Korzenie totalitaryzmu - ebook

OD TŁU­MA­CZY

Od tłu­ma­czy

Pod­stawą niniej­szego wyda­nia jest osta­teczna wer­sja _The Ori­gins of Tota­li­ta­ria­nism_ przy­go­to­wana do druku przez Han­nah Arendt w 1966 roku. Różni się ona nie­znacz­nie ukła­dem tre­ści i zawar­to­ścią od edy­cji poprzed­nich: z 1951 i 1958 roku. _Korze­nie tota­li­ta­ry­zmu_ są zatem peł­nym i wier­nym tłu­ma­cze­niem wyda­nia trze­ciego. Jedyne zmiany wpro­wa­dzone przez wydaw­ców pole­gają na uzu­peł­nie­niu nie­któ­rych mało pre­cy­zyj­nych przy­pi­sów biblio­gra­ficz­nych i doda­niu kil­ku­dzie­się­ciu przy­pi­sów rze­czo­wych dosto­so­wa­nych do potrzeb czy­tel­nika pol­skiego. Ponadto w celu przy­bli­że­nia postaci autorki oraz pro­ble­ma­tyki, którą się zajęła, do ory­gi­nal­nego tek­stu książki dodano wstęp i zesta­wie­nie biblio­gra­ficzne. Czy­tel­ni­kom zain­te­re­so­wa­nym dys­ku­sją o tota­li­ta­ry­zmie lub twór­czo­ści Han­nah Arendt addenda te powinny uła­twić dotar­cie do inte­re­su­ją­cych ich publi­ka­cji.

Kilka słów wyja­śnie­nia wymaga rów­nież kwe­stia tłu­ma­cze­nia. Mimo że myśl autorki jest zazwy­czaj logiczna i pre­cy­zyjna, prze­kład _Korzeni tota­li­ta­ry­zmu_ na język pol­ski oka­zał się żmud­nym i nie­ła­twym przed­się­wzię­ciem. Była to bowiem pierw­sza książka Arendt napi­sana po angiel­sku – w języku, któ­rego nie wszyst­kie sub­tel­no­ści opa­no­wała wów­czas w stop­niu dosta­tecz­nym. Daje się to odczuć zarówno w stylu pracy, przy­wo­dzą­cym chwi­lami na myśl dłu­gie, cięż­kie i zawiłe zda­nia, w któ­rych lubuje się język nie­miecki, jak i w samym słow­nic­twie. Uży­wana w pracy ter­mi­no­lo­gia odbiega znacz­nie od stan­dar­do­wej w anglo­sa­skim słow­nic­twie nauko­wym, a sytu­ację kom­pli­kuje jesz­cze to, że nie­któ­rym powszech­nie uży­wa­nym poję­ciom autorka nadaje swo­iste zna­cze­nia. W efek­cie dla wielu pod­sta­wo­wych dla książki kate­go­rii trudno było zna­leźć zwię­złe pol­skie odpo­wied­niki. Mając do wyboru albo ele­gan­cję, albo pre­cy­zję prze­kładu wybie­ra­li­śmy zazwy­czaj to dru­gie, toteż styl pol­skiego tłu­ma­cze­nia jest zbli­żony do sty­li­styki ory­gi­nału. Pozo­staje nam tylko wyra­zić nadzieję, że czy­tel­nicy zaak­cep­tują ten punkt widze­nia.

_War­szawa, czer­wiec 1988_WSTĘP DO PIERW­SZEGO WYDA­NIA

_Weder dem Ver­gan­ge­nen anhe­im­fal­len_
_noch dem Zukünftigen._
_Es kommt darauf an gegenwärtig zu sein._

Karl Jaspers

Wstęp do pierw­szego wyda­nia

Oddzie­lone nie­prze­rwa­nym łań­cu­chem lokal­nych wojen i rewo­lu­cji, dwie wojny świa­towe za życia jed­nego poko­le­nia, nie­uwień­czone trak­ta­tem poko­jo­wym dla zwy­cię­żo­nych ani wytchnie­niem dla zwy­cięz­ców, zakoń­czyły się ocze­ki­wa­niem trze­ciej wojny mię­dzy pozo­sta­łymi przy życiu mocar­stwami. Ta chwila ocze­ki­wa­nia podobna jest do ciszy, która nastaje, kiedy gaśnie wszelka nadzieja. Prze­sta­li­śmy wie­rzyć w moż­li­wość przy­wró­ce­nia daw­nego porządku świata i daw­nych tra­dy­cji lub w ponowną inte­gra­cję rzesz ludz­kich na pię­ciu kon­ty­nen­tach pogrą­żo­nych w cha­osie spo­wo­do­wa­nym przez gwał­tow­ność wojen i rewo­lu­cji oraz przez postę­pu­jący roz­kład tego wszyst­kiego, co jesz­cze prze­trwało. Mimo ogrom­nej róż­no­rod­no­ści warun­ków i oko­licz­no­ści lokal­nych wszę­dzie obser­wu­jemy nara­sta­nie tego samego zja­wi­ska – poczu­cia bez­dom­no­ści na nie­znaną dotąd skalę, poczu­cia wyko­rze­nie­nia o nie­zna­nej dotąd sile.

Nasza przy­szłość ni­gdy nie była bar­dziej nie do prze­wi­dze­nia, ni­gdy nie byli­śmy tak bar­dzo uza­leż­nieni od sił poli­tycz­nych, któ­rym nie można ufać, że będą postę­po­wały zgod­nie z wyma­ga­niami zdro­wego roz­sądku i wła­snego inte­resu – sił, które oce­niane za pomocą norm minio­nych stu­leci zdają się wcie­lać czy­ste sza­leń­stwo. Ludz­kość podzie­liła się jakby na tych, któ­rzy wie­rzą we wszech­moc czło­wieka (wie­rzą, że wszystko jest moż­liwe, jeśli się wie, jak pokie­ro­wać masami), oraz tych, dla któ­rych pod­sta­wo­wym doświad­cze­niem stała się wła­sna bez­sil­ność.

Na pozio­mie uogól­nień histo­rycz­nych i myśli poli­tycz­nej roz­po­wszech­niony jest mało pre­cy­zyjny pogląd, że pod­sta­wowa struk­tura wszyst­kich cywi­li­za­cji weszła w fazę roz­kładu. Cho­ciaż w nie­któ­rych czę­ściach świata może spra­wiać wra­że­nie bar­dziej spój­nej niż w innych, ni­gdzie nie widać per­spek­tyw dla naszego stu­le­cia ani odpo­wied­niej reak­cji na jego okrop­no­ści. Despe­racka nadzieja i despe­racki strach zdają się czę­sto lepiej odda­wać istotę wyda­rzeń niż wywa­żone sądy oraz prze­my­ślane ana­lizy. O zasad­ni­czych wyda­rze­niach naszej doby z równą łatwo­ścią zapo­mi­nają osoby przy­wią­zane do wiary w nie­uchron­ność losu, jak i te, które cechuje lek­ko­myślny opty­mizm.

W książce tej sta­ram się nie pod­da­wać ani bez­tro­skiemu opty­mi­zmowi, ani bez­na­dziej­nej roz­pa­czy. Głosi ona, że postęp i prze­zna­cze­nie to dwie strony tego samego medalu, że oba są wyra­zem prze­sądu, a nie wiary. Została napi­sana z prze­ko­na­niem, że moż­liwe okaże się odkry­cie ukry­tego mecha­ni­zmu, pod wpły­wem któ­rego roz­pa­dły się wszyst­kie tra­dy­cyjne ele­menty naszego świata ducho­wego i poli­tycz­nego, a powstał kon­glo­me­rat, któ­rego skład­niki utra­ciły swoją spe­cy­ficzną war­tość, sta­jąc się nie­roz­po­zna­walne i bez­u­ży­teczne dla ludzi. Pod­po­rząd­ko­wa­nie się owemu pro­ce­sowi dez­in­te­gra­cji sta­nowi nie­od­partą pokusę nie tylko dla­tego, że przy­obleka się w fał­szywą dostoj­ność „histo­rycz­nej koniecz­no­ści”, lecz także dla­tego, że wszystko poza nim zaczęło wyda­wać się zamarłe, bez­kr­wi­ste, pozba­wione zna­cze­nia i nie­rze­czy­wi­ste.

Prze­ko­na­nie, że wszystko, co się dzieje na ziemi, musi być zro­zu­miałe dla czło­wieka, może pro­wa­dzić do zdro­wo­roz­sąd­ko­wej inter­pre­ta­cji dzie­jów za pomocą komu­na­łów. Zro­zu­mie­nie jed­nak to nie nego­wa­nie tego, co woła o pomstę do nieba, wnio­sko­wa­nie o bez­pre­ce­den­so­wych wyda­rze­niach na pod­sta­wie pre­ce­den­sów lub wyja­śnia­nie zja­wisk przy uży­ciu takich ana­lo­gii i uogól­nień, że prze­staje się odczu­wać nacisk rze­czy­wi­sto­ści i wstrząs wywo­łany prze­ży­ciami. To raczej bada­nie i świa­dome dźwi­ga­nie cię­żaru, któ­rym obar­czyły nas wyda­rze­nia, bez zaprze­cza­nia przy tym ich ist­nie­niu i bez pod­da­wa­nia się obcią­że­niu z pokorą. Krótko mówiąc, zro­zu­mie­nie to sta­wia­nie czoła rze­czy­wi­sto­ści i przeciwsta­wia­nie się jej, jaka­kol­wiek może lub mogła być.

W takim sen­sie musi oka­zać się moż­liwe zro­zu­mie­nie i usto­sun­ko­wa­nie się do skan­da­licz­nego faktu, że zja­wi­sko tak drobne (i w poli­tyce świa­to­wej tak nie­istotne), jak kwe­stia żydow­ska i anty­se­mi­tyzm, mogło się stać kata­li­za­to­rem naj­pierw dla ruchu nazi­stow­skiego, potem dla wojny świa­to­wej, a w końcu dla stwo­rze­nia fabryk śmierci. Musimy też zdo­być się na zro­zu­mie­nie gro­te­sko­wej nie­współ­mier­no­ści przy­czyn i skut­ków na progu ery impe­ria­li­stycz­nej, gdy trud­no­ści gospo­dar­cze w ciągu kil­ku­dzie­się­ciu lat dopro­wa­dziły do głę­bo­kich prze­obra­żeń warun­ków poli­tycz­nych na całym świe­cie; albo dzi­wacz­nej sprzecz­no­ści mię­dzy jaw­nym, cynicz­nym „reali­zmem” ruchów tota­li­tar­nych a prze­ja­wia­nym przez nie lek­ce­wa­że­niem całej mate­rii rze­czy­wi­sto­ści; bądź też iry­tu­ją­cej nie­zgod­no­ści mię­dzy rze­czy­wi­stą potęgą współ­cze­snego czło­wieka (więk­szą niż kie­dy­kol­wiek przed­tem – tak wielką, że zagraża już ist­nie­niu jego wła­snego świata) a nie­zdol­no­ścią ludz­ko­ści do życia w stwo­rzo­nych przez sie­bie warun­kach i do zro­zu­mie­nia sensu współ­cze­snego świata.

Tota­li­tarne dąże­nia do pod­boju całej kuli ziem­skiej i nie­ogra­ni­czo­nego pano­wa­nia wska­zy­wały zgubną drogę wyj­ścia z pułapki. Ich reali­za­cja mogła ozna­czać znisz­cze­nie ludz­ko­ści; gdzie­kol­wiek docho­dziły do głosu, zaczy­nały nisz­czyć samą istotę czło­wie­czeń­stwa. A jed­nak nie ma sensu uda­wa­nie, że się nie dostrzega nisz­czy­ciel­skich sił dzia­ła­ją­cych w naszym stu­le­ciu.

Kło­pot polega na tym, że w naszej epoce doszło do takiego pomie­sza­nia dobra ze złem, iż bez impe­ria­li­stycz­nej „eks­pan­sji dla samej eks­pan­sji” świat mógłby zatrzy­mać się w roz­woju. Bez „wła­dzy dla samej wła­dzy”, jako poli­tycz­nego narzę­dzia bur­żu­azji, być może ni­gdy nie ujaw­ni­łyby się zasoby ludz­kiej ener­gii; bez fik­cyj­nego świata tota­li­tar­nych ruchów, w któ­rych z nie­zrów­naną jasno­ścią zna­la­zły wyraz nie­po­koje naszej doby, być może pędzi­li­by­śmy ku prze­zna­cze­niu nie zda­jąc sobie w ogóle sprawy z tego, co się dzieje.

A jeśli prawdą jest, że w ostat­nich sta­diach tota­li­ta­ry­zmu ujaw­nia się zło abso­lutne (abso­lutne, ponie­waż do jego wyja­śnie­nia prze­stają wystar­czać zwy­kłe ludz­kie motywy), prawdą jest rów­nież, że gdyby tak nie było, być może ni­gdy nie pozna­li­by­śmy praw­dzi­wych korzeni zła.

Anty­se­mi­tyzm (a nie zwy­kła nie­na­wiść do Żydów), impe­ria­lizm (a nie zwy­kły pod­bój), tota­li­ta­ryzm (a nie sama dyk­ta­tura), prze­ści­ga­jąc się w bru­tal­no­ści, ujaw­niły dobit­nie, że god­ność ludzka potrze­buje nowych gwa­ran­cji, które można zna­leźć tylko w nowej zasa­dzie poli­tycz­nej, w nowym pra­wie na ziemi, któ­rego donio­słość musi tym razem pojąć cała ludz­kość, pod­czas gdy jego potęga musi pozo­stać ści­śle ogra­ni­czona, musi mieć źró­dła w nowo okre­ślo­nych cało­ściach tery­to­rial­nych i w ich ramach musi być kon­tro­lo­wana.

Nie możemy sobie dłu­żej pozwa­lać na czer­pa­nie z prze­szło­ści tego, co było w niej dobre, i nazy­wa­nie tego po pro­stu dzie­dzic­twem, a odrzu­ca­nie rze­czy złych jak mar­twego cię­żaru, który sam czas pogrze­bie w zapo­mnie­niu. Pod­skórny nurt histo­rii Zachodu wydo­był się w końcu na powierzch­nię i domaga się uzna­nia go za cząstkę naszej tra­dy­cji. Oto dla­czego na nic się nie zda­dzą wszyst­kie wysiłki zmie­rza­jące do schro­nie­nia się przed sro­go­ścią teraź­niej­szo­ści w nostal­gii za cichą, nie­na­ru­szoną prze­szło­ścią lub w uko­je­niu ocze­ki­wa­nym od lep­szej przy­szło­ści.

_Han­nah Arendt_
_Lato 1950_Wstęp

Wstęp

Anty­se­mi­tyzm, świecka ide­olo­gia XIX stu­le­cia, która z nazwy, cho­ciaż nie z argu­men­ta­cji, była nie­znana do lat sie­dem­dzie­sią­tych, i reli­gijna nie­na­wiść do Żydów wznie­cana przez wza­jemną wro­gość dwóch ście­ra­ją­cych się wiar to oczy­wi­ście nie to samo. I nawet to, w jakim stop­niu ide­olo­gia wyko­rzy­sty­wała argu­men­ta­cję oraz oddzia­ły­wa­nie emo­cjo­nalne reli­gii, jest sprawą otwartą. Kon­cep­cja nie­prze­rwa­nego ciągu prze­śla­do­wań, wygnań i rzezi od schyłku Cesar­stwa Rzym­skiego przez śre­dnio­wie­cze, epokę nowo­żytną, aż po czasy naj­now­sze, czę­sto upięk­szona prze­ko­na­niem, że współ­cze­sny anty­se­mi­tyzm to po pro­stu zeświec­czona wer­sja ludo­wych śre­dnio­wiecz­nych prze­są­dówK1, jest rów­nie zwod­ni­cza (choć oczy­wi­ście mniej szko­dliwa), jak odpo­wia­da­jące jej prze­ko­na­nie anty­se­mi­tów o ist­nie­niu od cza­sów sta­ro­żyt­nych taj­nej orga­ni­za­cji Żydów rzą­dzą­cej lub aspi­ru­ją­cej do rzą­dze­nia świa­tem. Z punktu widze­nia dzie­jów kwe­stii żydow­skiej prze­paść mię­dzy póź­niej­szym śre­dnio­wie­czem a epoką nowo­żytną jest jesz­cze głęb­sza niż mię­dzy sta­ro­żyt­no­ścią rzym­ską a wie­kami śred­nimi lub niż trak­to­wana czę­sto jako prze­ło­mowy moment dzie­jów Żydów w dia­spo­rze – prze­paść oddzie­la­jąca kata­strofy pierw­szych kru­cjat od wcze­snego śre­dnio­wie­cza. Od XV w. do końca XVI w., przez pra­wie dwa stu­le­cia, kiedy to sto­sunki żydów z chrze­ści­ja­nami ukła­dały się kiep­sko, obo­jęt­ność Żydów na „oko­licz­no­ści i wypadki świata zewnętrz­nego” osią­gnęła nie­spo­ty­kane roz­miary, juda­izm zaś stał się „bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek przed­tem zamknię­tym sys­te­mem myśle­nia”. Wtedy wła­śnie Żydzi, bez żad­nego wpływu z zewnątrz, doszli do wnio­sku, że „zasad­ni­cza odmien­ność narodu żydow­skiego od innych nacji nie jest skut­kiem innej wiary czy reli­gii, lecz jego wewnętrz­nej natury”, i że odwieczny podział na żydów i chrze­ści­jan praw­do­po­dob­nie miał „cha­rak­ter raczej rasowy niż dok­try­nalny”K2. Owa zmiana w oce­nie odmien­no­ści narodu żydow­skiego, która upo­wszech­niła się wśród nie-Żydów znacz­nie póź­niej, bo dopiero w epoce Oświe­ce­nia, była, rzecz jasna, warun­kiem _sine qua non_ naro­dzin anty­se­mi­ty­zmu; warto zwró­cić uwagę na to, że doszło do niej naj­pierw wśród samych Żydów, i to mniej wię­cej w tym cza­sie, kiedy euro­pej­skie chrze­ści­jań­stwo podzie­liło się na grupy etniczne, które uzy­skały poli­tyczną samo­dziel­ność w sys­te­mie nowo­żyt­nych państw naro­do­wych.

Histo­ria anty­se­mi­ty­zmu, jak histo­ria nie­na­wi­ści do Żydów, to nie­od­łączna część dłu­gich i zawi­łych dzie­jów rela­cji mię­dzy chrze­ści­ja­nami a żydami żyją­cymi w roz­pro­sze­niu. Dzieje te nie obcho­dziły prak­tycz­nie nikogo aż do połowy XIX w., kiedy to zain­te­re­so­wa­nie nimi zbie­gło się z powsta­niem anty­se­mi­ty­zmu i z jego pełną wście­kło­ści reak­cją na rów­no­upraw­nie­nie oraz asy­mi­la­cję Żydów – układ to naj­gor­szy z moż­li­wych do powsta­nia wia­ry­god­nej histo­rio­gra­fiiK3. Od tej pory wspól­nym błę­dem żydow­skiej i nieżydow­skiej histo­rio­gra­fii – cho­ciaż popeł­nia­nym prze­waż­nie z odmien­nych pobu­dek – było wyod­ręb­nia­nie dowo­dów wro­go­ści w źró­dłach chrze­ści­jań­skich i żydow­skich oraz uwy­pu­kla­nie serii kata­strof, wygnań i rzezi, któ­rymi odzna­czały się dzieje Żydów, tak jak kon­flikty zbrojne i nie­zbrojne, wojny, głód i zarazy zna­mio­no­wały histo­rię Europy. Nie trzeba doda­wać, że to histo­rio­gra­fia żydow­ska, nasta­wiona zde­cy­do­wa­nie pole­micz­nie i apo­lo­ge­tycz­nie, poszu­ki­wała śla­dów nie­na­wi­ści do Żydów w dzie­jach chrze­ści­jań­stwa, pod­czas gdy anty­se­mici skon­cen­tro­wali się na wyszu­ki­wa­niu podob­nych wypo­wie­dzi u sta­ro­żyt­nych powag juda­izmu. Kiedy wyszła na jaw owa żydow­ska tra­dy­cja gwał­tow­nego nie­kiedy nasta­wie­nia prze­ciwko chrze­ści­ja­nom i nie-Żydom, „żydow­ska opi­nia publiczna była nie tylko ura­żona, ale i szcze­rze zasko­czona”K4, tak sku­tecz­nie jej rzecz­nicy prze­ko­ny­wali sie­bie i innych o tym, co nie było prawdą, a więc o tym, że odręb­ność Żydów była spo­wo­do­wana wyłącz­nie wro­go­ścią i ciem­notą nie-Żydów. Juda­izm, jak twier­dzili teraz na ogół żydow­scy histo­rycy, zawsze prze­wyż­sza inne reli­gie tole­ran­cją i wiarą w rów­ność wszyst­kich ludzi. Fakt, że ta samo­oszu­kań­cza teo­ria – któ­rej towa­rzy­szyło prze­ko­na­nie, iż Żydzi zawsze byli bier­nym, cier­pią­cym przed­mio­tem chrze­ści­jań­skich prze­śla­do­wań, w rze­czy­wi­sto­ści ozna­czała kon­ty­nu­ację i uwspół­cze­śnie­nie daw­nego mitu narodu wybra­nego i wywo­ły­wała nowe, czę­sto bar­dzo skom­pli­ko­wane formy odręb­no­ści pod­trzy­mu­jące sta­ro­dawną dycho­to­mię – musi mieć zapewne iro­niczną wymowę dla tych, któ­rzy z roz­ma­itych powo­dów usi­łują upięk­szać prze­szłość i mani­pu­lowć danymi histo­rycz­nymi. Bo jeśli w ogóle Żydzi mieli ze swo­imi nie­ży­dow­skimi sąsia­dami coś wspól­nego, co pod­trzy­my­wa­łoby świeżo uzy­skaną rów­ność, to była tym wła­śnie okre­ślona przez reli­gię wza­jem­nie wroga prze­szłość, rów­nie bogata w osią­gnię­cia kul­tu­ralne na naj­wyż­szym pozio­mie, jak obfi­tu­jąca w prze­jawy fana­ty­zmu oraz pry­mi­tywne prze­sądy na pozio­mie nie­oświe­co­nych mas.

Jed­nakże nawet iry­tu­jące ste­reo­typy tego rodzaju żydow­skiej histo­rio­gra­fii opie­rają się na solid­niej­szej pod­sta­wie fak­to­gra­ficz­nej niż prze­sta­rzałe aspi­ra­cje spo­łeczne i poli­tyczne Żydów euro­pej­skich w XIX i na początku XX w. Cho­ciaż dzieje kul­tury żydow­skiej były nie­skoń­cze­nie bar­dziej róż­no­rodne, niż to wtedy zakła­dano, a przy­czyny kata­strofy zależne od róż­nych oko­licz­no­ści histo­rycz­nych i geo­gra­ficz­nych, to prawdą jest, że przy­czyny te były bar­dziej zróż­ni­co­wane w śro­do­wi­sku nie­ży­dow­skim niż w żydow­skich wspól­no­tach. O fatal­nych nie­po­ro­zu­mie­niach, wciąż widocz­nych w popu­lar­nych pre­zen­ta­cjach żydow­skich dzie­jów, zade­cy­do­wały dwa bar­dzo istotne czyn­niki. Ni­gdzie i ni­gdy, od chwili znisz­cze­nia świą­tyni¹, Żydzi nie mieli wła­snego tery­to­rium ani wła­snego pań­stwa. Ich fizyczne prze­trwa­nie zawsze uza­leż­nione było od ochrony nie­ży­dow­skich władz, mimo że pewne środki samo­obrony – prawo nosze­nia broni – przy­zna­wano „Żydom we Fran­cji i Niem­czech aż do XIII stu­le­cia”K5. Nie ozna­cza to, że Żydzi zawsze byli odsu­nięci od wła­dzy, ale prawdą jest, że przy każ­dym gwał­tow­nym star­ciu, nie­za­leż­nie od jego przy­czyn, nie tylko byli nara­żeni na ataki, ale i bez­silni, toteż było zupeł­nie natu­ralne, zwłasz­cza w cza­sach ich kom­plet­nego odosob­nie­nia poprze­dza­ją­cych przy­zna­nie im rów­no­ści poli­tycz­nej, że skie­ro­wane prze­ciwko sobie wybu­chy prze­mocy odczu­wali jako kolejne nawroty. Co wię­cej, w żydow­skiej tra­dy­cji kata­strofy były roz­pa­try­wane w kate­go­riach mar­ty­ro­lo­gii, to zaś miało uza­sad­nie­nie w wyda­rze­niach pierw­szych stu­leci naszej ery, kiedy to zarówno żydzi, jak i chrze­ści­ja­nie rzu­cili wyzwa­nie potę­dze Cesar­stwa Rzym­skiego, oraz w warun­kach śre­dnio­wiecz­nych, kiedy dawano Żydom moż­li­wość wyra­że­nia zgody na chrzest i tym samym unik­nię­cia prze­śla­do­wań, nawet jeśli prze­moc miała wów­czas pod­łoże poli­tyczne i gospo­dar­cze, a nie reli­gijne. Taka kon­fi­gu­ra­cja fak­tów stwo­rzyła złu­dze­nie, któ­remu do dziś ule­gają żydow­scy i nieżydow­scy histo­rycy. Histo­rio­gra­fia „zaj­mo­wała się dotych­czas bar­dziej oddzie­le­niem się chrze­ści­jan od żydów niż na odwrót”K6, zacie­ra­jąc waż­niej­szy skąd­inąd fakt, że dla dzie­jów Żydów więk­sze zna­cze­nie miało ich oddzie­le­nie się od świata nie-Żydów, szcze­gól­nie od śro­do­wi­ska chrze­ści­jań­skiego, z tego oczy­wi­stego powodu, że samo prze­trwa­nie narodu jako widocz­nej cało­ści uza­leż­nione było od takiej dobro­wol­nej sepa­ra­cji, a nie, jak wów­czas przyj­mo­wano, od wro­go­ści chrze­ści­jan i nie-Żydów. Dopiero w XIX i XX w., po rów­no­upraw­nie­niu i wraz z postę­pami asy­mi­la­cji, anty­se­mi­tyzm zaczął odgry­wać pewną rolę w utrzy­my­wa­niu spój­no­ści narodu, bo dopiero wtedy Żydzi zaczęli prze­ja­wiać chęć wej­ścia do nie-żydow­skiego spo­łe­czeń­stwa.

Pod­czas gdy anty­ży­dow­skie uprze­dze­nia roz­po­wszech­nione były sze­roko wśród wykształ­co­nych Euro­pej­czy­ków w minio­nym stu­le­ciu, to anty­se­mi­tyzm jako ide­olo­gia pozo­stał w zasa­dzie, z bar­dzo nie­licz­nymi wyjąt­kami, przy­wi­le­jem eks­cen­try­ków, a zwłasz­cza poli­tycz­nych eks­tre­mi­stów i mania­ków. Nawet wąt­pliwe pro­dukty żydow­skiej apo­lo­ge­tyki, które ni­gdy nie prze­ko­nały nikogo, z wyjąt­kiem już prze­ko­na­nych, sta­no­wiły przy­kłady nie­bo­tycz­nej eru­dy­cji i wie­dzy w porów­na­niu z tym, co w dzie­dzi­nie badań histo­rycz­nych mieli do zaofe­ro­wa­nia ludzie wrogo nasta­wieni do ŻydówK7. Kiedy po zakoń­cze­niu wojny przez ponad dzie­sięć lat gro­ma­dzi­łam mate­riał do tej książki, czer­piąc go z doku­men­tów źró­dło­wych oraz dosko­na­łych nie­kiedy mono­gra­fii, nie było ani jed­nej książki, która przed­sta­wia­łaby temat wszech­stron­nie, w spo­sób odpo­wia­da­jący ele­men­tar­nym wyma­ga­niom nauki. I od tej pory pra­wie nic się nie zmie­niło². Jest to tym bar­dziej godne ubo­le­wa­nia teraz, kiedy zapo­trze­bo­wa­nie na bez­stronne, uczciwe przed­sta­wie­nie histo­rii Żydów jest więk­sze niż kie­dy­kol­wiek przed­tem. Kon­flikty poli­tyczne XX w. umie­ściły Żydów w cen­trum wyda­rzeń; kwe­stia żydow­ska oraz anty­se­mi­tyzm, sprawy dru­go­rzędne z punktu widze­nia poli­tyki świa­to­wej, stały się kata­li­za­to­rami roz­woju naj­pierw ruchu nazi­stow­skiego i struk­tury orga­ni­za­cyj­nej III Rze­szy, w któ­rej każdy oby­wa­tel musiał udo­wod­nić, że nie jest Żydem, potem toczo­nej z bez­pre­ce­den­so­wym okru­cień­stwem wojny świa­to­wej i wresz­cie naro­dzin w środku zachod­niej cywi­li­za­cji nie­zna­nej dotąd zbrodni ludo­bój­stwa. Wydało mi się oczy­wi­ste, że prócz lamen­tów i oskar­żeń nie­zbędna jest także próba zro­zu­mie­nia. Książka ta jest próbą zro­zu­mie­nia tego, co nawet przy wni­kliw­szym oglą­dzie budziło przede wszyst­kim obu­rze­nie.

Zro­zu­mie­nie jed­nak to nie nego­wa­nie tego, co woła o pomstę do nieba, wnio­sko­wa­nie o bez­pre­ce­den­so­wych wyda­rze­niach na pod­sta­wie pre­ce­den­sów lub wyja­śnia­nie zja­wisk przy uży­ciu takich ana­lo­gii i uogól­nień, że prze­staje się odczu­wać nacisk rze­czy­wi­sto­ści i wstrząs wywo­łany prze­ży­ciami. To raczej bada­nie i świa­dome dźwi­ga­nie cię­żaru, któ­rym obar­czyły nas wyda­rze­nia, bez zaprze­cza­nia przy tym ich ist­nie­niu i bez pod­da­wa­nia się obcią­że­niu z pokorą, tak jakby wszystko, co się prze­cież naprawdę zda­rzyło, skąd­inąd nie mogło się zda­rzyć. Krótko mówiąc, to sta­wia­nie czoła rze­czy­wi­sto­ści, pozba­wione³ uprze­dzeń i pełne uwagi, i prze­ciw­sta­wia­nie się jej, jaka­kol­wiek może lub mogła być.

Warun­kiem koniecz­nym, choć nie­wy­star­cza­ją­cym, osią­gnię­cia takiego zro­zu­mie­nia jest pewna zna­jo­mość dzie­jów Żydów i rów­no­le­głego roz­woju anty­se­mi­ty­zmu w dzie­więt­na­sto­wiecz­nej Euro­pie. W kolej­nych roz­dzia­łach zaj­muję się tylko tymi zja­wi­skami i wyda­rze­niami z ubie­głego stu­le­cia, które wiążą się bez­po­śred­nio z „korze­niami tota­li­ta­ry­zmu”. Wyczer­pu­jąca histo­ria anty­se­mi­ty­zmu nie została jesz­cze napi­sana i wykra­cza poza pro­ble­ma­tykę tej książki*. Dopóki ist­nieje owa luka, ten frag­ment książki jest uspra­wie­dli­wiony nawet z punktu widze­nia wyma­gań nauki, jako nie­za­leżny wkład do peł­niej­szego uję­cia histo­rii, mimo że pier­wot­nie pomy­ślany był jako ele­ment opisu prehisto­rii tota­li­ta­ry­zmu. Poza tym to, co jest cha­rak­te­ry­styczne dla histo­rio­gra­fii anty­se­mi­ty­zmu – zdo­mi­no­wa­nie jej przez nie­ży­dow­skich sza­leń­ców oraz żydow­skich apo­lo­ge­tów i sta­ranne uni­ka­nie tej pro­ble­ma­tyki przez reno­mo­wa­nych histo­ry­ków – doty­czy, muta­tis mutan­dis, nie­mal wszyst­kich czyn­ni­ków, z któ­rych wykry­sta­li­zo­wało się póź­niej nowe zja­wi­sko tota­li­ta­ry­zmu. Pra­wie nie dostrzegł ich świat nauki ani opi­nia publiczna, ponie­waż nale­żały do pod­skór­nego nurtu histo­rii Europy, gdzie, ukryte przed spo­łe­czeń­stwami i uwagą świa­tłych ludzi, potra­fiły nabrać zupeł­nie nie­ocze­ki­wa­nej zja­dli­wo­ści.

Ponie­waż dopiero osta­teczna kata­strofa ujaw­niła i uświa­do­miła ludziom obec­ność tych pod­skór­nych nur­tów, ist­niała skłon­ność do utoż­sa­mia­nia tota­li­ta­ry­zmu z jego skład­ni­kami i korze­niami – jak gdyby każdy wybuch anty­se­mi­ty­zmu, rasi­zmu czy impe­ria­li­zmu można było utoż­sa­miać z „tota­li­ta­ry­zmem”. Złu­dze­nie to jest tyleż mylące przy usta­la­niu prawdy histo­rycz­nej, ileż szko­dliwe przy fero­wa­niu ocen poli­tycz­nych. Tota­li­tarna poli­tyka – nie będąc by­naj­mniej po pro­stu poli­tyką anty­se­micką, rasi­stow­ską, impe­ria­li­styczną bądź komu­ni­styczną – używa i nad­używa zaczerp­nię­tych z rze­czy­wi­sto­ści, wybra­nych ele­men­tów skła­do­wych tych ide­olo­gii, takich jak walka kla­sowa czy kon­flikt inte­re­sów mię­dzy Żydami a ich oto­cze­niem, do chwili aż zupeł­nie zatracą swoją pier­wotną siłę oddzia­ły­wa­nia oraz war­tość pro­pa­gan­dową. Nie­do­ce­nia­nie roli, jaką w Sta­nach Zjed­no­czo­nych odgry­wał i na­dal odgrywa czy­sty rasizm w rzą­dze­niu połu­dnio­wymi sta­nami, byłoby na pewno poważ­nym błę­dem, lecz popeł­ni­li­by­śmy jesz­cze więk­szy błąd wycią­ga­jąc z tego wnio­sek, że przez ponad sto lat ta część kraju znaj­do­wała się pod wła­dzą tota­li­tarną. Jedy­nym bez­po­śred­nim i nie­za­fał­szo­wa­nym następ­stwem dzie­więt­na­sto­wiecz­nych ruchów anty­se­mic­kich nie był nazizm, ale prze­ciw­nie, syjo­nizm, który – przy­naj­mniej w for­mie ide­olo­gicz­nej, jaką przy­brał na Zacho­dzie był rodza­jem kontride­olo­gii, „odpo­wie­dzią” na anty­se­mi­tyzm. Nie ozna­cza, to nawia­sem mówiąc, że samo­świa­do­mość Żydów była po pro­stu wytwo­rem anty­se­mi­ty­zmu; prze­cież choćby pobieżna zna­jo­mość histo­rii Żydów, któ­rej osią, od cza­sów babi­loń­skiego wygna­nia, było pra­gnie­nie prze­trwa­nia jako odręb­nego narodu wbrew przy­gnia­ta­ją­cym realiom roz­pro­sze­nia, powinna wystar­czyć do roz­wia­nia tego naj­now­szego mitu, który stał się dość modny w krę­gach inte­lek­tu­al­nych po „egzy­sten­cja­li­stycz­nej” inter­pre­ta­cji Żyda przez Sar­tre’a jako kogoś postrze­ga­nego i okre­śla­nego jako Żyd przez innych.

Naj­lep­szej ilu­stra­cji zarówno odręb­no­ści, jak i powią­zań mię­dzy pre­to­ta­li­tar­nym i tota­li­tar­nym anty­se­mi­ty­zmem dostar­cza chyba absur­dalna sprawa _Pro­to­ko­łów mędr­ców Syjonu._ Posłu­gi­wa­nie się przez nazi­stów tym fal­sy­fi­ka­tem jako pod­ręcz­ni­kiem do nauki pod­boju świata na pewno nie należy do dzie­jów anty­se­mi­ty­zmu, ale tylko ten fakt może wyja­śnić, dla­czego ta nie­praw­do­po­dobna opo­wieść oka­zała się dosta­tecz­nie wia­ry­godna, aby czer­pała z niej pożywkę anty­ży­dow­ska pro­pa­ganda. Nato­miast nie może to wyja­śnić, dla­czego tota­li­tarne rosz­cze­nia do rzą­dów nad świa­tem przy pomocy człon­ków i z udzia­łem taj­nych sto­wa­rzy­szeń w ogóle stały się atrak­cyj­nym celem poli­tycz­nym. Ta ostat­nia funk­cja, o wiele istot­niej­sza z poli­tycz­nego (cho­ciaż nie pro­pa­gan­do­wego) punktu widze­nia, ma źró­dła w impe­ria­li­zmie w ogóle, w jego wybu­cho­wej kon­ty­nen­tal­nej wer­sji, szcze­gól­nie zaś w postaci „_pan_-ruchów” _(pan move­ments)._

Książka ta jest zatem ogra­ni­czona nie tylko w cza­sie i prze­strzeni, ale także w zakre­sie przed­miotu. Zaj­muje się histo­rią Żydów w Euro­pie Środ­ko­wej i Zachod­niej, od cza­sów dwor­skich Żydów po sprawę Drey­fusa, z punktu widze­nia jej zna­cze­nia dla naro­dzin anty­se­mi­ty­zmu i wpływu na niego. Przed­sta­wia ruchy anty­se­mic­kie, sil­nie zako­rze­nione w ówcze­snej rze­czy­wi­sto­ści na tle spe­cy­ficz­nych sto­sun­ków łączą­cych Żydów z nie-Żydami, a więc z jed­nej strony na tle roli, jaką Żydzi odgry­wali w roz­woju pań­stwa naro­do­wego, a z dru­giej – ich związ­ków z nie­ży­dow­ską czę­ścią spo­łe­czeń­stwa. Poja­wie­nie się pierw­szych par­tii anty­se­mic­kich w latach sie­dem­dzie­sią­tych i osiem­dzie­sią­tych XIX w. wyzna­cza moment, w któ­rym sprawa wykra­cza poza ogra­ni­czony, kon­kretny kon­flikt inte­re­sów zwią­zany z doświad­cze­niem jed­no­stek i wcho­dzi na drogę wio­dącą do „osta­tecz­nego roz­wią­za­nia”. Od tej chwili, w erze impe­ria­li­zmu, po któ­rej nastą­pił okres ruchów i rzą­dów tota­li­tar­nych, nie spo­sób odizo­lo­wać kwe­stii żydow­skiej lub ide­olo­gii anty­se­mic­kiej od pro­ble­mów zupeł­nie niezwią­zanych z realiami nowo­żyt­nej histo­rii Żydów. I to nie tylko dla­tego ani nawet nie zasad­ni­czo dla­tego, że sprawy te odgry­wały główną rolę w poli­tyce świa­to­wej, ale dla­tego, że sam anty­se­mi­tyzm stał się teraz narzę­dziem słu­żą­cym do wyż­szych celów. Cele te zde­cy­do­wa­nie prze­ra­stały par­ty­ku­larne inte­resy zarówno Żydów, jak i wrogo do nich nasta­wio­nych śro­do­wisk, mimo że ich osią­gnię­cie wyma­gało, aby Żydzi wystę­po­wali w roli głów­nych ofiar.

Impe­ria­li­styczne i tota­li­tarne wer­sje dwu­dzie­sto­wiecz­nego anty­se­mi­ty­zmu znaj­dzie czy­tel­nik w dru­giej i trze­ciej czę­ści tej pracy.

_Han­nah Arendt_
_Lipiec 1967_

1. Świą­ty­nia w Jero­zo­li­mie została zbu­rzona w ٧٠ r. n.e. za pano­wa­nia cesa­rza Tytusa.

2. W ciągu 36 lat dzie­lą­cych nas od pierw­szej edy­cji Korzeni tota­li­ta­ry­zmu w bada­niach nad dzie­jami Żydów doko­nał się znaczny postęp. Prze­sta­rzałe prace Gra­etza i Dub­nowa zastą­piły now­sze opra­co­wa­nia z fun­da­men­talną wie­lo­to­mową edy­cją World History of the Jewish People (Jeru­sa­lem 1964–1980) na czele. Nowo­żytne dzieje Żydów przed­sta­wiają kom­pe­tent­nie Paul R. Men­des-Flohr i Jehuda Rein­hart w opu­bli­ko­wa­nej nie­dawno książce The Jew in the Modem World. A Docu­men­tary History (New York-Oxford 1980). W powo­dzi publi­ka­cji poświę­co­nych tra­gicz­nym i powi­kła­nym losom „narodu wybra­nego” w XX w. wyróż­niają się prace: Salo Barona, The Rus­sian Jews under Tsars and Soviets (New York 1970); Herel Fein, Acco­un­ting for Geno­cide (New York 1979); Paula Hil­berta, The Destruc­tion of the Euro­pean Jewry (Chi­cago 1961); Lucy Dawi­do­wicz, The War Aga-inst the Jews. 1933–1945 (New York 1975) oraz histo­rie ruchu syjo­ni­stycz­nego pióra Wal­tera Laqu­exura i Shlomo Avi­neri. Inte­re­su­jącą pole­mikę z poglą­dami H. Arendt na temat holo­cau­stu, zwłasz­cza zaś z opi­niami wyra­żo­nymi w książce Eich­mann in Jeru­sa­lem, zawiera książka Jacoba Robin­sona, And Cro­oked Shall Be Made Stra­ight. The Eich­mann Trial and Han­nah Arendt’s Nar­ra­tion (Phi­la­del­phia 1965).

3. Od chwili napi­sa­nia tych słów powstało kilka wybit­nych prac poświę­co­nych tej pro­ble­ma­tyce. Należą do nich książki Leona Polia­kova (m.in. tłu­ma­czona na wiele języ­ków trzy­to­mowa L’Histo­ire de l’antisémitisme)’, Geo­rge’a L. Mosse’a, Towards the Final Solu­tion. A History of Euro­pean Racism (New York 1978); Nor­mana Cohna, War­rant for Geno­cide. The Myth of Jewish World Con­spi­racy and the Pro­to­cols of the Elders of Zion (Lon­don 1967).Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Naj­now­szym przy­kła­dem takiego poglądu jest książka Nor­mana Cohna _War­rant for Geno­cide. The Myth of the Jewish World-con­spi­racy and the „Pro­to­cols of the Elders of Zion”,_ New York 1966. W przy­ję­tym zało­że­niu, autor w ogóle neguje ist­nie­nie cze­goś takiego jak histo­ria Żydów. Żydami są w jego uję­ciu „ludzie (…) roz­pro­szeni po całej Euro­pie od kanału La Man­che po Wołgę, któ­rych łączyło bar­dzo nie­wiele poza pocho­dze­niem od wyznaw­ców reli­gii moj­że­szo­wej” (s. 15). Anty­se­mici, prze­ciw­nie, mogą się powo­łać bez­po­śred­nio na utrzy­mu­jącą się nie­prze­rwa­nie od śre­dnio­wie­cza tra­dy­cję dopa­try­wa­nia się w Żydach „narzę­dzi Sza­tana, czci­cieli dia­bła, demo­nów w ludz­kiej postaci” (s. 41), a jedyną pod­stawą tak daleko idą­cych uogól­nień, na jakie decy­duje się uczony autor _Pur­suit of the Mil­le­nium,_ jest wyłączne zain­te­re­so­wa­nie „naj­skraj­niej­szym rodza­jem anty­se­mi­ty­zmu, takim, który dopro­wa­dza do rzezi i prób ludo­bój­stwa” (s. 16). Autor ten stara się rów­nież wyka­zać, że „lud­ność Nie­miec w swo­jej masie w rze­czy­wi­sto­ści ni­gdy nie ule­gła anty­ży­dow­skiemu fana­ty­zmowi” i że eks­ter­mi­na­cję „zor­ga­ni­zo­wali i zasad­ni­czo prze­pro­wa­dzali fachowcy z SD i SS”, orga­ni­za­cji, które „w żad­nym razie nie repre­zen­tują typo­wego prze­kroju spo­łe­czeń­stwa nie­miec­kiego” (s. 212 i n.). Jak bar­dzo chcia­łoby się, aby to stwier­dze­nie było zgodne z fak­tami! Sku­tek jest taki, że książkę czyta się tak, jak gdyby została napi­sana jakieś 40 lat temu przez nazbyt pomy­sło­wego członka nie­szczę­snej pamięci Verein zur Bekämpfung des Anti­se­mi­ti­smus.

2. Cytaty pocho­dzą z książki J. Katza, _Exc­lu­si­ve­ness and Tole­rance. Jewish-Gen­tile Rela­tions in Medie­val and Modem Times,_ New York 1962 (rozdz. 12), cał­ko­wi­cie ory­gi­nal­nej pracy na naj­wyż­szym pozio­mie, która powinna była doprawdy pod­wa­żyć, jak głosi obwo­luta, „wiele złu­dzeń współ­cze­snych Żydów”, lecz nie doko­nała tego wsku­tek pra­wie zupeł­nego braku omó­wień w pra­sie. Katz należy do młod­szego poko­le­nia żydow­skich histo­ry­ków, z któ­rych wielu wykłada na Uni­wer­sy­te­cie Jero­zo­lim­skim i publi­kuje po hebraj­sku. Pozo­staje dla mnie tajem­nicą, dla­czego ich prace nie są szyb­ciej tłu­ma­czone i publi­ko­wane w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Wraz z nimi defi­ni­tyw­nie skoń­czyło się „łzawe” przed­sta­wia­nie żydow­skich dzie­jów, prze­ciwko czemu bli­sko 40 lat temu pro­te­sto­wał Salo W. Baron.

3. Warto zauwa­żyć, że pierw­szy nowo­żytny histo­ryk żydow­ski, J.M. Jost, piszą cy w Niem­czech w poło­wie XIX w., był znacz­nie mniej podatny na prze­sądy świec­kiej histo­rio­gra­fii niż jego sław­niejsi następcy.

4. J. Katz, op. cit., s. 196.

5. Ibid., s. 6.

6. Ibid., s. 7.

7. Jedy­nym wyjąt­kiem jest anty­se­micki histo­ryk Wal­ter Frank, sto­jący na czele Reich­sin­sti­tut für Geschichte des Neuen Deutsch­land, wydawca dzie­wię­ciu tomów _For­schun­gen zur Juden­frage_ (1937–1944). Zwłasz­cza jego wła­sne arty kuły wciąż jesz­cze mogą przy­nieść korzyść czy­ta­ją­cym.

8. Zob. A. de Tocqu­eville, _Dawny ustrój i rewo­lu­cja,_ tłum. A. Wol­ska, War­szawa 1970, ks. II, rozdz. 1.

9. Prawa i swo­body przy­znane dwor­skim Żydom w ciągu XVII i XVIII w. mogą się wyda­wać współ­cze­snym histo­ry­kom zale­d­wie zwia­stu­nami rów­no­ści: dwor­scy Żydzi mogli miesz­kać, gdzie im się podo­bało, mogli swo­bod­nie podró­żo­wać w gra­ni­cach wła­da­nia suwe­rena, mogli nosić broń i mieli prawo do spe­cjal­nej ochrony ze strony władz lokal­nych. W rze­czy­wi­sto­ści ci dwor­scy Żydzi, w Pru­sach noszący cha­rak­te­ry­styczną nazwę _Gene­ral­pri­vi­le­gierte Juden,_ nie tylko mieli lep­sze warunki od swo­ich roda­ków, na­dal pod­da­nych nie­mal śre­dnio­wiecz­nym restryk­cjom, ale też wio­dło im się lepiej niż ich nie­ży­dow­skim sąsia­dom. Stan­dar­dem życio­wym prze­wyż­szali wyraź­nie ówcze­sne klasy śred­nie; ich przy­wi­leje były na ogół więk­sze od tych, które przy­znano kup­com. Taka sytu­acja nie mogła ujść uwagi współ­cze­snych. Chri­stian Wil­helm Dohm – wybitny rzecz­nik rów­no­upraw­nie­nia Żydów w osiem­na­sto­wiecz­nych Pru­sach – skar­żył się na wpro­wa­dzoną przez Fry­de­ryka Wil­helma I prak­tykę udzie­la­nia boga­tym Żydom wszel­kiego typu fawo­rów i wspar­cia, czę­sto „kosz­tem i z pomi­nię­ciem pra­co­wi­tych, legal­nych (tj. nie­ży­dow­skich) oby­wa­teli”. Ch.W. Dohm, _Denkwürdigkeiten meiner Zeit,_ Lemgo 1814–1819, t. IV, s. 487.

10. Jacob Lest­schin­sky w jed­nej z wcze­snych ana­liz kwe­stii żydow­skiej wska zał, że Żydzi nie należą do żad­nej klasy spo­łecz­nej, i pisał o _Klas­se­ne­in­schieb­sel_ („Weltwirt­scha­fts Archiv” 1929, t. 30, s. 123), ale dostrze­gał wy łącz­nie ujemne strony tej sytu­acji w Euro­pie Wschod­niej, a nie jej wiel­kie pozy­tywy w kra­jach Europy Zachod­niej i Środ­ko­wej.

11. Na przy­kład za pano­wa­nia Fry­de­ryka II, po woj­nie sied­mio­let­niej, pod jęto w Pru­sach zde­cy­do­wane wysiłki, aby wpro­wa­dzić dla Żydów swo­isty sys­tem han­dlowy. Dotych­cza­sowe, ogólne prze­pisy w spra­wie Żydów z 1750 r. zastą­piono sys­temem zezwo­leń wyda­wa­nych wyłącz­nie tym miesz­kań­com, któ­rzy zain­we­stują poważną część swo­ich for­tun w nowe manu­fak­tury. Ale i w Pru­sach, jak wszę­dzie, tego typu przed­się­wzię­cia zakoń­czyły się klę­ską.

12. Felix Prie­batsch, _Die Juden­po­li­tik des fürstlichen Abso­lu­ti­smus im 17. und 18. Jahr­hun­dert,_ „For­schun­gen und Ver­su­che zur Geschichte des Mit­tela lters und der Neu­zeit” 1915, przy tacza ty pow y przyk ład z początku XVIII w.: „Kiedy sub­sy­dio­wana przez admi­ni­stra­cję wytwór­nia luster w Neu­haus w Dol­nej Austrii prze­stała pro­du­ko­wać, Żyd Wer­the­imer dał cesa­rzowi pie­nią­dze na jej kupno. Gdy Wer­the­imera popro­szono, aby za kupił wytwór­nię, ten odmó­wił, oświad­cza­jąc, że ma czas zupeł­nie zajęty pro­wa­dze­niem trans­ak­cji finan­so­wych”.
Zob. też M. Köhler, _Beiträge zur neu­eren jüdische Wirt­scha­fts­ge­schichte. Die Juden in Hal­ber­stadt und Umge­bung,_ „Stu­dien zur Geschichte der Wirt­schaft und Geisen­kul­tur” 1927, t. 3.
Zgodny z tą tra­dy­cją powstrzy­my­wa­nia się boga­tych Żydów od zaj­mo­wa­nia naprawdę waż­nych pozy­cji wła­dzy w kapi­ta­li­zmie jest fakt, że w 1911 r. pary­scy Rot­szyl­do­wie sprze­dali gru­pie Royal Shell swój udział w polach naf­to­wych w Baku, a prze­cież przed­tem byli, poza Roc­ke­fel­le­rem, naj­więk­szymi poten­ta­tami naf­to­wymi na świe­cie. O tym incy­den­cie wspo­mina R. Lewin­sohn, _Wie sie gross und reich wur­den,_ Ber­lin 1927.
Za ogól­nie obo­wią­zu­jącą regułę można przy­jąć takie oto stwier­dze­nie André Say­ona (_Les Juifs,_ „Revue Eco­no­mi­que Inter­na­tio­nale” 1923) w pole­mice z Wer­ne­rem Som­bar­tem, który Żydów utoż­sa­miał z roz­wo­jem kapi­ta­li­zmu: „Rot­szyl­do­wie i inni Izra­elici, któ­rzy prze­cież głów­nie byli zaan­ga­żo­wani w udzie­la­nie poży­czek pań­stwo­wych i w mię­dzy­na­ro­dowe obroty kapi­ta­łem, wcale nie pró­bo­wali (…) stwo­rzyć wiel­kiego prze­my­słu”.

13. Nie spo­sób jed­nak prze­ce­nić wpły­wów tych eks­pe­ry­men­tów na dal­szy bieg wyda­rzeń. Fran­cja była jedy­nym kra­jem, który kon­se­kwent­nie eks­pe­ry­men­to­wał z sys­te­mem mer­kan­ty­li­stycz­nym, co dopro­wa­dziło do wcze­snego roz­kwitu manu­fak­tur zawdzię­cza­ją­cych ist­nie­nie inge­ren­cji pań­stwa. Po tym doświad­cze­niu ni­gdy już nie doszła do sie­bie. W erze wol­nej przed­się­bior­czo­ści fran­cu­ska bur­żu­azja wystrze­gała się nie­eko­no­micz­nego inwe­sto­wa­nia w rodzime zakłady wytwór­cze, pod­czas gdy biu­ro­kra­cja fran­cu­ska, będąca rów­nież pro­duk­tem sys­temu mer­kan­ty­li­stycz­nego, prze­żyła jego upa­dek. Mimo utraty wszyst­kich funk­cji pro­duk­cyj­nych, jesz­cze i dziś biu­ro­kra­cja jest dla Fran­cji bar­dziej cha­rak­te­ry­styczna i sta­nowi więk­szą prze­szkodę w popra­wie poło­że­nia kraju niż bur­żu­azja.

14. Tak było w Anglii od cza­sów Mar­rano, ban­kiera kró­lo­wej Elż­biety, i w przy­padku żydow­skich finan­si­stów na usłu­gach armii Crom­wella, do chwili gdy jeden z dwu­na­stu żydow­skich makle­rów do pusz­czo­nych do lon­dyń­skiej giełdy prze­jął czwartą część wszyst­kich ówcze­snych poży­czek rzą­do­wych. (Zob. też S.W. Baron, _A Social and Reli­gious History of the Jews,_ New York 1937, t. II: _Jews and Capi­ta­lism)._ Tak było rów­nież w Austrii, gdzie w ciągu zale­d­wie czter­dzie­stu lat (1695–1739) Żydzi udzie­lili wład­com kre­dy­tów na sumę ponad 35 mln flo­re­nów i gdzie śmierć Samu­ela Oppen­he­imera w 1703 r. spo­wo­do­wała ciężki kry­zys finan­sowy pań­stwa i cesa­rza. W Bawa­rii w 1808 r. Żydzi żyro­wali i nego­cjo­wali 80% wszyst­kich poży­czek rzą­do­wych (zob. M. Grun­wald, _Samuel Oppen­he­imer und sein Kreis,_ Wien 1913). We Fran­cji warunki szcze­gól­nie sprzy­jały Żydom; już Col­bert zachwa­lał ich uży­tecz­ność dla pań­stwa (zob. S.W. Baron, op. cit.), a w poło­wie XVIII w. wdzięczny król nadał tytuł barona nie­miec­kiemu Żydowi, Lief­ma­nowi Cal­me­rowi, doce­nia­jąc jego usługi i lojal­ność wobec „Naszego pań­stwa i Naszej Oso by” (zob. R. Anchel, _Un baron juif français au 18e siècle, Lief­man Cal­mer,_ „Souve­nir et Science” 1930, 1.I, s. 52–55). Podob­nie było w Pru­sach, gdzie _Münzjuden_ Fry­de­ryka II otrzy­my­wali tytuły i gdzie w końcu XVIII w. czte­ry­sta żydow­skich rodzin two­rzyło jedną z naj­bo­gat­szych grup w Ber linie. (Jeden z naj­lep­szych opi­sów Ber­lina i roli Żydów w spo­łe­czeń­stwie u schyłku XVIII w. można zna­leźć w: W. Dil­they, _Das Leben Schle­ierma- chers,_ w: _Gesam­melte Schri­ften,_ t. 2, Stut­t­gart 1970, s. 182 i n.)

15. Na początku XVIII w. Żydom austriac­kim udało się zaka­zać druku _Ent- deck­tes Juden­tum_ Eisen­men­gera z 1703 r., a w końcu tego stu­le­cia ber­liń­skie przed­sta­wie­nia _Kupca wenec­kiego_ musiały być poprze­dzane małym pro­lo­giem, prze­pra­sza­ją­cym żydow­skich widzów (jesz­cze nie­równo-upraw­nio­nych).

16. Jedy­nym i nie­istot­nym wyjąt­kiem mogą być poborcy podat­ków, nazywa ni we Fran­cji _fer­miers-généraux,_ któ­rzy wydzier­ża­wili od pań­stwa prawo do ścią­ga­nia podat­ków, gwa­ran­tu­jąc wła­dzom stałe dochody. Swoje wiel­kie for­tuny zawdzię­czali monar­chii abso­lut­nej, od któ­rej byli bez­po­śred­nio uza­leż­nieni. Byli jed­nak zbyt wąską grupą i zbyt odosob­nio­nym zja­wi­skiem, aby odgry­wać samo­dzielną rolę w gospo­darce kraju.

17. Nie­zbęd­ność i pilną potrzebę powią­zań mię­dzy przed­się­bior­cami pań­stwo­wymi a Żydami można naj­wy­raź­niej dostrzec w tych wypad­kach, kiedy decy­zje leżały w rękach urzęd­ni­ków o zde­cy­do­wa­nie anty­ży­dow­skim nasta­wie­niu. I tak Bismarck miał w mło­do­ści na kon­cie kilka anty­se­mic­kich wystą­pień, aby jako kanc­lerz Rze­szy stać się bli­skim przy­ja­cie­lem Bleichrödera i nie­za­wod­nym obrońcą Żydów przed ruchem ber­liń­skich anty­se­mi­tów, kie­ro­wa­nym przez kape­lana nadwor­nego – Sto­ec­kera. Wil­helm II, który jako następca tronu i przed­sta­wi­ciel nasta­wio­nej anty­se­micko szlachty pru­skiej miał bar­dzo przy­ja­zny sto­su­nek do ruchów anty­se­mic­kich z lat osiem­dzie­sią­tych, wstą­piw­szy na tron w jed­nej chwili zmie­nił poglądy i odże­gnał się od swych pro­te­go­wa­nych – anty­se­mi­tów.

18. Już w XVIII w., gdzie­kol­wiek grupy Żydów sta­wały się dosta­tecz­nie za możne, aby być przy­datne dla pań­stwa, uzy­ski­wały przy­wi­leje i były oddzie­lane od swo­ich mniej zamoż­nych i uży­tecz­nych braci w tym samym kraju. Tak jak _Schut­zju­den_ w Pru­sach, Żydzi z Bor­de­aux i Bajonny we Fran­cji cie­szyli się rów­no­ścią na długo przed rewo­lu­cją fran­cu­ską i pro­szono ich nawet o przed­sta­wie­nie swo­ich skarg i pro­po­zy­cji razem z innymi Sta­nami Gene­ral­nymi w Convo­ca­tion des Etats Généraux w 1787 roku.

19. Jean Cape­fi­gue, _Histo­ire des gran­des opérations financières,_ t. III: _Banque, Bour­ses, Emprunts,_ Paris 1855, suge­ruje, że za monar­chii lip­co­wej jedy­nie Żydzi, zwłasz­cza dyna­stia Rot­szyl­dów, zapo­bie­gli powsta­niu sil­nego kre­dytu pań­stwo­wego opar­tego na Banku Fran­cji. Twier­dzi także, że wyda­rze­nia z 1848 r. uczy­niły Rot­szyl­dów zbęd­nymi. Raphael Strauss, _The Jews in the Eco­no­mic Evo­lu­tion of Cen­tral Europe,_ „Jewish Social Stu­dies” 1941, t. III, nr 1, też uważa, że po 1830 r. „kre­dyt publiczny stał się już mniej ryzy­kowny i wobec tego obsłu­gi­wały go w coraz więk­szym stop­niu banki chrze­ści­jań­skie”. Prze­ciwko tej inter­pre­ta­cji prze­ma­wiają dosko­nałe sto­sunki Rot­szyl­dów z Napo­le­onem III, mimo że nie ma wąt­pli­wo­ści co do ogól­nych ten­den­cji ujaw­nia­ją­cych się w tam­tych cza­sach.

20. Zob. F. Prie­batsch, op. cit.

21. Według pew­nej aneg­doty prze­ka­zy­wa­nej przez wszyst­kich bio­gra­fów, natych­miast po poko­na­niu Fran­cu­zów w 1871 r. Bismarck miał powie­dzieć: „Przede wszyst­kim Bleichröder musi się udać do Paryża, aby spo­tkać się z tam­tej­szymi Żydami i omó­wić to z ban­kie­rami”. Zob. O. Joechlin­ger, _Bismarck und die Juden,_ Ber­lin 1921.

22. Zob. W. Frank, _Wal­ther Rathe­nau und die blonde Rasse_, „For­schun­gen zur Juden­frage”, t. I V, 1940. Mimo ofi­cjal­nej pozy­cji u nazi­stów Frank zacho­wał pewną sta­ran­ność w dobo­rze źró­deł i metod. W cyto­wa­nym arty­kule powo­łuje się na nekro­logi Rathe­naua z „Isra­eli­ti­sches Fami­lien- blatt” (Ham­burg, 6 lipca 1922), „Die Zeit” (czer­wiec 1922) i „Ber­li­ner Tage­blatt” (31 maja 1922).

23. W. von Hum­boldt, _Tagebücher_ (oprac. Leit­zmann), Ber­lin 1916–1918, t. I, s. 475.
W arty­kule _Juif_ w: _Encyc­lo­pe­die,_ 1751–1765, t. IX, napi­sa­nym praw­do­po­dob­nie przez Dide­rota, czy­tamy: „I tak roz­pro­szeni w naszych cza­sach (…) stali się pośred­ni­kami w komu­ni­ka­cji mię­dzy naj­od­le­glej­szymi kra­jami. Są jak koła zębate i gwoź­dzie potrzebne przy wiel­kiej budowli do złą­cze­nia i utrzy­ma­nia razem wszyst­kich czę­ści”.

24. Wal­ther Rathe­nau, mini­ster spraw zagra­nicz­nych Repu­bliki Weimar­skiej w 1921 r. i jeden z wybit­nych repre­zen­tan­tów świe­żych dążeń Nie­miec do demo­kra­cji, jesz­cze w 1917 r. roz­gła­szał swoje „głę­boko monar­chiczne prze­ko­na­nia”, zgod­nie z któ­rymi kra­jem rzą­dzić powi­nien tylko czło­wiek „namasz­czony”, a nie żaden „par­we­niusz, któ­remu się powio­dło”. Zob. W. Rathe­nau, _Von kom­men­den Din­gen,_ Ber­lin 1917, s. 247.

25. Nie powin­ni­śmy jed­nak zapo­mi­nać o tym miesz­czań­skim wzorcu. W sfe­rze indy­wi­du­al­nych moty­wów oraz wzo­rów postę­po­wa­nia metody dyna­stii Rot­szyl­dów nie róż­niły się zbyt­nio od metod ich chrze­ści­jań­skich kole­gów. Na przy­kład ban­kier Napo­le­ona, Ouvrard, dostar­czyw­szy mu środ­ków finan­so­wych na pro­wa­dze­nie „stu­dnio­wej” wojny, nie­zwłocz­nie zaofe­ro­wał swoje usługi powra­ca­ją­cym Bur­bo­nom.

26. J. A. Hob­son, _Impe­ria­lism_, Lon­don 1905; cyt. z nie­po­pra­wio­nego wyda­nia, Lon­don 1938, s. 57.

27. O tym, jak dobrze znali Rot­szyl­do­wie źró­dła swo­jej siły, świad­czy obo­wią­zu­jące ich pier­wot­nie prawo dyna­styczne, zgod­nie z któ­rym córki wraz z mężami były wyłą­czane z inte­re­sów rodziny. Dziew­czę­tom pozwa­lano poślu­biać nie­ży­dow­skich ary­sto­kra­tów (a po 1871 r. wręcz je do tego zachę­cano); męscy potom­ko­wie musieli żenić się wyłącz­nie z Żydów­kami i jeśli to moż­liwe (jak było w pierw­szym poko­le­niu) z człon­ki­niami rodziny.

28. Zob. zwłasz­cza E. Cesar Conte Corti, _The Rise of the House of Rot­schild,_ New York 1927.

29. J. Cape­fi­gue, op. cit.

30. Ni­gdy nie można było się prze­ko­nać, w jakim stop­niu Rot­szyl­do­wie korzy­stali z żydow­skich kapi­ta­łów dla wła­snych inte­re­sów i jak daleko się­gała ich kon­trola nad żydow­skimi ban­kie­rami. Rodzina ni­gdy nie dopu­ściła bada­czy do swo­ich archi­wów.

31. J.W. Par­kes, _The Emer­gence of the Jewish Pro­blem, 1878–1939,_ b.m. 1946, w roz­dzia­łach IV i VI zwięźle i bez­stron­nie przed­sta­wia te warunki.

32. Ch.W. Dohm, _Über die bürgerliche Ver­bes­se­rung der Juden,_ Ber­lin-Stet­tin 1781,1.I, s. 174.

33. _Wil­helm und Caro­line von Hum­boldt in ihren Brie­fen,_ Ber­lin 1900, t. V, s. 236.

34. Dosko­nały opis tych urzęd­ni­ków, zasad­ni­czo nie­róż­nią­cych się od urzęd­ni­ków z innych kra­jów, podaje H. Pirenne, _A History of Europe from the Inva­sion to the XVI Cen­tury,_ Lon­don 1939, s. 361-362: „Wolni od uprze­dzeń kla­so­wych i wro­dzy przy­wi­le­jom wiel­kich panów, któ­rzy nimi gar­dzili (…) to nie król prze­ma­wiał przez nich, ale ano­ni­mowa monar­chia, sto­jąca ponad wszyst­kim, pod­da­jąca wszystko swo­jej wła­dzy”.

35. Zob. _Kle­ines Jahr­buch des Nützlichen und Ange­neh­men für Isra­eli­ten,_ 1847.