozluźnienie mięśni przeciwnych, lecz wspólnie działających, agonistycznych.

Pracę mięśni różnicujemy na statyczną (izometryczną) i dynamiczną, w której wyróżniamy pracę o charakterze koncentrycznym i ekscentrycznym.

Z punktu widzenia rozważań nad koordynacją ruchową istotna jest ekscentryczna faza pracy mięśni. Praca ekscentryczna mięśnia charakteryzuje się skurczem mięśnia oraz jego wydłużeniem. Mięsień wykonuje taką pracę, gdy działające siły zewnętrzne przewyższają siły generowane przez ten mięsień. Ze względu na duże siły zewnętrzne, jakie towarzyszą pracy ekscentrycznej, często dochodzi do uszkodzenia tkanki mięśniowej, co może wymagać włączenia kompensacyjnych strategii kontroli nerwowo-mięśniowej. Następuje odkształcenie od właściwej długości mięśnia w kierunku wydłużenia, zmniejszenie napięcia czynnego oraz wzrost napięcia biernego. Dzięki temu po serii powtórzeń dochodzi do zmian adaptacyjnych, które chronią mięsień przed kolejnymi uszkodzeniami. Efektem ekscentrycznego treningu siłowego jest wzrost siły i przekroju poprzecznego oraz pobudliwości nerwowej mięśni. Stopień wzrostu siły zależy w tym przypadku od ilości i szybkości wykonywanych ćwiczeń ekscentrycznych. Poprawia się koordynacja wewnątrzmięśniowa i międzymięśniowa, a to wpływa na przyrost siły. Ćwiczenia o charakterze pracy ekscentrycznej pozytywnie wpływają również na poprawę koordynacji nerwowo-mięśniowej, a więc lepszą kontrolę ruchu i jego efektywność. Ruchy powinny być wykonywane wolno, pod kontrolą. Sprzyja to największemu przyrostowi siły i masy mięśni.

Druga z dynamicznych prac mięśni – praca koncentryczna, to praca, podczas której mięsień, pokonując siły zewnętrzne, ulega skróceniu. Dzieje się tak wtedy, gdy siła wygenerowana przez dany mięsień jest większa od obciążenia zewnętrznego. W codziennych aktywnościach czysty skurcz koncentryczny jest praktycznie niemożliwy (mięśnie, które wykonały pracę koncentryczną, zwykle po niej wykonują pracę ekscentryczną lub statyczną). Dlatego trudno mówić o zmianach adaptacyjnych, dotyczących wyłącznie pracy koncentrycznej. Wiadomo jednak, że zarówno wyizolowane ćwiczenia koncentryczne, jak i naprzemienna praca ekscentryczno-koncentryczna nie prowadzą do tak wielu uszkodzeń mięśni, jak w przypadku samego obciążania ekscentrycznego. Należy tutaj zaznaczyć, że skurcze ekscentryczne mogą generować 2–3 razy więcej siły niż praca koncentryczna, ale wykonując pracę ekscentryczną, nie zwiększymy siły koncentrycznej.

Ćwiczenia z przewagą pracy koncentrycznej budują siłę bez budowania masy mięśniowej, ale nie skutkują bólem mięśni, a organizm regeneruje się szybciej. Podczas fazy koncentrycznej mięsień jest mniej podatny na kontuzje.

Praca statyczna mięśnia (izometryczna) pojawia się, gdy siła wyprodukowana przez mięsień jest równa sile zewnętrznej, a mięsień nie zmienia swojej długości. Typ zmian adaptacyjnych w przypadku ćwiczeń izometrycznych zależny jest od tempa generowania skurczu. Progresywne, izometryczne skurcze wywołują modyfikacje w układzie nerwowym na poziomie obwodowym, natomiast dynamiczne skurcze mają wpływ na właściwości skurczu mięśni. Ponadto podczas napięcia izometrycznego osiągamy więcej siły niż w ruchu koncentrycznym. Dodanie zatrzymania po zakończeniu pierwszej fazy ruchu jest więc dobrym pomysłem – zwiększy się całkowity czas napięcia mięśnia, co przełoży się na wzrost siły. Wstrzymanie ruchu powoduje, że czas napięcia mięśni rośnie i wznowienie ruchu wymaga od nas dużo większego napięcia oraz siły mięśni niż przechodzenie przez dany punkt siłą rozpędu.

Wykonywanie ćwiczeń dynamiczno-izometrycznych buduje siłę lepiej niż wykonywanie ćwiczeń dynamicznych i izometrycznych osobno. Wiąże się to także ze zwiększeniem koordynacji wewnątrz- i międzymięśniowej.

Siłę mięśni można kształtować do pewnego stopnia poprzez ćwiczenia izolowane. Podczas ruchów wykonywanych w pojedynczych stawach znaczenia nabiera koordynacja wewnątrzmięśniowa, czyli procesy pobudzania i hamowania danej grupy mięśniowej.

W ruchach złożonych, z którymi najczęściej mamy do czynienia i które „szlifujemy” pod względem technicznym, mamy do czynienia z ruchem przebiegającym w wielu stawach. Ruch wielostawowy angażuje większą liczbę grup mięśniowych, które muszą umieć ze sobą współpracować. Ćwiczenia globalne, uruchamiające większą liczbę łańcuchów biokinematycznych, angażują większą liczbę mięśni agonistycznych, synergistycznych i antagonistycznych. Kształtują zatem w większym stopniu koordynację międzymięśniową i służą większemu kształtowaniu siły oraz jakości ruchu.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa

Jest to zharmonizowana praca ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała. Niektórzy autorzy twierdzą, że koordynacja wzrokowo-ruchowa „to coś znacznie więcej niż tylko współpraca naszych zmysłów z obwodowym i ośrodkowym układem nerwowym oraz mięśniami szkieletowymi. Jest to także zdolność wykonywania złożonych przestrzennie i czasowo ruchów lub powtarzających się sekwencji ruchowych, jak również reagowanie i rozwiązywanie nowych, nieoczekiwanych sytuacji ruchowych” (Bompa, 1990).

Koordynacja wzrokowo-ruchowa kształtuje się w całościowym rozwoju psychomotorycznym dziecka. Nie jest czynnikiem wrodzonym. Na jej jakość ma wpływ asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ludzkiego ciała, która wynika z różnic w budowie i funkcji obu półkul mózgowych. Mówimy tutaj o lateralizacji lub inaczej stronności, która wyraża się większą sprawnością ruchową prawych kończyn niż lewych, także rejestrowaniem większej ilości bodźców docierających z jednej strony ciała. Lateralizacja jest postępującym procesem, który kształtuje się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka. W czasie tego procesu kształtuje się przewaga jednej strony ciała nad drugą podczas wykonywania czynności ruchowych. Za określoną stronność ciała odpowiada przeciwległa półkula mózgowa. Gdy ręka dominująca jest po tej samej stronie ciała co oko dominujące, powstaje tzw. układ ręka – oko, który stanowi podstawę koordynacji wzrokowo-ruchowej, co umożliwia i znacznie ułatwia wykonywanie czynności graficznych i manipulacyjnych. Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest niezmiernie ważnym elementem w procesie nabywania umiejętności przez człowieka.

1.1.2. Kształtowanie koordynacji ruchowej w rozwoju ontogenetycznym

Możliwości ruchowe dziecka zależą od odziedziczonego wzorca genetycznego, od czynników oddziałujących na centralny system nerwowy oraz od otoczenia, w jakim rozwija się dziecko. Ruch daje dziecku szansę na eksplorowanie świata, pozwala na fizyczne poznanie rzeczywistości, dostarcza bodźców, które umożliwiają mu konstruowanie wiedzy o świecie. Początek rozwoju intelektualnego dziecka zaczyna się od okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej. Rozwój psychiczny i motoryczny są ze sobą ściśle związane. Dla podkreślenia związku pomiędzy rozwojem motorycznym i intelektualnym najczęściej posługujemy się terminem: rozwój psychomotoryczny. Zwłaszcza w odniesieniu do niemowląt, kiedy rozwój psychiki dziecka określa się głównie poprzez ocenę jego rozwoju ruchowego.

Rozwój dziecka uwarunkowany jest dojrzewaniem układu nerwowego. Rozwój motoryczny najpierw wspierany jest przez proprioreceptory, następnie przez tangoreceptory (pozwalają różnicować dotyk, ucisk i nacisk), a później przez telereceptory (odpowiadają za odbiór wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych).

Postępująca mielinizacja (tworzenie osłonki mielinowej wytwarzanej przez komórki Schwanna) włókien nerwowych zapobiega przenoszeniu się stanów pobudzenia na komórki sąsiednie, poprawia szybkość i efektywność przewodnictwa nerwowego i ogranicza ruchy dodatkowe. Inerwacja (stopniowe wydłużanie się wypustek komórek nerwowych i tworzenie połączeń z włóknami mięśniowymi) wpływa na koordynację nerwowo-mięśniową i odgrywa decydującą rolę w wykonywaniu przez dziecko poszczególnych czynności ruchowych.

Prawidłowy rozwój dziecka, jak wiemy, obejmuje: prawidłowy rozwój napięcia mięśni, prawidłowy rozwój reflektoryczny, kształtowanie orientacji wokół linii środkowej ciała oraz stopniową dysocjację, czyli oddzielenie ruchów części ciała.

Bardzo istotnym etapem w rozwoju dziecka i omawianej koordynacji jest „spotkanie się” rączek dziecka w linii środkowej ciała, co ma miejsce około 3. miesiąca życia. Zapoczątkowuje to kształtowanie orientacji wokół linii środkowej ciała i przekroczenie tej linii około 5. miesiąca życia, pozwala na pierwszą ludzką lokomocję – obroty. Koordynacja oko – ręka (wodzenie wzrokiem i sięganie do przedmiotu), koordynacja ręka – noga (sięganie ręką do kolana, do stopy) pozwalają budować napięcie centralne. Koordynacja oko – ręka – kolano gwarantuje, że dziecko może patrzeć i jednocześnie siedzieć. Koordynacja oko – noga – usta (stopa w ustach) około 5. miesiąca życia, najlepiej w pozycji na boku, doskonali balansowanie z jednoczesnym wydłużaniem i skracaniem stron ciała (przygotowanie do lokomocji pełzania, czworakowania, chodzenia).

Jednocześnie należy zwracać uwagę na możliwość występowania niewygaszonych objawów, np. asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego. Dziecko może mieć wówczas problemy z przekraczaniem linii środkowej ciała oraz, co się z tym wiąże, z przenoszeniem przedmiotu z ręki do ręki i manipulowaniem nim. Z tego powodu może mieć ono trudności w określeniu, którą ręką lub nogą woli pracować. Z kolei toniczny odruch błędnikowy w początkowym rozwoju psychomotorycznym dziecka może zaburzyć, a nawet powstrzymać raczkowanie, co w oczywisty sposób przeniesie się na funkcjonowanie ruchowe dziecka, ponieważ nie będzie ono w sposób naturalny nabywało umiejętności koordynowania ruchów rąk i oczu. Odruch ten pełni funkcję kontroli ruchów głowy i wpływa na poczucie stabilności ciała, co jest niezbędne do spójnego funkcjonowania innych układów. Takie dziecko będzie miało problemy z percepcją wzrokową, problemy z wyczuciem w przestrzeni, będzie przejawiało niechęć do sportów, choćby zajęć wychowania fizycznego lub innych aktywności.

Koordynowanie pracy pomiędzy narządem wzroku a ruchami ciała człowieka obserwujemy od jego narodzin, a więc jeżeli przebiega bez zakłóceń, to:

→ w 1. miesiącu życia dziecko zaczyna wodzić wzrokiem za przesuwanymi przedmiotami;

→ w 2. miesiącu życia ruchy stają się bardziej kontrolowane, dziecko wykazuje chęć sięgania po przedmioty i zabawki, szczególnie te o intensywnych kolorach;

→ w 3. miesiącu życia, poprzez stałe powtarzanie i utrwalanie ruchów, dziecko „bawi się” samodzielnie własnymi rączkami oraz lepiej kontroluje ich ułożenie w przestrzeni;

→ między 4. a 6. miesiącem życia obserwujemy szybki postęp, dziecko potrafi koncentrować wzrok na przedmiotach bliższych i dalszych, czego efektem są ruchy (celowe, bardziej świadome); zwiększa się siła rączek oraz zdolność manipulowania przedmiotami – chwyt staje się silny;

→ w 6.–8. miesiącu życia zauważamy znaczny rozwój motoryki małej; poprawia się zdolność chwytania szczypcowego (chwyt kciukiem i palcem wskazującym w ułożeniu przypominającym szczypce), powoduje to rozwój zdolności przekładania zabawki z ręki do ręki, podnoszenia jej, trzymania dwóch przedmiotów jednocześnie – po jednym w każdej ręce, możliwość manipulowania mniejszymi przedmiotami; ruchy są bardziej zdecydowane.

W wieku przedszkolnym (3.–6. rok życia) dziecko bardzo intensywnie doskonali koordynację ruchów tułowia i kończyn, jednak deficyty koordynacji wzrokowo-ruchowej mogą negatywnie wpływać na jego funkcjonowanie. Takie dziecko nie posiada umiejętności przechodzenia z jednego ruchu do następnego (zaburzona jest płynność ruchu, ruch jest przerywany, chaotyczny). Woli ono posługiwać się jedną ręką, prace oburęczne sprawiają mu dużą trudność. W przypadku zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej zaburzony będzie także rozwój poznawczy (pisanie, rysowanie, czytanie, zapamiętywanie). Dziecko może przejawiać problemy związane z analizą i syntezą wzrokową oraz z pamięcią wzrokową, jak również z orientacją przestrzenną.

Największy przyrost sprawności fizycznych dzieci przypada na wiek 5–6 lat, kiedy dokonuje się tzw. skok rozwojowy, polegający na szczególnej zdolności do opanowania różnych umiejętności (złoty wiek motoryczności). Wówczas to doskonali się duża i mała motoryka: dzieci swobodnie chodzą, biegają, nabywają umiejętności skakania, rzucania i łapania piłki, uczą się jeździć na rowerze, łyżwach, pływają, wspinają po drabinkach, doskonalą sprawności manualne, a także praksję (np. posługiwanie się widelcem, kredkami, pędzelkiem, nożyczkami).

Szczyt rozwoju koordynacji ruchowej u dzieci przypada na okres 10–13 lat. Wykazują wówczas dużą zdolność szybkiego przyswajania nowych skomplikowanych ruchów, tym większą, im więcej mają doświadczeń ruchowych już opanowanych.

Pytania edukacyjne

1. Co to jest koordynacja ruchowa?

2. Wyjaśnij pojęcie zdolności motorycznych.

3. Wyjaśnij pojęcie duża i mała motoryka.

4. Co oznacza koordynacja nerwowo-mięśniowa?

5. Wyjaśnij pojęcie hamowania reciprokalnego.

6. Co to jest koordynacja wewnątrz- i międzymięśniowa?

7. Wyjaśnij znaczenie koordynacji wzrokowo-ruchowej.

8. Opisz rodzaje pracy mięśni.

9. Scharakteryzuj etapy kształtowania się koordynacji ruchowej w rozwoju ontogenetycznym.

Piśmiennictwo

1. Bernstein N.A.: O postrojenii dwiżenij. Medgiz, Moskva 1947.

2. Bernstein N.A.: Oczerki po fizjologii dwiżenij i fizjologii aktiwnosti. Medicina, Moskva 1966.

3. Bloch M.H., Sukhodolsky D.G., Leckman J.F., Schultz R.T.: Fine-motor skill deficits in childhood predict adulthood tic severity and global psychosocial functioning in Tourette’s syndrome. J Child Psychol Psychiatry, 2006, 47 (6): 551–559.

4. Bogdanowicz M.: Leworęczność u dzieci. WSiP, Warszawa 1992.

5. Bompa T.: Teoria i metodyka treningu. RCMSKFiS, Warszawa 1990.

6. Chaitow L.: Techniki energii mięśniowej. Urban & Partner, Wrocław 2011.

7. Czajkowski Z.: Od zwinności do zdolności zbornościowych. Sport Wyczynowy, 1993, 3–4: 18–33.

8. Czchaidze L.W.: Koordynacja ruchów dowolnych i powstawania nawyków ruchowych człowieka w świetle ogólnych zasad sterowania i układów sterowanych. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1962, VI, 2.

9. Denisiuk L., Milicerowa H.: Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. PZWS, Warszawa 1969.

10. Domagalska M.: Odczuwam – Patrzę – Działam. Adsum, Kraków 2004.

11. Drabik L.: Słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.

12. Gagnon C., Mathieu J., Desrosiers J.: Standardized finger-nose test validity for coordination assessment in an ataxic disorder. Can J Neurol Sci, 2004, 31 (4): 484–489.

13. Grottel K., Krutki P.: Organizacja mięśnia i sterowanie ruchem. Część II: Sterowanie ruchem. Podręczniki nr 46, AWF w Poznaniu; Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań – Warszawa 1996.

14. Hirtz P., Starosta W.: Kierunki badań koordynacji ruchowej w sporcie. Antropomotoryka, 1991, 5: 69–82.

15. Kostiukow A., Rostkowska E., Samborski W.: Przegląd Testów Koordynacji Ruchowej Stosowanych w Medycynie. Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu, 2007; 3 (12): 199–203.

16. Ljach W.I.: The structure of coordinational Motor Abilities (CMA) in athletes and schoolchildren and its dependence on various factors. (W:) Motor Coordination in Sport and Exercise. Atti Convegno di Studi, Bologna 2001, 107–118.

17. Longstaff A.: Neurobiologia – krótkie wykłady. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

18. Maas F.V.: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. WSiP, Warszawa 1998.

19. Magiera L.: Leksykon masażu i terminów komplementarnych. Wydawnictwo Bio-Styl, Kraków 2016.

20. Matthews G.G.: Neurobiologia. Od cząsteczek i komórek do układów. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.

21. Międzynarodowa Klasyfikacja Procedur Medycznych (ICD-9). Narodowy Fundusz Zdrowia, 2010.

22. Miętkiewski E.: Zarys fizjologii lekarskiej. PZWL, Warszawa 1984.

23. Mleczko E.: Przegląd poglądów na temat motoryczności człowieka. Antropomotoryka, 1992, 10: 109–140.

24. Naglak Z.: Metodyka trenowania sportowca. AWF, Wrocław 1991.

25. Naglak Z.: Trening sportowy – teoria i praktyka. PWN, Wrocław 1979.

26. Nowotny J.: Podstawy fizjoterapii. Tom II, Wydanie AWF w Katowicach, 1998.

27. Raczek J., Mynarski W., Ljach W.: Teoretyczno-empiryczne podstawy kształtowania i diagnozowania koordynacyjnych zdolności motorycznych. Studia nad motorycznością ludzką 4. AWF, Katowice 1998.

28. Raczek J., Mynarski W.: Koordynacyjne zdolności motoryczne dzieci i młodzieży. Struktura wewnętrzna i zmienność osobnicza. Wyd. AWF Katowice, Katowice 1992.

29. Rosławski A., Skolimowski T.: Technika wykonywania ćwiczeń leczniczych. PZWL, Warszawa 1987.

30. Rutkowska-Kucharska A., Bober T., Golema M.: Weryfikacja metod oceny manipulacją i równowagą człowieka. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Biomechaniki. AWF, Gdańsk 1990.

31. Rutkowska-Kucharska A.: Struktura koordynacji ruchów a przesłanki do uprawiania gimnastyki artystycznej. Autoreferat rozprawy doktorskiej. AWF, Wrocław 1982.

32. Sawicki W.J.: Histologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.

33. Schleip R., Findley T.W., Chaitow L., Huijing P.A.: Powięź. Badanie, profilaktyka i terapia dysfunkcji sieci powięziowej. Urban & Partner, Wrocław 2014.

34. Skarbek K., Wrońska I.: Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym. Wydawnictwo Bliżej Przedszkola, 2013.

35. Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1985.

36. Starosta W.: Dokładność ruchu – jeden ze wskaźników przygotowania technicznego. Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 1983, 33: 63–79.

37. Starosta W.: Globalna i lokalna koordynacja ruchowa. Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Warszawa 2006.

38. Starosta W.: Koordynacja ruchowa człowieka. (W:) Osiński W. (red.): Motoryczność człowieka – jej struktura, zmienność i uwarunkowania. Monografie nr 310, AWF w Poznaniu, 1993, 81–120.

39. Starosta W.: Motoryczne zdolności koordynacyjne. Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Warszawa 2003.

40. Strzałko J.: Słownik terminów biologicznych. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006.

41. Swaine B.R., Sullivan J.: Relation between clinical and instrumented measures of motor coordination in traumatically brain injured persons. Arch Phys Med Rehabil, 1992, 73: 55–59.

42. Szopa J.: Genetyczne uwarunkowania psychomotorycznych i fizjologicznych właściwości człowieka. (W:) Raczek J. (red.): Motoryczność dzieci i młodzieży – aspekty teoretyczne oraz implikacje metodyczne. Cz. I. AWF Katowice 1986.

43. Szopa J.: W poszukiwaniu struktury motoryczności. Analiza czynnikowa cech somatycznych, funkcjonalnych i prób sprawności fizycznej u chłopców i dziewcząt w wieku 8–19 lat. Wydawnictwo Monograficzne nr 35, AWF Kraków 1988.

44. Tanner J.M.: Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa 1963.

45. Wolański N., Parižkowa J.: Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Sport i Turystyka, Warszawa 1976.

46. Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. Cz. 1, 2. PWN, Warszawa 1983.

47. Zembaty A.: Kinezyterapia. Tom II, Wydawnictwo „Kasper” Sp. z o.o., Kraków 2003.