Korfanty. Silna bestia - ebook

WSTĘP

JAK POWIEDZIAŁABY MOJA MAMA Eugenia, nareszcie dokonała się sprawiedliwość dziejowa i mojego Dziadka, Wojciecha Korfantego, uznano za jednego z ojców polskiej niepodległości i wystawiono Mu pomnik w Warszawie.

Gdy Go widziałem po raz ostatni, miałem trzy lata, więc niczego nie pamiętam. Ale myśl o tym, że trzymał mnie na rękach, napawa mnie dumą i radością. Znam Dziadka doskonale z opowiadań Matki oraz Jej sióstr. Dawniej wyobrażałem Go sobie jako kochającego i serdecznego człowieka, którego zasługi zostały w rodzinnych przekazach wyolbrzymione. Dopiero kiedy po raz pierwszy przyjechałem do Polski i zobaczyłem w Siemianowicach Śląskich Jego pomnik, zrozumiałem, że miałem jednak niezwykłego przodka.

Podczas następnych pobytów, uroczystości i spotkań w Polsce dowiadywałem się o Nim coraz więcej. I wtedy rodzinne relacje zaczęły nabierać nowego sensu. Zrozumiałem, dlaczego Mama, która znała kilka języków obcych, rozmawiała ze mną tylko po polsku. Niestety, czytać po polsku nie potrafię, bo kiedy uciekaliśmy z Polski przed zemstą Niemców, którzy na pewno nie oszczędziliby rodziny człowieka odpowiedzialnego za odebranie im części Górnego Śląska, dopiero zaczynałem chodzić. Z tego powodu nie przeczytałem książek ani artykułów o Dziadku, mogłem jedynie słuchać, gdy czytała je Mama. Nieraz się przy tym denerwowała, czemuś zaprzeczała lub dopowiadała jakieś szczegóły. Często też mojemu obecnie już nieżyjącemu bratu Wojtkowi i mnie powtarzała, że to nie wstyd być biednym. Bo gdy zaczynaliśmy życie za oceanem, byliśmy bardzo biedni. Straciliśmy wszystko: dom i poczucie bezpieczeństwa, drukarnię, a na jakiś czas także dobre imię.

Teraz Wojciechowi Korfantemu wzniesiono pomnik w Warszawie, powstała także następna Jego biografia. Książek opisujących Jego życie i dokonania nie ma zbyt wielu, więc tym bardziej się cieszę, że został przypomniany w tak obszernej formie. Mam nadzieję, że ta pozycja przybliży postać mojego Dziadka nie tylko Czytelnikom, ale także mnie. Wiem już, że nie jest to laurka, że książka odkrywa epizody z Jego życia, których wolałbym nie poznać. Jednak nie ma ludzi bez skazy – no, może taka była moja Matka. Wiem, że ta książka prezentuje uczciwy i rzetelny obraz człowieka, którego bezkompromisowość doprowadziła do rzeczy wielkich.

Wojciech Korfanty został w niej ukazany jako Górnoślązak, który szuka swojej drogi życiowej i odnajduje ją w dążeniu do uświadomienia najpierw sobie, a potem innym swej przynależności narodowej. Odnosi triumf po powstaniach śląskich, ale zaraz potem zostaje wykluczony z grona tych, którzy decydowali o losach Polski, jest obwiniany o nadużycia i aresztowany. Cierń twierdzy brzeskiej tkwił w Jego sercu przez całe życie. To bardzo bolało, bo ranę zadali swoi.

W książce tej opowiadają o Nim ci, z którymi razem pracował i walczył, oraz ci, którzy walczyli przeciwko Niemu. Pada tam stwierdzenie, że był solistą, człowiekiem niepotrafiącym zjednywać sobie ludzi. Bo nawet przyjaźnie i znajomości, które zawierał, były podporządkowane osiągnięciu politycznego celu. Jako polityk za wszelką cenę dążył do unikania rozlewu krwi, wierzył w rokowania i dyplomatyczne misje, a mimo to nie zabrakło Mu odwagi, by stanąć na czele śląskich powstańców. Miał ogromny wpływ nie tylko na losy Śląska i Polski, ale także swych najbliższych – niejednokrotnie cała rodzina ponosiła konsekwencje Jego działalności politycznej. Jednak mimo związanych z tym problemów i doznanych krzywd, nawet wiele lat po Jego śmierci w naszym amerykańskim domu wszystko, co polskie, było święte.

Na kartach tej książki poprzez swe publikacje i przemówienia Dziadek opowiada o różnych faktach. Może historia nie uzna Go za postać bez skazy, ale mam nadzieję, że gdy weźmie pod uwagę całe Jego życie, wystawi Mu pozytywną ocenę. Był żarliwym katolikiem – w Brześciu modlił się głośno, klęcząc, więc na pewno przebaczył swym wrogom. Nie potrafił jednak zapomnieć, jak potraktowała go Jego wymarzona Polska, ale mimo to do końca życia kochał ją bezgranicznie.

Wielu, którzy rzucali mu kłody pod nogi, zostało zapomnianych. Pamięć o moim Dziadku nadal jest żywa. Jego walka nie poszła na marne, bo Śląsk jest polski. Na mogile Wojciecha Korfantego wciąż leżą kwiaty i palą się znicze. Takim zniczem jest także ta książka.

Felix Korfanty, wnuk Wojciecha Korfantego

Warszawa, 25 października 2019 rokuKIM PAN JEST, PANIE KORFANTY?

„MŁODZIUTKI BLONDYN ŚREDNIEGO WZROSTU, lica świeże, różowe, mały, jasny wąsik. Niebieskie oczy spoglądają pogodnie, prawie naiwnie. Z całej postaci tchnie sympatyczny urok młodości, ufnej w przyszłość, nierozczarowanej jeszcze życiem i jego gorzkimi zawodami.

Przy nim równie młodziutka postać niewieścia, kształtna i wdzięczna, wpatrzona w męża jak w obraz, wsłuchana w każde jego słowo… Teatr i powieść przyzwyczaiły nas do zgoła innego typu przywódców ludowych. Gdzież rozczochrana broda, policzki wychudłe, krawat niedbale związany, ruchy gwałtowne?”¹.

Dziennikarz wydawanego w Petersburgu tygodnika „Kraj” przyjechał specjalnie do Zakopanego, żeby spotkać człowieka, który był na ustach Polaków we wszystkich trzech zaborach. Bo choć „czynił wrażenie młodzieńca cichego, spokojnego, dobrego chłopca w całym znaczeniu tych słów”, to w krótkim czasie wywołał na Górnym Śląsku potężną burzę. Potrafił zjednać sobie licznych zwolenników, ale też przysporzyć śmiertelnych wrogów. Gdy przemawiał, hipnotyzował tłumy. Zdobył mandat poselski i rzucił wyzwanie obrońcom starego porządku.

***

JEDNAK NIE WSZYSCY OBSERWOWALI go z sympatią. Bywał obwiniany o to, że swoim radykalizmem torował drogę socjalistom. Według konserwatywnego „Kraju” niewiele się od nich różnił poglądami, a swój poselski mandat zdobył w dużym stopniu dzięki ich poparciu. Od momentu, kiedy zaczął stawiać pierwsze polityczne kroki, przykuwał uwagę wielu obserwatorów. Fascynował, bo był mało podobny do reszty swojej klasy. Nie wygładzał wypowiedzi, ale walił mocno między oczy. Zaczepiony przez kogoś oddawał cios dwa razy, nie kalkulując specjalnie, czy mu się to opłaci.

Można było odnieść wrażenie, że składa się ze sprzeczności i skrajności. Bo jak tu zrozumieć człowieka wychowanego w robotniczej rodzinie, który zamiast pójść na kopalnię jak wszyscy inni, postanowił się kształcić? Wzrastającego na katolickim Śląsku, a mimo to krytykującego księży i procesującego się z samym biskupem, potężnym kardynałem Koppem? Przeciwnicy mieli go za megalomana, który dla zrealizowania własnych ambicji poświęcał innych, a nawet kupczył własnymi ideami. Tak przynajmniej odczytywali niektóre jego decyzje. Dla zwolenników były one dowodem geniuszu politycznego. „Chcę być pierwszy, ponieważ chcę przewodzić naszemu ludowi, naszym zagubionym Górnoślązakom. Chcę ich ocalić przed wynarodowieniem. Chcę ich przekonać, że są Polakami”² – mówił podobno na starcie kariery.

***

POLAKIEM ZOSTAŁ NIE Z RACJI urodzenia, ale dlatego, że sam tak wybrał. Urodzony na Śląsku, który do państwa polskiego przestał należeć na długo przed tym, gdy zaczęły się kształtować narody, został polskim nacjonalistą. Tym bardziej radykalnym, że był to nacjonalizm narodu uciskanego³.

Obce mu były kompleksy rówieśników z Kongresówki – „niepokornych”, którzy dorastali w kraju całkowicie złamanym, i popełniających ochoczo „samobójstwo ducha”. Nie przeżywał też ich frustracji, że Polska to ponura prowincja, bez szans na cywilizacyjny awans. Obca była mu również trauma przegranych narodowych powstań, więc gdy sam w przyszłości stanął na czele insurekcji, poszedł własną drogą. Z Romanem Dmowskim, chwilowym idolem swojej młodości, łączyła go świadomość tego, za jak beznadziejną sprawę się bierze. Różniło go od niego to, że mógł to robić legalnie, ryzykując więzienie, jeśli złamie prawo, ale nie przez sam fakt działania. Niemcy przełomu XIX i XX wieku wprawdzie nie były państwem demokratycznym (w dzisiejszym rozumieniu tego słowa takich państw właściwie wtedy nie było), ale zapewniały swoim mieszkańcom daleko więcej praw niż Rosja. Każdy mężczyzna, bez względu na narodowość, stan majątkowy czy status społeczny, od 25. roku życia mógł brać udział w wyborach do ogólnokrajowego parlamentu Reichstagu, a po ukończeniu 30 lat kandydować. Najważniejsze decyzje wprawdzie i tak zachował w swoich rękach cesarz, ale do Reichstagu należało uchwalanie budżetu.

W młodości Korfanty popadł w konflikt z Kościołem, bo nawołując do radykalnych zmian, kojarzył się z socjalistami. Przez księży postrzegany był jako wróg. Tym groźniejszy, że nie atakował zasad wiary, jak np. socjaliści i liberałowie, ale podkopywał szacunek do kościelnej hierarchii. Dla Korfantego jednak działania Kościoła były zbyt umiarkowane, a jego politykę, jako zbyt ugodową, uważał za nie do przyjęcia. Z socjalistami też stale miał na pieńku. Dogadywał się właściwie tylko z niemieckimi kolegami z Reichstagu. Polscy uważali go za – jak to nazywali – przedstawiciela reakcji. Gorszej obelgi w ich ustach już być nie mog­ło, a on nie pozostawał dłużny. Pogodziła ich dopiero twierdza brzeska. Nigdy, nawet po śmierci swojego wodza, nie odpuścił mu obóz piłsudczykowski. To przez niego emigrował, był opluwany, oskarżany o błędy, zdradę oraz nadużycia finansowe, a w końcu przemilczany.

Problem z nim miała również endecka prawica. Na przemian nosiła go na rękach i się go wypierała. Sam się do tego przyczyniał przez polityczne wolty – najpierw związany był z narodową, a później chrześcijańską demokracją. Najbardziej jednak zaszkodziły Korfantemu cechy charakteru. Wypominano mu wygórowane, a czasami chorobliwe ambicje, pragnienie przywództwa za wszelką cenę, usuwanie z drogi rywali i otaczanie się chwalcami⁴.

Nie uznawał kompromisów. Wobec podwładnych bywał przesadnie wymagający, niecierpliwy i apodyktyczny. Robił świetne wrażenie przy pierwszym spotkaniu, ale dłuższe przebywanie z nim bywało koszmarem, bo wszystkich traktował z góry. Z tego powodu miał nie tyle współpracowników, co wykonawców swych poleceń. W rezultacie, w decydujących politycznych zmaganiach, mógł liczyć tylko na siebie i najczęściej przegrywał. Nie uznawał zasady, że polityka to gra zespołowa. On był solistą.

Przez całe życie sam tworzył swój obraz. I robił to tak skutecznie, że różne historie zaczęto powtarzać za nim, choć w gruncie rzeczy nie było żadnych dowodów, że coś zdarzyło się naprawdę. „Kim pan jest, panie Korfanty?” – pytała w 1903 roku redakcja „Kraju”. I nawet długo po jego śmierci nie przestajemy zadawać sobie tego pytania. Budził i nadal budzi skrajne emocje. Dla Niemców był i pozostaje diabłem wcielonym, który ukradł im najbogatszą część Górnego Śląska. W Polsce jedni z tego samego powodu nosili go na rękach, a inni nie tylko odmawiali mu jakichkolwiek zasług, lecz nawet oskarżali o zdradę interesów narodowych. Równie gorące spory dotyczą jego poglądów: był chadekiem czy endekiem, zwolennikiem czy przeciwnie – wrogiem autonomii Śląska?Z WENECJI DO SADZAWEK

NIE MA NAWET PEWNOŚCI, kiedy został Wojciechem. Za życia i później jego imię przedstawiano w trzech wersjach: Albert, Adalbert i Wojciech. Pierwsze dwa imiona mają pochodzenie germańskie („adal” – ród szlachecki oraz „beraht” – jasny, błyszczący). Na Śląsku imię Albert traktowano jako skróconą wersję Adalberta. Jego polskim odpowiednikiem miał być słowiański, staropolski Wojciech („woj” – wojownik oraz „ciech” – cieszyć się). To skojarzenie powstało za sprawą św. Wojciecha, który przy bierzmowaniu przyjął imię swego nauczyciela, Adalberta z Magdeburga.

Korfanty jednak nigdy nie posługiwał się imieniem Adalbert, choć czasami tak przedstawiali go Niemcy. Aż do 1918 roku niektóre korespondencje i artykuły podpisywał imieniem Albert. Takie dostał przy chrzcie. Jednak w domu, jak wspominał, był od dziecka dla wszystkich Wojtkiem, Wojciechem. Jako kandydat do Reichstagu i poseł na pierwszym miejscu wymieniał swoje niemieckie imię, a polskie w nawiasie.

Na świat przyszedł w kąciku wciśniętym między trzy imperia. Górny Śląsk dostał się w ręce pruskich Hohenzollernów w połowie XVIII wieku, jeszcze przed rozbiorami Polski. Rosja Romanowów zaczynała się o kilka kilometrów od jego rodzinnego domu, a nieco bardziej na południe panowali już austriaccy Habsburgowie.

Sadzawki, w których się urodził, były przysiółkiem Siemianowic, formalnie wsi, choć liczącej kilkanaście tysięcy mieszkańców, z wybrukowanymi ulicami, hutą i kilkoma kopalniami. W jednej z nich, „Fanny”, jako górnik pracował jego ojciec, Józef Korfanty. Słusznie więc Wojciech szczycił się przy każdej okazji swym robotniczym pochodzeniem. Nie da się jednak wykluczyć, że miał bardziej znamienitych, a nawet herbowych praprzodków. Nazwisko Korfanty, wywodzone przez językoznawcę prof. Jana Miodka od łacińskiego „cornu” – rogu, oznaczało kogoś rogatego, może nawet diabła⁵.

W 1938 roku Artur Jan Korfanty (1885–1945), jak sam pisał o sobie „profesor estetyki, malarz i grafik”, w wydanej własnym sumptem niepokaźnej „księdze ozdobnej genealogii rodu”, Korfantych oczywiście, wyprowadził jego początki z Włoch. Wywód przodków zrobił z myślą o narodzonym właśnie synu. I choć pominął w nim dyktatora III powstania śląskiego, wszystko wskazuje na to, że mieli wspólnych przodków. Wiadomości zapisane w księdze ozdobnej nie są jednak pewne, a jej autor zginął pod koniec II wojny światowej w Breslau (obecnie Wrocław) i nie zdążył nikomu przekazać, z jakich źródeł korzystał. Nie sposób też w tej chwili ustalić, jakie były losy księgi przez kilkadziesiąt lat. Pojawiła się ona ponownie dopiero w 2007 roku za sprawą Bronisława Korfantego, senatora RP ze Śląska, a wnuka Jana Korfantego, młodszego brata Wojciecha. Pewien tajemniczy mężczyzna wręczył senatorowi plik podniszczonych kartek, które okazały się kopiami księgi z 1938 roku.

Następnie trafiła do rąk, także spokrewnionej z Korfantymi, Ireny Okońskiej-Kozłowskiej, która hobbystycznie zajmuje się badaniami genealogicznymi. I okazało się wówczas, że z dyktatorem III powstania śląskiego łączy ją wspólny przodek. Z księgi Artura Jana Korfantego wynika, że korzenie rodu sięgają bardzo głęboko. Jego protoplastą był urodzony w 1218 roku w Wenecji kupiec Gabriel Orfano („sierota”), który dożył sędziwego na owe czasy wieku, bo zmarł, osiągnąwszy 70 lat. Już w następnym pokoleniu pojawił się Kamil Corfano, a trochę później nazwisko zapisywano jako Corfanto i Corfanti. Członkowie tego rodu zaliczali się do weneckich patrycjuszy i przeważnie żyli z kupiectwa, ale zdarzyli się też adwokat oraz mistrz budowlany, a w XVI i XVII stuleciu oficerowie. W 1652 roku, z wojskowymi honorami, na cmentarzu św. Jakuba Rialto pochowany został jeden z nich, Leon Achilles, kapitan Republiki Weneckiej. Ostatni z weneckich członków rodu, Konstanty Hektor Corfanti-Korfanti, został w księdze opisany jako podpułkownik Chorwackiej Kawalerii w Pułku Hrabiego Isolana⁶, inwalida wojenny, następnie właściciel ziemski i wolny chłop w Siemianowicach Bańgowie na Górnym Śląsku.

Ożeniony (ślub odbył się w obozie polowym koło Ołomuńca) z urodzoną w Półwsi pod Opolem Amandą Weroniką von Żyrowski herbu Lzawa, spoczął, jak jego żona, na cmentarzu w Czeladzi. Ich syn, urodzony w Ołomuńcu Bartolomeusz, jako pierwszy w rodzinie posługiwał się nazwiskiem Korfanty. Był wolnym chłopem i właścicielem ziemskim w Siemianowicach, naczelnikiem i sędzią dla Siemianowic, Głębokiej, Sadzawek, Przełajki i Bańgowa.

Z Siemianowicami lub ich okolicą związane były następne pokolenia Korfantych. Sporadycznie odnotowano też formy Korfancik i Korfant. Każdy kolejny posiadacz tego nazwiska w księdze był zapisany jako wolny chłop. Taka adnotacja znalazła się też przy urodzonym w 1693 roku Wojciechu. I to jego akt chrztu jest pierwszym pewnym i potwierdzonym dokumentem. Z pierwszą żoną tenże Wojciech, w niemieckim oryginale zapisany jako Adalbert, miał siedmioro dzieci. Gdy owdowiał, ożenił się ponownie i mając 82 lata, doczekał w 1774 roku kolejnego syna, Szymona. Ten, ożeniony z Marianną Niejodek, spłodził syna Adama (1801–1873), który został górnikiem i ożenił się z pochodzącą z Sadzawek Franciszką Wypior. Wśród ich ośmiorga potomstwa 19 listopada 1845 roku przyszedł na świat Józef Korfanty. Z małżeństwa zawartego 21 kwietnia 1872 roku w Sadzawkach z Karoliną Klechą Józef doczekał się pięciorga dzieci: Wojciecha (Alberta 1873–1939), Rozalii (Rosalie ur. 1875, po mężu Kozielskiej), Andrzeja (Andreasa Stephana 1879–1973), Julii (albo Julianny Constantiny ur. 1881, po mężu Schultz ew. Szulcowej) oraz Jana (Johanna Hyazintha 1883–1947).

Natomiast w linii profesora Artura Jana Korfantego występują potem: znowu wolny chłop Mateusz, wolny chłop Jan, wolny chłop i furman w przemyśle Walenty, wolny chłop i mistrz wytapiacz stali w piecu pudlarskim w Hucie Królewskiej i w Hucie Laura Andrzej, dyrektor walcowni cynku Ludwik i wreszcie autor księgi ozdobnej i jego syn Adelward.

Choć ród Korfantych był wyznania katolickiego, to wytworzyła się także gałąź ewangelicka. Zapoczątkował ją Edmund Henryk Korfanty, najstarszy syn rębacza górniczego Aleksandra, który był kuzynem Wojciecha. Młodszy o kilkanaście lat, urodzony w 1889 roku, przeszedł na protestantyzm, wstępując w związek małżeński z Marią Oppelt z Liberca. Małżeństwo osiadło niebawem w Siemianowicach, gdzie swoich sześcioro dzieci ochrzciło według obrządku ewangelickiego. Potem Edmund uczestniczył w organizowaniu polskich towarzystw kulturalnych i narodowych, a podczas górnośląskiego plebiscytu współpracował ze swym sławnym krewnym⁷.

1.

O ojcu przyszłego polityka wiadomo niewiele. W szkole powszechnej nauczył się czytać i pisać po polsku, bo przed Bismarckiem na Śląsku było to jeszcze możliwe. Pamiątką po tej edukacji, która w pewnym stopniu zaważyła na życiu jego najstarszego syna, były Żywoty świętych Piotra Skargi, polska książka wszech czasów. Od XVI wieku doczekała się wielu wydań i była czytana zarówno przez lud, jak i szlachtę. W domu Korfantych czytywano też wydawanego po polsku „Katolika”. Można więc przypuszczać, że rodzina, poprzez książki i gazety, miała styczność z literacką polszczyzną, ale w domu posługiwała się śląską gwarą – tak było wówczas w wielu górnośląskich domach. W życiu publicznym używano natomiast języka niemieckiego.

Za dwunastogodzinną szychtę (dniówkę) w kopalni Józef otrzymywał około dwóch marek. Był już w sile wieku, gdy jego syn rozpoczynał karierę polityczną. Zapamiętano go z tamtego okresu jako wysokiego, kościstego, rasowego i muskularnego mężczyznę. Ale na zdjęciu, do którego pozował z żoną, wyglądał nieco inaczej i sprawiał wrażenie mniejszego. Być może dlatego, że fotograf posadził go na niższym krześle. Ubrany w kupiony z okazji ślubu garnitur, pewnie jedyny, jaki posiadał, oraz w białą koszulę, prezentował się elegancko. Uwagę zwracają czołowa łysina, dosyć duże uszy, ale przede wszystkim pełne powagi oczy. Jego żona ma na sobie chłopski, wiejski strój: jasną spódnicę i zapinany z przodu czarny kaftan – jednobarwny, bez kwiatowych elementów i koronek, bez jakichkolwiek ozdób, choć na innych zdjęciach górniczych rodzin z tego okresu na szyi matki widać na ogół kilka sznurów czerwonych korali zakończonych złotym lub tombakowym krzyżykiem. Trudno dociec, czy Karolina Korfantowa odziała się tak przez skromność, czy z powodu ubóstwa. Ale twarz ma pogodną, jakby próbowała się uśmiechnąć, a zaznaczony na środku głowy przedziałek ukazuje posiwiałe już włosy.

Jej nazwisko panieńskie, Klecha, czasami przekręcano na Klecka, ale błąd mógł wynikać z niewłaściwego odczytania ręcznie spisanych dokumentów⁸.

W księgach parafii św. Józefa w Sadowie koło Lublińca udało się natrafić na zapis chrztu Caroli Klechy, córki Johanna i Josephy Cyroń, urodzonej 31 października 1849 roku w Kalinie. W księdze zgonów parafii Świętego Krzyża w Siemianowicach Śląskich nie odnotowano jednak miejsca jej urodzenia. Taką informację zawiera za to akt zgonu, wystawiony przez Urząd Stanu Cywilnego w Siemianowicach Śląskich. Zapisano tam, że wdowa Karolina Korfantowa, z domu Klecha, wyznania katolickiego, bez zawodu, która mieszkała w Siemianowicach przy ul. Mysłowickiej 19, zmarła 26 kwietnia 1928 roku po południu o godz. 12 minut 45. I że urodziła się w Kalinie w powiecie lublinieckim.

Parafia w Sadowie była rozległa i obejmowała swym zasięgiem 34 miejscowości. Odnaleźć tam można pradziadka Wojciecha Korfantego ze strony matki, włościanina, urodzonego w 1782 roku Johanna Klechę, który zmarł w roku 1836 w Kalinie, mając 56 lat. Pozostawił troje dzieci: 24-letniego Johanna, 19-letnią Marię i 17-letniego Mathusa. Matką ich była Catharina Schytek (Schittek) zmarła w 1832 roku. Najstarsze z ich dzieci, urodzony prawdopodobnie w 1812 roku Johann, określany później w aktach jako rolnik, ożenił się z Josephą Cyroń (Czyroń, Czyron), córką leśniczego Simona Cyronia (1778–1847) i Antonii von Zaiczek. Z tego związku urodziło się sześcioro dzieci: Carl, Franz, Pauline, Alexander, Carola i Johannes. Wymieniona tu Carola to właśnie Karolina Klecha, matka Wojciecha Korfantego.

Na łamach „Polonii” 27 kwietnia 1928 roku ukazał się nekrolog następującej treści: „Dnia 26-go kwietnia r.b. w Siemianowicach po długich i ciężkich cierpieniach zaopatrzona Sakramentami św. zasnęła w Bogu nasza najdroższa matka i babka ś.p. Karolina Korfantowa przeżywszy lat 78. Prosząc o pacierz za spokój Jej duszy zawiadamiają o zgonie pogrążeni w smutku Wojciech Korfanty, Andrzej Korfanty, Jan Korfanty, Rozalja z Korfantych Kozielska, Juljanna z Korfantych Szulcowa oraz synowe, zięciowie, wnuki i prawnuki. Nabożeństwo żałobne odbędzie się w sobotę, dnia 28-go kwietnia o godz. 7.30 rano w kościele parafjalnym św. Krzyża w Siemianowicach. Odprowadzenie zwłok na miejsce wiecznego spoczynku odbędzie się w niedzielę, dnia 29-go kwietnia o godz. 4.15 popołudniu z domu żałoby przy Szosie Mysłowickiej na cmentarz parafjalny w Siemianowicach”. Nekrolog ten potwierdza, iż Karolina Korfantowa do końca życia była związana z Siemianowicami, a także brzmienie nazwisk jej zamężnych córek, o których informacje są bardzo skąpe.

Kolejnych członków najbliższej rodziny Wojciecha Korfantego można odnaleźć w spisie pracowników katowickiego wydawnictwa „Polonia”. W 1930 roku zatrudnione w nim były dwie osoby o nazwisku Kozielska. Wielce prawdopodobne, że były to córki młodszej siostry Korfantego, Rozalii. Urodzona w 1906 roku Matylda pracowała jako telefonistka, a młodsza o pięć lat Jadwiga jako stenotypistka. Mieszkały pod jednym dachem ze swoimi dziadkami, w Siemianowicach przy Szosie Mysłowickiej⁹.

Na frontowej ścianie tego domu umieszczono tablicę z informacją, że to tu na świat przyszedł przyszły dyktator powstania. Nie jest to jednak precyzyjne. Po ślubie rodzice Wojciecha Korfantego mieszkali bowiem w małej, bielonej wapnem chacie składającej się z sieni, kuchni i jednego pokoju. W skład posesji wchodził też niewielki ogródek. Stojący w tym miejscu dwupiętrowy budynek z czerwonej cegły został wzniesiony dużo później, gdy Wojciech już tam nie mieszkał. Zbudowali go ok. 1906 roku jego rodzice, zadłużając się przy tym do tego stopnia, że niewiele brakowało, by został on zlicytowany. Dopiero pożyczka zaciągnięta w banku przez najstarszego syna pozwoliła im uniknąć bankructwa.

Zatrudniona w koncernie prasowym „Polonia” Stefania Korfanty (1914–1991), córka brata Wojciecha, Jana, i Wiktorii Rzychoń, opowiadała, że to jej sławny stryj w 1906 roku wykaligrafował na świeżym jeszcze cemencie sekwencję: „Oświata i praca Naród wzbogaca”. Podczas II wojny światowej napis kazano skuć, ale umieszczono go potem ponownie, tuż obok tablicy informującej, trochę niezgodnie z faktami, że tu się urodził Korfanty.

Nie istnieje również świątynia, w której 23 kwietnia, już trzy dni po narodzeniu, Wojciech został ochrzczony. Stało się to we wzniesionym w 1867 roku kościółku pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej, a rodzicami chrzestnymi byli Albert Wanot i Maria Mainka. Kilkanaście lat później nieopodal stanął duży kościół w stylu neogotyckim pod wezwaniem Podwyższenia Świętego Krzyża. W jego wnętrzu znajduje się tablica upamiętniająca chrzest Wojciecha Korfantego, choć ceremonia tu się nie odbyła, a ochrzczone dziecko miało też inne imię.

2.

Rodzice Korfantego mieli szansę, by w szkole choć trochę liznąć języka polskiego, ale pod koniec lat 70. XIX wieku w szkolnictwie wszystkich szczebli jego nauczanie zostało zniesione i zastąpione językiem niemieckim. Paradoksalnie pierwszym nauczycielem, który podobno gorliwie rozwijał w małym Wojtku zamiłowanie do niemczyzny, był człowiek o niedającym się wymówić przez Niemców nazwisku Chrząszcz.

Zgodnie z nałożonym przez państwo na wszystkich obywateli obowiązkiem szkolnym, nauką w szkołach powszechnych objęte były dzieci pomiędzy 6. a 13. rokiem życia. Pierwszy etap kształcenia był na ogół na Śląsku zarazem ostatnim, bo w często wielodzietnych rodzinach dzieci szybko musiały się usamodzielniać, a nauka pociągała za sobą ogromne koszty. Od etosu nauki silniejszy był etos pracy. W rodzinach robotniczych utarło się, że ojciec górnik przyprowadzał do kopalni nastoletniego syna, by ten pracował i zarabiał na wspólne utrzymanie. Rodzice Wojciecha wyłamali się jednak z tego schematu, być może dlatego, że dostrzegli w nim ponadprzeciętne zdolności. Wymarzyli sobie, że ich pierworodny zostanie księdzem. Drogą do tego miało być kształcenie w gimnazjum.

Najbliższe, Das Städtische Gymnasium zu Kattowitz, znajdowało się w Katowicach. Było usytuowane na rogu obecnych ulic 3 Maja i Juliusza Słowackiego (wówczas Grundmannstrasse i Schillerstrasse). Dyrektorem był dr Ernst Müller, a jednym z nauczycieli dr Georg Hoffmann, autor wydanej w 1895 roku Historii miasta Katowice. Gdy budynek okazał się za mały, w 1900 roku postawiono nowy przy ul. Adama Mickiewicza (dawniej Schneiderstrasse) i przeniesiono tam uczniów. Gmach przy Grundmannstrasse przejęło liceum dla dziewcząt. Sukcesorem dawnego gimnazjum dla chłopców zostało III Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza, a w budynku, w którym uczył się Korfanty, urządzono VIII Liceum im. Marii Skłodowskiej-Curie.

Kształcił się tam w latach 1887–1895, rozpocząwszy edukację w wieku 14 lat. Co robił od czasu ukończenia szkoły powszechnej, trudno powiedzieć. W roku szkolnym 1894/1895, ostatnim jego pobytu w katowickim gimnazjum, uczęszczało tam 296 uczniów: 133 katolików, 81 ewangelików i 82 wyznania mojżeszowego. Nie do końca oddawało to proporcje w skali całego miasta. Katolicy byli zdecydowanie grupą najliczniejszą, udział ewangelików i żydów nie przekraczał kilku procent.

Trudno też jednoznacznie rozstrzygnąć, jaka była struktura narodowościowa. W kolejnych spisach ludności pytano tylko o język, jakim posługiwano się w domu. Osoby, które podawały polski, niekoniecznie jednak czuły się Polakami, a w każdym razie nie identyfikowały się z Polakami żyjącymi w Kongresówce i Galicji, a nawet w Wielkopolsce, choć z tymi ostatnimi mieszkały przecież w jednym państwie. Przybyszów, którzy na Śląsk przywędrowali za chlebem, miejscowi pogardliwie nazywali gorolami. I traktowali ich jako konkurencję, bo ci zgadzali się podejmować pracę za dużo niższe stawki. Z tego powodu osławione rugi pruskie, w trakcie których władze nakazały wyjazd tysiącom robotników przymusowych, na Śląsku były przyjmowane inaczej niż w Wielkopolsce.

Do momentu zjednoczenia Niemiec te wschodnie rubieże Prus były biedne i zacofane. W następnych kilku dekadach jednak się rozwinęły, głównie za sprawą wydobycia węgla, w jeden z największych ośrodków przemysłowych Europy. Wiejskie osady zamieniły się w miasta, choć nie zawsze miały formalnie taki status. Przedsiębiorcom to się opłacało, bo na wsi płacili niższe podatki.

Przez mieszkających tu od pokoleń ludzi zmiany nie były jednak odbierane wyłącznie pozytywnie. Z jednej strony praca w kopalni lub hucie, choć ciężka, zapewniała stały i pewny dochód. Starczało na utrzymanie rodziny, a o dach nad głową dla swojej załogi troszczyli się pracodawcy – jeśli nie z własnej woli, to pod naciskiem związków zawodowych, w których zrzeszali się robotnicy. Państwo zapewniało emerytury i ubezpieczenie na wypadek choroby. W Kongresówce i Galicji o takich uprawnieniach można było tylko pomarzyć.

Ale była też druga, ciemniejsza strona zmian. Wraz z poprawą sytuacji materialnej w ludziach rosły gniew i frustracja, bo wielu z nich na własnej ziemi czuło się obywatelami drugiej kategorii. Wyższe stanowiska – w zakładach i administracji – zajmowali często przyjezdni z głębi Rzeszy. Na miejscowych patrzyli z góry, a ich mowę pogardliwie nazywali wasserpolnisch, co miało oznaczać, że to tylko rozcieńczona polszczyzna. W urzędach, sądach i szkołach obowiązywał tylko język niemiecki, a zaraz po bismarckowskim zjednoczeniu Niemiec władze spróbowały narzucić go też w kościołach. Ten ostatni krok – Kulturkampf, w ramach którego rząd chciał ograniczyć autonomię Kościoła katolickiego – spotkał się z oporem księży i znacznej części wiernych.

Wojciech Korfanty przyszedł na świat w apogeum Kulturkampfu. W zjednoczonych pod swoim przywództwem Niemczech protestanckie Prusy nie miały zamiaru tolerować Kościoła katolickiego, który słuchał papieża, a nie cesarza. „Kto ma być w państwie panem: rząd czy Kościół rzymski?” – pytał Johann Lutz, w rządzie Ottona von Bismarcka minister kultury i wyznań. I choć sam pochodził z katolickiej rodziny (był Bawarczykiem, a nie Prusakiem), podkreślał: „Żadne państwo nie ma trwałości, gdy obok siebie istnieją dwa rządy”.

Kulturkampf – walka o kulturę – według rządu miał pomóc w stworzeniu nowoczesnych, świeckich Niemiec. Dla Górnoślązaków, w większości katolików, ten kurs polityczny oznaczał germanizację. Państwo Hohenzollernów, któremu wcześniej było obojętne, w jakim języku mówią jego poddani, teraz na tych, którzy należeli do mniejszości narodowych i religijnych, zaczęło patrzeć jak na zagrożenie. Ale Kościół katolicki nie zamierzał się poddać bez walki. W Reichstagu miał własną reprezentację polityczną – Partię Centrum (Zentrumspartei). Siłą rzeczy zaczęli się też na nią oglądać katolicy z Górnego Śląska, zarówno niemieccy, jak i ci, którzy sami się za Niemców nie uważali. W rejencji opolskiej, czyli jednostce administracyjnej obejmującej Górny Śląsk, w spisach powszechnych aż 60 procent osób deklarowało jako swój język (Muttersprache) polski. Nie było to jeszcze równoznaczne z ich poczuciem narodowościowym, ale tak czy inaczej Bismarck, który na siłę chciał z Górnoślązaków zrobić Niemców, obudził w części z nich polskiego ducha. Przegrał też walkę z Kościołem katolickim. Wobec wzrostu znaczenia socjalistów, nowej siły na niemieckiej scenie politycznej, rząd wycofał się bowiem z Kulturkampfu. Partia Centrum z zaprzysięgłego wroga stała się odtąd dla rządu cennym sojusznikiem. Najgorzej na tej zmianie frontu wyszli niepoczuwający się do niemieckości Górnoślązacy, bo na Centrum nie mieli już co liczyć. Trwali przy nim tylko dlatego, że żadna inna niemiecka partia też by im nie pomogła. Korfanty był pierwszym, który zaczął nawoływać, by głosować na własną, polską.

W dorosłym życiu pisał, że język polski poznał z Żywotów świętych. Podobno też czytał Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, z polsko-niemieckim słownikiem w ręce. Mogło tak być, bo nie miał szans, by języka polskiego nauczyć się w inny sposób. Edukacja na poziomie podstawowym była bezpłatna, ale w gimnazjach trzeba było uiścić czesne, co praktycznie zamykało drogę do wykształcenia młodzieży z uboższych rodzin. Albert (Wojciech) został jednak z opłat zwolniony. Na swoje utrzymanie, jak wspominał, „przeważnie” zarabiał sam udzielaniem korepetycji. Finansowo pomagał mu również ks. Wiktor Schmidt, proboszcz parafii Mariackiej w Katowicach, i to on załatwił Korfantemu także zwolnienie z czesnego. Tak przynajmniej przy różnych okazjach twierdzili wrodzy mu Niemcy, podkreślając, że Wojciech okazał się czarnym niewdzięcznikiem, bo gdy zaczął się angażować w politykę, atakował też swojego dawnego patrona.

Gimnazjum w Katowicach dzieliło od domu w Sadzawkach około ośmiu kilometrów. Zanim, prawdopodobnie też z pomocą ks. Schmidta, znalazł stancję nieopodal szkoły, codziennie tracił dwie godziny, żeby rano do niej dotrzeć, a po południu wrócić. Pieszo, bo choć Górny Śląsk pokrywała gęsta sieć połączeń kolejowych i tramwajowych, to między Katowicami a Sadzawkami żadnej linii nie było. Siedemnastoletniego Korfantego jako pilnego, ale niczym specjalnym niewyróżniającego się ucznia zapamiętał Paul Knötel, który w katowickim gimnazjum wykładał historię. Z pięciu esejów, jakie napisał w pierwszym półroczu 1890 roku, za cztery dostał oceny dobre, a za jeden o stopień gorszą – wystarczającą (genügend).------------------------------------------------------------------------

¹ „Kraj” 1903, nr 31, 1 (14) sierpnia.

² Albin Siekierski, Nastaje zmierzch, Katowice 1987, s. 25.

³ Barbara Szerer, Na marginesie problematyki narodowej Górnego Śląska pierwszych lat XX wieku, „Sobótka” 1958, r. XIII, nr 3, s. 430.

⁴ Michał Smolorz, Nieświęty śląski święty, „Polityka” 2009, nr 2718 (15 sierpnia).

⁵ Jan Miodek w wypowiedzi o Wojciechu Korfantym: „Z wszystkich Ślązaków on był największy. Bardzo dobrze pasuje do niego jego nazwisko. Po łacinie znaczy tyle, co róg. On był rogatą duszą, niepokorną. Nigdy nie usiedział na jednym miejscu”. „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 41 (18 lutego), Katowice.

⁶ Johann Ludwig hrabia Isolano w 1632 roku został mianowany komendantem wszystkich Chorwatów i lekkiej jazdy w armii cesarskiej. Formacja używana była do zadań rozpoznawczych, w trakcie wojny trzydziestoletniej brała udział w walkach na Śląsku.

⁷ Ks. Mirosław Czyż, Ewangelicka rodzina Korfantych w obronie polskości Górnego Śląska w okresie międzywojennym Wkład ewangelików w obronę polskości w Katowicach i na Górnym Śląsku w latach 1919–1939, Katowice 2009.

⁸ Paweł Parys w niepublikowanej pracy Przodkowie Wojciecha Korfantego od strony matki.

⁹ Spis pracowników Śląskich Zakładów Graficznych i Wydawniczych „Polonia” Spółka Akcyjna w Katowicach (według stanu na dzień 1 lipca 1930 r.), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1988, nr 27/1, s. 101–106.

¹⁰ Wojciech Korfanty, Odezwa do ludu śląskiego, Katowice 1927, s. 3.

¹¹ Laurahütte – kolonia robotnicza połączona administracyjnie z Siemianowicami od 1923 roku.

¹² „Polonia” 1933, nr 2991 (5 lutego).

¹³ Tamże.

¹⁴ Cyt. za: Joachim Glensk, Ograniczenia wolności prasy polskiej na Górnym Śląsku na przełomie XIX i XX w., Opole 1989, s. 173.

¹⁵ Wojciech Korfanty, Odezwa…, dz. cyt.

¹⁶ Nad Gopłem znajdowały się rodzinne posiadłości Kościelskiego.

¹⁷ Aleksander Kwiatek, Przywódca i przywództwo na Górnym Śląsku w polskiej tradycji (1848–1914), Opole 1991, s. 146.

¹⁸ Teresa Kulak, Wrocławskie studia Wojciecha Korfantego Wojciech Korfanty. W 130 rocznicę urodzin, Wrocław 2003, s. 15.

¹⁹ Związek Młodzieży Polskiej, potocznie określany jako „Zet”, założony na konspiracyjnym zjeździe w Krakowie w 1887 roku.

²⁰ Neue Junkerstrasse to obecnie ul. Jana Kilińskiego, Ottostrasse – Kazimierza Jagiellończyka.

²¹ Wojciech Brzega, Żywot górala poczciwego, Kraków 1969, s. 97.

²² Aleksander Kwiatek, Przywódca i przywództwo narodowe…, dz. cyt., s. 155.

²³ Stanisław Kozicki, Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964, s. 320.

²⁴ Tamże, s. 320–321.

²⁵ Bohdan Cywiński, Rodowody niepokornych, Warszawa 1971, s. 139.

²⁶ Wojciech Korfanty, Dla ciebie ziemio śląska. Pamiątka uroczystości dziesięciolecia korporacji akademickiej Silesia. Konwent w Poznaniu, Poznań 1932, s. 15.

²⁷ Tamże, s. 15.

²⁸ bumlerka – zabawa

²⁹ Wojciech Korfanty, Dla ciebie ziemio śląska…, dz. cyt., s. 16.