Kosmetologia z immunologią skóry - ebook

PRZEDMOWA

Motto podręcznika jest proste i brzmi: „Najważniejsze to zrozumieć skórę i umiejętnie odczytać sygnały, które nam wysyła”. Jak to osiągnąć? Przede wszystkim należy zrozumieć reakcje międzykomórkowe zachodzące w skórze, zarówno młodej i zdrowej, jak i starzejącej się, problematycznej lub chorobowo zmienionej. Nie jest to możliwe bez podstawowej wiedzy z zakresu immunologii.

Podręcznik stanowi pierwsze na rynku polskim tak obszerne opracowanie łączące współczesną kosmetologię praktyczną z zagadnieniami z zakresu immunologii. Immunologia to nauka trudna, niejednokrotnie przysparzająca odbiorcom problemów. Tym razem jednak układ immunologiczny został pokazany przede wszystkim od strony jego roli w warunkowaniu odporności skóry, jak i udziału skórnego systemu immunologicznego (SIS, _skin immune system_) w patomechanizmie wybranych problemów skórnych. W praktyce, dopiero po zrozumieniu procesów zachodzących w skórze, możemy podjąć się opracowania spersonalizowanych procedur zabiegowych o wysokim profilu bezpieczeństwa dla klienta.

Celem książki jest wyjście naprzeciw potrzebom zgłaszanym zarówno na studiach wyższych, jak i na podyplomowych, a także przez środowisko absolwentów związanych zawodowo z branżą kosmetologiczną. To doskonałe kompendium pogłębiania wiedzy dla doświadczonego personelu sektora Beauty&Med, w tym pracowników klinik medycyny estetycznej, gabinetów kosmetycznych, ośrodków SPA i Wellness.

Biorąc pod uwagę obszerne opracowanie algorytmu postępowania w problemach skórnych, z którymi najczęściej spotka się kosmetolog, pozycja staje się gotowym remedium na dobrą praktykę w kosmetologii stosowanej. Co istotne, lepsze zrozumienie patomechanizmu niektórych dermatoz, z uwzględnieniem tych, których przebieg modulowany jest przez stres, z pewnością pozwoli usprawnić współpracę na linii kosmetolog – lekarz – psycholog, co bezsprzecznie stanowi bazę dla współczesnej kosmetyki profesjonalnej.

_Autorki_WYKAZ SKRÓTÓW

17-OHP – 17-hydroksyprogesteron

ACTH – hormon adrenokortykotropowy

ADCC (_antibody-dependent cell cytotoxicity_) – reakcja cytotoksyczności komórkowej zależna od przeciwciał

AHA (_alpha hydroxy acids_) – α-hydroksykwasy

AIDS (_acquired-immunodeficiency syndrome_) – zespół nabytego niedoboru odporności

AMP (_antimicrobial peptides_) – peptydy przeciwdrobnoustrojowe

APC (_antigen presenting cell_) – komórka prezentująca antygen

ATP – adenozynotrójfosforan

AZS – atopowe zapalenie skóry

BALT (_bronchus-associated lymphoid tissue_) – tkanka limfatyczna związana z drogami oddechowymi i drzewem oskrzelowym

BAT (_brown adipose tissue_) – tkanka tłuszczowa brązowa

BCR (_B-cell receptor_) – receptor immunoglobulinowy limfocytów B

BDD (_body dysmorphic disorder_) – dysmorfofobia

BHA (β_-hydroxy acids_) – β-hydroksykwasy

BPA (_bisphenol A_) – bisfenol A

CD (_cluster of differentiation_) – cząsteczki różnicowania

CD (_cosmetic dermatitis_) – kosmetyczne zapalenie skóry

CDR (_complementarity determining regions_) – regiony determinujące komplementarność

CPD (_cyclobutane pyrimidine dimer_) – dimery pirymidynowe cyklobutanu

CRP (_C-reactive protein_) – białko C-reaktywne

CSF (_colony stimulating factors_) – czynniki stymulujące tworzenie kolonii komórek

DAMP (_damage-associated molecular patterns_) – wzorce molekularne związane z uszkodzeniami

DHEA – dehydroepiandrosteron

DHEAS – siarczan dehydroepiandrosteronu

DHT – dihydrotestosteron

DTH (_delayed type hypersensitivity_) – reakcja nadwrażliwości typu późnego

EAACI (_European Academy of Allergy and Clinical Immunology_) – Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej

EAR (_early-phase allergen reaction_) – faza wczesnej reakcji alergicznej

ECM (_extracellular matrix_) – macierz zewnątrzkomórkowa

EGF (_epidermal growth factor_) – naskórkowy czynnik wzrostu

EMU (_epidermal melanin unit_) – naskórkowa jednostka melaninowa

FCF (_furanocumarin free_) – wolny od furanokumaryny

FGF (_fibroblast growth factor_) – czynnik wzrostu fibroblastów

FLG (_filaggrin gene_) – gen kodujący filagrynę

FMT (_fecal microbiota transplantation_) – transfer mikrobioty jelitowej

FSH (_follicle-stimulating hormone_) – hormon folikulotropowy

fT4 – tyroksyna

GAG – glikozoaminoglikany

GALT (_gut-associated lymphoid tissue_) – tkanka limfatyczna związana z błonami śluzowymi przewodu pokarmowego

GF (_growth factors_) – czynniki wzrostu

GLA (_γ-linolenic acid_) – kwas γ-linolenowy

GM-CSF (_granulocyte-macrophage colony-stimulating factor_) – czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów

GSA (_apocrine sweat glands_) – gruczoły potowe apokrynowe

GSE (_eccrine sweat glands_) – gruczoły potowe ekrynowe

HCV (_hepatitis C virus_) – wirus zapalenia wątroby typu C

HEV (_high energy visible light_) – promieniowanie światła niebieskiego

HGP (_Hutchinson-Gilford progeria_) – choroba Hutchinsona-Gilforda

HIV (_human immunodeficiency virus_) – ludzki wirus niedoboru odporności

HLA (_human leukocyte antigen_) – antygen zgodności tkankowej człowieka

HPA (_hypothalamus-pituitary gland-adrenal cortex_) – podwzgórze–przysadka mózgowa–kora nadnerczy

HPV (_human papilloma virus_) – wirus brodawczaka ludzkiego

IFN – interferony

Ig– immunoglobulina

IL – interleukiny

IPL (_intense pulsed light_) – intensywne światło pulsacyjne

KD – komórki dendrytyczne

KL – komórki Langerhansa

LAM – lipoarabinomannan

LAR (_late-phase allergen reaction_) – faza późnej reakcji alergicznej

LH (_luteinizing hormone_) – hormon luteinizujący

LPS (_lipopolysaccharides_) – lipopolisacharyd

ŁZS – łojotokowe zapalenie skóry

MAC (_membrane attack complex_) – kompleks atakujący błonę

MALT (_mucose-associated lymphoid tissue_) – tkanka limfatyczna związana z błonami śluzowymi

MHC (_major histocompatibility complex_) – główny układ zgodności tkankowej

MLS (_maximum life span_) – maksymalny czas życia człowieka

MMPs (_matrix metalloproteinases_) – metaloproteinazy macierzy zewnątrzkomórkowej

MSH (_melanocyte stimulating hormone_) – hormon melanotropowy

NALT (_nasal-associated lymphoid tissue_) – tkanka limfatyczna związana z błonami śluzowymi nosogardzieli

NET (_neutrophil extracellur traps_) – zewnątrzkomórkowe sieci utworzone przez neutrofile

NGF (_nerve growth factor_) – czynnik wzrostu nerwów

NLR (_NOD-like receptor_) – receptory NOD-podobne

NMF (_natural moisturizing factor_) – czynnik nawilżający naturalny

NNKT – niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe

NRS (_National Rosacea Society_) – Narodowe Towarzystwo Trądziku Różowatego

PAF (_platelet-activating factor_) – czynnik aktywujący płytki

PAMP (_pathogen-associated molecular patterns_) – wzorce molekularne związane z patogenami

PAR (_protease-activated receptor_)– receptory aktywowane przez proteazę

PDGF (_platelet-derived growth factor_) – płytkopochodny czynnik wzrostu

PGN (_peptidoglycan_) – peptydoglikan

PHA (_polyhydroxy acids_) – polihydroksykwasy

PPD – ρ-fenylenodiamina

PRR (_pattern recognition receptors_) – receptory rozpoznające wzorce

PSORS (p_soriasis susceptibility locus_) – geny związane z podatnością na łuszczycę

ROS – reaktywne wolne tlenu

SALT (_skin-associated lymphoid tissue_) – tkanka limfatyczna związana ze skórą

SHBG (_sex hormone binding globulin_)– białko wiążące hormony płciowe

SIBO (_small intestinal bacterial overgrowth_) – zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego

SIS (_skin immune system_) – skórny system immunologiczny

SLES (_Sodium Laureth Sulfate_) – sól sodowa siarczanu oksyetylenowanego alkoholu laurylowego

SLS (_Sodium Lauryl Sulfate_) – laurylosiarczan sodu

TCR (_T-cell receptor_) – receptor limfocytów T

TEWL (_transepidermal water loss_) – transepidermalna (naskórkowa) utrata wody

TGF-β (_transforming growth factor_ β) – transformujący czynnik wzrostu β

TLR (_toll-like receptors_) – receptory Toll-podobne

TNF (_tumor necrosis factor_) – czynnik martwicy nowotworu

TSH (_thyroid-stimulating hormone_) – tyreotropina

UCA (_urocanic acid_) – kwas urokainowy

VPL (_variable pulsed light_) – zmienne światło pulsacyjne

WAT (_white adipose tissue_) – tkanka tłuszczowa biała1.
WSTĘP DO IMMUNOLOGII -
ALEKSANDRA SŁODKA

Immunologia jest nauką wielowątkową i niezwykle trudną, jednak gdy zostanie przedstawiona w sposób dostosowany do konkretnego odbiorcy, może się okazać ciekawa i inspirująca. Celem tego rozdziału jest jedynie wprowadzenie Czytelnika (przede wszystkim kosmetologa) w PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU IMMUNOLOGII, których znajomość jest niezbędna do lepszego zrozumienia treści przedstawionych w dalszej części podręcznika. W przypadku chęci poszerzania wiedzy z zakresu szeroko pojętej immunologii warto zgłębić podręcznikowe pozycje literaturowe wyszczególnione na końcu tego rozdziału.

Słowniczek przydatnych pojęć

ALERGEN – antygen inicjujący procesy alergiczne.

ANTYGEN – substancja, która ma 1) zdolność do wywołania reakcji ze strony układu immunologicznego, tzw. IMMUNOGENNOŚĆ oraz 2) zdolność do łączenia się z przeciwciałami oraz komórkami, do których powstania dany antygen doprowadził, tzw. ANTYGENOWOŚĆ. Substancja, która wykazuje jedynie antygenowość, to HAPTEN. Hapten STAJE SIĘ IMMUNOGENNY dopiero po połączeniu z nośnikami (np. białkami surowicy, białkami naskórka). W praktyce wiele składników leków i kosmetyków ma charakter haptenów, które po związaniu z odpowiednimi nośnikami zyskują immunogenność i stają się przyczyną reakcji alergicznych.

AUTOPRZECIWCIAŁA – przeciwciała, które są skierowane przeciwko własnym strukturom. Stanowią ważny czynnik w diagnostyce chorób autoimmunologicznych (tzw. chorób z autoagresji).

BIAŁKA OSTREJ FAZY – grupa różnorodnych białek stanowiących element odporności nieswoistej typu humoralnego. Są syntetyzowane przez hepatocyty w odpowiedzi na zagrożenie (infekcje, uszkodzenia tkanek). Białka te ułatwiają eliminację zagrożenia, tym samym ograniczając uszkodzenia tkanek gospodarza powstałe na skutek reakcji zapalnej. Do białek ostrej fazy zaliczamy BIAŁKO C-REAKTYWNE (CRP, _C-reactive protein_), którego ilościowe oznaczenie w surowicy jest praktycznym markerem stanów zapalnych toczących się w organizmie (norma do 10 mg/l).

CYTOKINY – heterogenna grupa czynników humoralnych obecnych w przestrzeniach międzykomórkowych i płynach ustrojowych, regulujących szeroko pojętą komunikację pomiędzy komórkami organizmu człowieka, w tym komórkami odpornościowymi. Do cytokin zalicza się m.in. interleukiny, chemokiny, czynniki wzrostu, czynnik martwicy nowotworu (TNF, _tumor necrosis factor_) i interferony.

CZĄSTECZKI MHC – kompleksy antygenów, które tworzą główny układ zgodności tkankowej (MHC, _major histocompatibility complex_). Wyróżnia się MHC KLASY I I II. Układy zdolności tkankowej klasy I występują na wszystkich komórkach jądrzastych, a MHC klasy II są charakterystyczne dla profesjonalnych komórek prezentujących antygen (APC, _antigen presenting cell_), w tym komórek dendrytycznych oraz dla innych immunokompetentnych komórek, np. makrofagów i limfocytów B. Antygeny leukocytarne (HLA, _human leukocyte antigen_) tworzą główny układ zgodności tkankowej człowieka.

CZĄSTECZKI RÓŻNICOWANIA (CD, _cluster of differentiation_) – charakterystyczne dla danej komórki cząsteczki, które pozwalają odróżnić tę komórkę od innych podobnych morfologicznie komórek, np. komórka określana mianem CD4+ ma na swojej powierzchni cząsteczkę CD4.

EPITOP (determinanta antygenowa) – najmniejszy fragment antygenu, który reaguje z przeciwciałem. Cząsteczki antygenu posiadają z reguły od kilku do kilkudziesięciu epitopów rozpoznawanych przez swoiste przeciwciała. Wiązanie przez swoiste przeciwciało dwóch potencjalnie różnych antygenów ze względu na podobieństwo ich epitopów nosi nazwę REAKCJI KRZYŻOWEJ. Zjawisko reakcji krzyżowych występuje dość często w przypadku chorób alergicznych (np. niektóre osoby uczulone na pyłki brzozy brodawkowatej manifestują podobne objawy alergiczne po zjedzeniu selera).

FAGOCYTOZA – jeden z głównych mechanizmów odporności wrodzonej, polegający na endocytozie drobnoustrojów i ich wewnątrzkomórkowym zabijaniu. Do profesjonalnych fagocytów należą makrofagi i neutrofile, ale zdolność do fagocytozy ma bardzo wiele komórek, w tym keratynocyty czy komórki śródbłonka.

IMMUNOGLOBULINY (przeciwciała) – glikoproteiny stanowiące około 20% białek osocza człowieka. Można wyróżnić PIĘĆ KLAS IMMUNOGLOBULIN (IgA, IgD, IgE, IgG, IgD). Przeciwciała są wytwarzane pod wpływem antygenu przez komórki plazmatyczne (przekształcone limfocyty B) i stanowią GŁÓWNY MECHANIZM ODPORNOŚCI SWOISTEJ o charakterze humoralnym. Pojęcie immunoglobuliny potocznie uważa się za synonimiczne z pojęciem przeciwciała, lecz należy pamiętać, że chociaż wszystkie przeciwciała są immunoglobulinami, to nie wszystkie immunoglobuliny są przeciwciałami. W niniejszym opracowaniu terminy te stosowane są zamiennie.

KOMPLEKS IMMUNOLOGICZNY – struktura powstająca z połącznia swoistego przeciwciała z antygenem. Zjawisko powstawania kompleksów immunologicznych jest wykorzystywane na szeroką skalę w immunodiagnostyce.

KOMÓRKI APC – komórki prezentujące antygen (APC, _antigen presenting cells_). Funkcję profesjonalnych APC spełniają komórki dendrytyczne, które PREZENTUJĄ ANTYGENY LIMFOCYTOM T w kontekście cząsteczek MHC. Rolę APC mogą odgrywać rozmaite komórki, w tym makrofagi, limfocyty B, komórki śródbłonka i inne komórki rezydujące na styku środowiska zewnętrznego z ustrojem człowieka.

LIGAND – związek łączący się swoiście z danym receptorem i prowadzący do jego pobudzenia, inaczej agonista.

PAMIĘĆ IMMUNOLOGICZNA – zdolność układu immunologicznego do ponownego rozpoznania antygenu po uprzednim kontakcie z tym antygenem. Jest cechą odporności nabytej i warunkuje skuteczność szczepień ochronnych.

UKŁAD DOPEŁNIACZA – dopełniacz, inaczej komplement, to kompleks około 40 białek występujących w surowicy człowieka w postaci nieaktywnych prekursorów, których kaskadowa aktywacja doprowadza m.in. do lizy niepożądanej komórki. Aktywność dopełniacza jest jednym z humoralnych mechanizmów odporności wrodzonej.

ZAPALENIE – reakcja tkankowa, która polega na uwolnieniu do miejsc uszkodzenia lub infekcji białek i komórek zapalnych oraz licznych cytokin prozapalnych. Ostra reakcja zapalna ma na celu eliminację patogenów, martwych lub uszkodzonych komórek i/lub potencjalnie szkodliwych substancji.

REAKCJA ADCC – reakcja cytotoksyczności komórkowej zależnej od przeciwciał (ang. _antibody-dependent cellular cytotoxicity_), w której komórki efektorowe (np. limfocyty Tc, komórki NK) niszczą komórkę zainfekowaną lub zmienioną nowotworowo po uprzednim opłaszczeniu jej przez przeciwciała klasy IgG. Efekt cytolityczny polega na działaniu enzymów, głównie perforyn i granzymów.

1.1. Funkcje układu odpornościowego

Odporność organizmu to przede wszystkim ZDOLNOŚĆ DO OBRONY PRZED PATOGENAMI I ROZWOJEM CHOROBY ZAKAŹNEJ (odporność przeciwzakaźna). Jednak w szerszym rozumieniu odporność to także zdolność do eliminacji komórek nowotworowych (odporność przeciwnowotworowa) oraz własnych komórek martwych i uszkodzonych. Prawidłowo działające mechanizmy odpornościowe ZAPOBIEGAJĄ ROZWOJOWI CHOROBY, potrafią jednak zachować STAN TOLERANCJI w odniesieniu do własnych tkanek i niegroźnych substancji środowiskowych. Molekuły, komórki i narządy zaangażowane w procesy odpornościowe tworzą UKŁAD ODPORNOŚCIOWY (immunologiczny), który we współpracy z układem nerwowym i hormonalnym dba o utrzymanie względnej homeostazy organizmu.

Zatem rolę układu odpornościowego można sprowadzić do:

FUNKCJI OBRONNEJ – eliminacja patogenów i ich toksyn, z zachowaniem tolerancji na niegroźne czynniki,

FUNKCJI NADZORCZEJ – eliminacja komórek nowotworowych,

FUNKCJI HOMEOSTATYCZNEJ – eliminacja własnych komórek martwych i uszkodzonych.

O tym, jak ważne jest prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, świadczą chociażby konsekwencje zdrowotne wrodzonych i nabytych NIEDOBORÓW ODPORNOŚCI. Wrodzone defekty w wytwarzaniu przeciwciał, czy też zaburzenia w aktywności komórek żernych zaangażowanych w proces fagocytozy, prowadzą do nawracających zakażeń o etiologii bakteryjnej. Z kolei pełnoobjawowy AIDS (ang. _acquired-immunodeficiency syndrome_), jako nabyty zespół niedoboru odporności, doprowadza do śmierci w kilka–kilkanaście miesięcy. Również ZBYT REAKTYWNY układ immunologiczny może doprowadzać do patologii. Opisuje się liczne CHOROBY ALERGICZNE I CHOROBY Z AUTOAGRESJI, które są konsekwencją niepotrzebnej lub niewspółmiernej do działającego czynnika reakcji ze strony układu odpornościowego, tzw. reakcji nadwrażliwości (patrz rozdz 1.6). Część z tych chorób manifestuje się zmianami skórnymi (tab. 1.1). Na końcu warto zauważyć, że to właśnie aktywność układu immunologicznego stanowi poważne wyzwanie dla transplantologii. W tym przypadku system odpornościowy słusznie rozpoznaje obce tkanki, doprowadzając do ODRZUCENIA PRZESZCZEPU. Aby temu zapobiec, po przeszczepie konieczna jest długotrwała terapia lekami immunosupresyjnymi.

Tabela 1.1. Przykłady chorób alergicznych i autoimmunologicznych z manifestacjami skórnymi

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Choroba alergiczna | • Atopowe zapalenie skóry |
| | |
| | • Alergiczne kontaktowe zapalenie |
| | skóry |
| | |
| | • Pokrzywka alergiczna i obrzęk |
| | naczynioruchowy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Choroba autoimmunologiczna | • Łuszczyca |
| | |
| | • Toczeń rumieniowaty układowy |
| | (rumień na twarzy w kształcie |
| | charakterystycznego motyla) |
| | |
| | • Liszaj płaski |
| | |
| | • Bielactwo nabyte |
| | |
| | • Łysienie plackowate |
| | |
| | • Twardzina układowa |
| | |
| | • Pęcherzyca zwykła |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Choroby autoimmunologiczne są wynikiem niepotrzebnej reakcji na struktury własne. Bardzo często ich ETIOLOGIA POZOSTAJE NIEZNANA. Oprócz podłoża genetycznego, czynników hormonalnych i zaburzeń w funkcjonowaniu komórek odpornościowych do chorób z autoagresji mogą się także przyczynić czynniki egzogenne, w tym urazy i uszkodzenia tkanek, infekcje bakteryjne i wirusowe, promieniowanie UVB, niektóre leki, ekspozycja na rozpuszczalniki oraz inne związki chemiczne, np. ftalany i bisfenol A (BPA). W ostatnim czasie coraz większą rolę w rozwoju chorób autoimmunologicznych przypisuje się także niekorzystnym zmianom zachodzącym w mikrobiocie jelitowej oraz czynnikom psychogennym, w tym przewlekłemu narażeniu na stres.

1.2. Składowe układu immunologicznego

Organizacja anatomiczna układu immunologicznego obejmuje CENTRALNE I OBWODOWE NARZĄDY LIMFATYCZNE (CHŁONNE). Jednak biorąc pod uwagę wielokierunkowe działanie tego układu i jego udział w procesach fizjologicznych i patologicznych oraz jego ogólne „rozproszenie” po całym organizmie, warto spojrzeć na układ immunologiczny jako na funkcjonalną całość.

W tym ujęciu układ odpornościowy tworzą:

CENTRALNE I OBWODOWE NARZĄDY LIMFATYCZNE, w tym tkanka limfatyczna związana z błonami śluzowymi, tzw. MALT,

KOMÓRKI ODPORNOŚCIOWE,

CZYNNIKI HUMORALNE, w tym przeciwciała, cytokiny, białka dopełniacza, białka ostrej fazy i inne rozpuszczalne molekuły biorące udział w reakcjach odpornościowych.

1.2.1. Centralne i obwodowe narządy limfatyczne

Do centralnych narządów limfatycznych zalicza się GRASICĘ I SZPIK KOSTNY, GDZIE DOCHODZI DO POWSTAWANIA I DOJRZEWANIA LIMFOCYTÓW. W szpiku kostnym zachodzi proces hematopoezy, czyli powstawania komórek krwi z pluripotencjalnej komórki macierzystej krwi (tzw. komórki pnia) (ryc. 1.1).

Rycina 1.1. Proces hematopoezy
Autorstwo: A. Słodka

Do NARZĄDÓW OBWODOWYCH należą: migdałki, węzły chłonne, śledziona, naczynia limfatyczne, grudki limfatyczne skupione w obrębie jelita (kępki Peyera) i wyrostek robaczkowy. W narządach obwodowych, które są odpowiedzialne za ochronę tkanek i narządów, dochodzi do spotkania limfocytów z antygenami. Węzły chłonne są odpowiedzialne za wychwytywanie antygenów krążących drogą naczyń limfatycznych, śledziona z kolei wyłapuje antygeny, które dotarły do krwiobiegu (ryc. 1.2).

Rycina 1.2. Centralne i obwodowe narządy limfatyczne

W strukturze układu immunologicznego wyróżnia się także TKANKĘ LIMFATYCZNĄ ZWIĄZANĄ Z BŁONAMI ŚLUZOWYMI (MALT, _mucose-associated lymphoid tissue_). Struktura ta jest niezwykle istotna dla odporności organizmu, ponieważ błony śluzowe dróg oddechowych, pokarmowych i moczowo-płciowych oraz skóra to GŁÓWNE DROGI WNIKANIA PATOGENÓW i innych szkodliwych substancji. Strukturę MALT tworzą mniej lub bardziej rozproszone kolekcje grudek limfatycznych, komórek APC, limfocytów, wydzielniczej IgA. Jest ona zlokalizowana W NABŁONKACH I POD NIMI, A TAKŻE W SKÓRZE. Elementy MALT, indukując LOKALNĄ ODPOWIEDŹ IMMUNOLOGICZNĄ, zabezpieczają bezpośrednio błony śluzowe i tkankę skórną przed wnikaniem do ustroju potencjalnych zagrożeń.

W zależność od lokalizacji MALT dzieli się na tkankę limfatyczną związaną:

z błonami śluzowymi przewodu pokarmowego (GALT, _gut-associated lymphoid tissue_),

z drogami oddechowymi i drzewem oskrzelowym (BALT, _bronchus-associated lymphoid tissue_),

z błonami śluzowymi nosogardzieli (NALT, _nasal-associated lymphoid tissue_),

ze skórą (SALT, _skin-associated lymphoid tissue_).

LIMFA, inaczej chłonka, to płyn tkankowy, który krąży pomiędzy narządami limfatycznymi i tkankami a krwiobiegiem, umożliwiając sprawne przechwytywanie i transport antygenów. W swoim składzie zawiera BIAŁKA OSOCZA ORAZ DUŻĄ LICZBĘ KOMÓREK ODPORNOŚCIOWYCH, w tym głównie limfocyty. DRENAŻ LIMFATYCZNY ma za zadanie usprawnić przepływ limfy. Zabieg ten zmniejsza obrzęki, pomaga w usuwaniu toksyn z organizmu, redukuje cellulit, ujędrnia skórę oraz podnosi stężenie endorfin.

1.2.2. Komórki odpornościowe

Komórki układu odpornościowego, biorąc pod uwagę ich rolę w rozwijaniu odpowiedzi immunologicznej, można podzielić na KOMÓRKI PREZENTUJĄCE ANTYGEN (APC) i KOMÓRKI EFEKTOROWE, których zadaniem jest eliminacja zagrożenia. W miejscu potencjalnego wnikania patogenów (skóra i błony śluzowe) znajdują się komórki o zdolnościach do prezentacji napotkanego antygenu limfocytom. Proces prezentacji antygenów zachodzi w OBWODOWYCH NARZĄDACH LIMFATYCZNYCH, najczęściej w węzłach chłonnych. Za profesjonalne komórki APC uważa się komórki dendrytyczne – z uwagi na ich zdolność do prezentacji antygenu, tzw. NAIWNYM LIMFOCYTOM T (komórki te nie napotkały jeszcze żadnego antygenu na swojej drodze i potrzebują odpowiednich sygnałów do aktywacji i nabycia funkcji efektorowych). Funkcje APC mogą spełniać różne populacje komórek, w tym makrofagi, komórki tuczne, limfocyty B. Do komórek efektorowych zalicza się KOMÓRKI LINII LIMFOIDALNEJ (limfocyty T i B, komórki NK) oraz pozostałe leukocyty, w tym komórki o właściwościach fagocytujących. Wśród najlepiej wyspecjalizowanych fagocytów należy wymienić NEUTROFILE I MAKROFAGI. Warto zwrócić uwagę, że praktycznie każda komórka naszego organizmu może w określonych warunkach PEŁNIĆ FUNKCJE IMMUNOLOGICZNE (wychwyt, rozpoznawanie, prezentacja, eliminacja antygenów, wydzielanie mediatorów odpowiedzi immunologicznej). Dla przykładu, KERATYNOCYTY obecne w skórze mogą się stać w pełni funkcjonalnymi fagocytami. Podobnie KOMÓRKI ŚRÓDBŁONKA NACZYNIOWEGO mogą pełnić funkcję komórek prezentujących antygen. Komórki immunologiczne występujące we krwi mają zdolność przenikania do tkanek i lokalnego rozwijania pożądanej odpowiedzi immunologicznej. W tabeli 1.2 przedstawiono najważniejsze populacje komórek odpornościowych oraz opisano ich główne funkcje.

Tabela 1.2. Komórki odpornościowe i ich podstawowe funkcje

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Komórka odpornościowa | Pełniona funkcja |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LIMFOCYTY T | • Wspomaganie i polaryzacja |
| | odpowiedzi komórkowej i humoralnej |
| POMOCNICZE TH CD4+ (ang. _T | poprzez wydzielane cytokiny |
| helper_), subpopulacje Th1, Th2, | |
| Th17 | • Limfocyty Th1 wydzielające głównie |
| | IL-2, IFN-γ, TNF wspomagają |
| | mechanizmy komórkowe, w tym aktywują |
| | makrofagi |
| | |
| | • Limfocyty Th2 wydzielające głównie |
| | IL-4, IL-5, IL-6, IL-13 wspomagają |
| | mechanizmy humoralne, w tym syntezę |
| | przeciwciał przez limfocyty B |
| | |
| | • Limfocyty Th17 to niedawno opisana |
| | populacja komórek, która syntetyzuje |
| | prozapalną IL-17A, stymuluje |
| | odpowiedź przeciwbakteryjną |
| | i przeciwgrzybiczą, amplifikuje |
| | procesy zapalne, głównie przewlekłe |
| | w przebiegu schorzeń |
| | autoimmunologicznych i alergicznych |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CYTOTOKSYCZNE TC CD8+ (ang. _T_ | • Zabijanie komórek własnych |
| _cytotoxic_) | zakażonych, zmienionych nowotworowo |
| | w procesie cytotoksyczności |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| REGULATOROWE TREG (ang. | • Ograniczanie odpowiedzi |
| _regulatory_), zwane także | immunologicznej poprzez hamowanie |
| limfocytami supresorowymi | aktywności komórek za pośrednictwem |
| | uwalnianych cytokin, przede |
| | wszystkim IL-10, TGF-β |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LIMFOCYTY B | • Rozpoznają także natywne antygeny |
| | za pośrednictwem immunoglobulinowego |
| | receptora BCR |
| | |
| | • Po przekształceniu w komórki |
| | plazmatyczne wytwarzają swoiste |
| | przeciwciała |
| | |
| | • W większości podlegają modulacji |
| | przez limfocyty Th i Treg |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| KOMÓRKI NK (ang. _natural killers_) | • Stanowią ważny element odporności |
| – naturalni zabójcy | wrodzonej |
| | |
| | • Są zdolne do bezpośredniego |
| | niszczenia komórek własnych |
| | uszkodzonych, zakażonych wirusami |
| | i komórek nowotworowych w procesie |
| | naturalnej cytotoksyczności |
| | komórkowej (mechanizm związany |
| | z aktywnością cytolityczną perforyn |
| | i granzymów) |
| | |
| | • Opisano także komórki NKT, które |
| | mają cechy zarówno limfocytów T, jak |
| | i komórek NK |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MONOCYTY/MAKROFAGI | • Oprócz neutrofilów, stanowią |
| | profesjonalne komórki fagocytujące, |
| | zdolne do zabijania |
| | wewnatrzkomórkowego |
| | |
| | • Monocyty po przejściu do tkanek |
| | różnicują się w makrofagi |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| | • Udział w ostrym odczynie zapalnym, |
| | zaangażowane w procesy naprawcze |
| | tkanek (gojenie się ran, |
| | angiogeneza) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| KOMÓRKI DENDRYTYCZNE (KD): | • Są uważane za profesjonalne |
| | komórki prezentujące antygen, tzw. |
| KD linii mieloidalnej | APC, odgrywają rolę „strażników” |
| | w tkankach, w tym w skórze |
| KD linii | |
| limfoidalnej/plazmocytoidalnej | • Działają „na styku” wrodzonej |
| | i nabytej, polaryzują odpowiedź |
| | immunologiczną poprzez wydzielane |
| | cytokiny |
| | |
| | • W skórze reprezentowane są przez |
| | komórki Langerhansa i komórki |
| | dendrytyczne skóry właściwej (linia |
| | mieloidalna) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| GRANULOCYTY | • Oprócz makrofagów stanowią |
| | profesjonalne komórki fagocytujące |
| Neutrofile (granulocyty | zdolne do zabijania |
| obojętnochłonne) | wewnątrzkomórkowego |
| | |
| | • Udział w ostrym odczynie zapalnym, |
| | regeneracji tkanek |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Bazofile (granulocyty zasadochłonne) | • Udział w reakcjach zapalnych |
| | i alergicznych, głównie |
| | IgE-zależnych (stanowią odpowiednik |
| | mastocytów we krwi) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Eozynofile (granulocyty | • Udział w modulowaniu procesów |
| kwasochłonne) | alergicznych, głównie IgE-zależnych |
| | |
| | • Udział w obronie |
| | przeciwpasożytniczej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Komórki tuczne (mastocyty) | • Zasadnicze znaczenie w indukowaniu |
| | IgE-zależnych procesów alergicznych |
| | |
| | • Udział w obronie |
| | przeciwbakteryjnej |
| | i przeciwwirusowej (odpowiedź |
| | TLR-zależna) |
| | |
| | • Zaangażowane w procesy naprawcze |
| | tkanek |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

APC (_antigen presenting cell_) – komórka prezentująca antygen; IFN-γ – interferon γ; IL – interleukina; TGF-β (_transforming growth factor_ β) – transformujący czynnik wzrostu β; TLR (_toll-like receptor_) – receptor toll-podobny; TNF (_tumor necrosis factor_) – czynnik martwicy nowotworu

Interakcja MHC–TCR

Ludzkie komórki charakteryzuje obecność CZĄSTECZEK GŁÓWNEGO UKŁADU ZGODNOŚCI TKANKOWEJ (MHC). Cząsteczki MHC opisano po raz pierwszy podczas wykonywania przeszczepów skóry u myszy. Chociaż odpowiadają za odrzucanie przeszczepu, dzięki nim możliwa jest KONTROLA STABILNOŚCI ANTYGENOWEJ ORGANIZMU (rozpoznawanie przez limfocyty antygenów własnych i obcych). Wyróżnia się cząsteczki MHC klasy I i II. CZĄSTECZKI MHC KLASY I występują na powierzchni WSZYSTKICH LUDZKICH KOMÓREK JĄDRZASTYCH i są pewnego rodzaju dokumentem tożsamości naszych komórek. Za ich pośrednictwem prezentowane są m.in. ANTYGENY WŁASNE I ANTYGENY WIRUSÓW, które zainfekowały komórkę. Wykazano mniejszą ekspresję lub brak ekspresji MHC klasy I NA KOMÓRKACH NOWOTWOROWYCH. CZĄSTECZKI MHC KLASY II występują przede wszystkim na KOMÓRKACH PREZENTUJĄCYCH ANTYGENY, w tym głównie na komórkach dendrytycznych, ale także na makrofagach i limfocytach B. Ekspresję MHC klasy II może w miarę potrzeby wykazywać bardzo wiele komórek znajdujących się w tzw. STRATEGICZNYCH PUNKTACH OBRONY, w tym w skórze (keratynocyty, melanocyty, komórki tuczne).

Limfocyty T mają na swojej powierzchni RECEPTORY TCR (ang. _T-cell receptor_), dzięki którym ROZPOZNAJĄ ANTYGENY PREZENTOWANE PRZEZ KOMÓRKI APC w kontekście cząsteczek MHC klasy I lub cząsteczek MHC klasy II. LIMFOCYTY TC CD8+ ROZPOZNAJĄ CZĄSTECZKI PREZENTOWANE W KONTEKŚCIE CZĄSTECZEK MHC KLASY I. LIMFOCYTY TH CD4+ ROZPOZNAJĄ ANTYGENY PREZENTOWANE W KONTEKŚCIE MHC KLASY II. To przyporządkowanie nie jest przypadkowe, limfocyty Tc odczytają bowiem wszelkie zmiany w ekspresji cząsteczek MHC typu I jako sygnał do zniszczenia komórki gospodarza, głównie w mechanizmie reakcji cytotoksyczności komórkowej. Zmiany te mogą świadczyć o wniknięciu wirusów do komórki, zniszczeniu komórki lub o zmianach nowotworowych. Dla porównania, cząsteczki MHC klasy II prezentują antygeny pochodzące przede wszystkim ze środowiska zewnętrznego (patogeny, alergeny). Limfocyty pomocnicze Th, rozpoznając te struktury, ulegają w ten sposób aktywacji i pełniąc swoje pomocnicze funkcje, włączają się w odpowiedź immunologiczną (pomagają limfocytom B w syntezie przeciwciał bądź stymulują limfocyty Tc i makrofagi do niszczenia mikrobów). W odróżnieniu od limfocytów T limfocyty B mają zdolność rozpoznawania natywnych antygenów (nie potrzebują do tego komórek APC i prezentacji antygenów w kontekście MHC). Receptorem limfocytów B zaangażowanym w rozpoznanie antygenu jest RECEPTOR IMMUNOGLOBULINOWY BCR (ang. _B-cell receptor_). Funkcję receptorów immunoglobulinowych spełniają błonowe immunoglobuliny klasy M i D (IgM i IgD).