Krajobraz religijny i etniczny Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii na przełomie XVIII i XIX wieku. Lokalne społeczności a struktury państwowe i wyznaniowe - ebook

OD AUTORA

Przygotowywanie tej książki było wielką przygodą, zarówno ze względu na poszukiwania archiwalne, jak i na wyprawy do badanych regionów. Jest to częściowo zmieniona wersja pracy doktorskiej, napisanej w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Zebranie materiałów i doświadczeń umożliwiło mi finansowanie otrzymane w ramach programu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Diamentowy Grant”1. Praca ukazuje się natomiast drukiem dzięki dofinansowaniu przez Fundację Lanckorońskich.

Na różnych etapach pracy doświadczyłem życzliwości i pomocy wielu ludzi, a kolejne zdania z pewnością nie wyczerpują grona tych, którym należą się słowa wdzięczności. Za gościnę podczas badań terenowych na Bukowinie dziękuję państwu Ekaterinie i Józefowi Paraniakom w Rudzie (Wikszanach). Pomoc otrzymałem także ze strony sióstr dominikanek w Serecie oraz Domu Polskiego w Suczawie i Elżbiety Wieruszewskiej-Calistru. Wiele zawdzięczam moim bukowińskim przewodnikom naukowym – prof. Florinowi Pintescu w Suczawie oraz dr. Tarasowi Kowalcowi w Czerniowcach. W Czerniowcach istotna była także życzliwość Switłany Konstantin z tamtejszego archiwum obwodowego. W Łatgalii zostałem przyjęty przez Martę Bicāne w Dolnych Wyszkach oraz księży marianów w Dyneburgu, z o. Dmitrijem Artiomowem na czele. Z kolei podczas kwerendy w Rydze cennych wskazówek udzielili mi prof. Ēriks Jēkabsons, Rūta Kaminska i Reinis Norkārkls. Za pomoc podczas kwerend w Moskwie dziękuję prof. Giennadijowi Matfiejewowi, dr Marcie Jaworskiej-Oknińskiej i Timurowi Maksutowowi, zaś w Mińsku – dr. Alehowi Jewstracewowi. W czasie pierwszej kwerendy zagranicznej – w Wilnie – cenne było towarzystwo Rozalii Kosińskiej i Piotra Skowrońskiego.

Zapoznanie się ze źródłami wymagało znacznego poszerzenia moich kompetencji paleograficznych. Nie byłoby to możliwe bez pomocy dr. hab. Macieja Ptaszyńskiego względem pisma niemieckiego oraz profesorów Dariusza Milewskiego i Walentina Konstantinowa co do pisma mołdawskiego. Za stałą pomoc korektorską dziękuję Jagodzie Luto, natomiast map nie opracowałbym bez wsparcia dr. Tomasza Paneckiego.

Cennych konsultacji merytorycznych udzielili mi profesorowie: Bogusław Dybaś, Michał Kopczyński, Anna Michałowska-Mycielska, Charles Watkins i Tomasz Wicherkiewicz. Za wszystkie krytyczne uwagi i komentarze dziękuję uczestnikom zebrań Zakładu Historii Nowożytnej Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, seminarium dyplomowego prof. Dariusza Kołodziejczyka oraz seminarium Cultural and Historical Geography na Uniwersytecie w Nottingham. Już po obronie pracy doktorskiej miałem natomiast możliwość przedyskutować jej ustalenia podczas seminarium dekolonizacyjnego prof. Justyny Olko na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego oraz zorganizowanych przez Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie warsztatów „Nowe spojrzenie na historię Suwalszczyzny” w Mariampolu.

Pośredni, acz istotny wpływ na mój tok myślenia wywarło środowisko polsko-litewskich Karaimów, którym dziękuję za pokazanie codzienności funkcjonowania pomiędzy państwami, narodami i językami.

Za ostrą, lecz konstruktywną krytykę oraz merytoryczne wskazówki jestem wdzięczny promotorowi, prof. Dariuszowi Kołodziejczykowi. Ostateczny kształt książki wynika z uwzględnienia – w miarę możliwości – wnikliwych uwag i inspirujących propozycji recenzentów pracy doktorskiej, profesorów Tomasza Wiślicza i Marcina Wodzińskiego, którym dziękuję również za wsparcie starań o publikację rozprawy.

Niektóre wątki pracy zaprezentowałem w odrębnych artykułach. Przygotowując książkę do druku, skorzystałem z komentarzy anonimowych recenzentów owych publikacji oraz redaktorów tomu _Searching for Compromise?_, dr. Kazimierza Bema i dr. hab. Macieja Ptaszyńskiego.

Na zakończenie chciałbym podziękować rodzinie, przede wszystkim zawsze wspierającej Żonie oraz pierwszym czytelnikom – Rodzicom. Wprawdzie koncepcja tej pracy powstała już po śmierci mojego Dziadka, Jerzego Okulicz-Kozaryna, jednak podczas pisania stopniowo odkrywałem, jak wiele jest w niej Jego inspiracji. Z tego powodu książkę dedykuję Jego pamięci.

1 Projekt nr DI2013 017443.WYKAZ SKRÓTÓW

ADŁ AP – Archiwum Diecezjalne w Łomży, Akta Parafialne

AEB – Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

ANS – Arhivele Naţionale ale României w Suczawie

APB KB – Archiwum Państwowe w Białymstoku, Kamera Białostocka

APS – Archiwum Państwowe w Suwałkach

CWW – Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego

DACZO – Державний архів Чернівецької області (Państwowe Archiwum Obwodu Czerniowieckiego)

GDN – General Direktorium, Departement / Abteilung Neuostpreussen

GStA PK – Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz (Berlin)

KA – Kriegsarchiv

KPS – Karten- und Plansammlung

LVIA – Lietuvos valstybės istorijos archyvas (Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie)

LVVA – Latvijas Valsts vēstures arhīvs (Łotewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Rydze)

MB – Mitropolia Bucovinei

MOS Falk – Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Zbiór K.O. Falka

NGAB – Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (Państwowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku)

ÖSTA – Österreichischen Staatsarchiv (Wiedeń)

PSB – Polski Słownik Biograficzny

RGADA – Российский государственный архив древних актов (Rosyjskie Państwowe Archiwum Akt Dawnych w Moskwie)

RGIA – Российский государственный исторический архив (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne w St. Petersburgu)

RGVIA – Российский государственный военно-исторический архив (Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojenno-Historyczne w Moskwie)

SS KB – Sächsisches Staatsarchiv (Lipsk), Kirchenbücher BukowinaI. WPROWADZENIE

Pod koniec maja 1820 r. pochodzący z Banatu ks. Matheus Ivitsits opuścił nieukończony murowany kościół swojej parafii w bukowińskim Serecie, minął sąsiednie cerkwie prawosławne i synagogę, po czym pojechał do oddalonych o ponad 20 km Milleszowiec. Po drodze przejechał przez otwartą przestrzeń pól na płaskowyżu Horajec, przekroczył rzekę Suczawę (najprawdopodobniej w seklerskiej kolonii Hadikfalva), a także minął wieś Satulmare, zamieszkaną głównie przez mołdawskich autochtonów Bukowiny. Przy kościele ewangelickim w Milleszowcach czekał na niego pastor Andreas Schwarz (rodem z siedmiogrodzkiej Bystrzycy) wraz z państwem młodym: swoją córką Johanną Reginą i austriackim oficerem, katolikiem Josephem Loy von Leichenfels. Ks. Ivitsits pobłogosławił to małżeństwo 28 maja. Katolicki ksiądz w ewangelickim kościele posługiwał się zapewne łaciną i niemieckim, natomiast wesele musiało rozbrzmiewać jeszcze wieloma innymi językami2.

Ślub w Milleszowcach był z pewnością wydarzeniem nietypowym. Rzecz jednak w tym, że niekoniecznie aż tak wyjątkowym, jak można by sądzić. Losy ludzkie potrafią układać się na fantastyczne sposoby, jednak zwykle nie są wtedy reprezentatywne dla większej zbiorowości. Natomiast małżeństwo Johanny Reginy i Josepha stanowi najbardziej dobitny spośród wielu przykładów związków mieszanych, będących codziennością dla ks. Ivitsitsa i pastora Schwarza. Opisany przypadek skupia w sobie wiele problemów poruszanych na kartach tej książki, oddając bogactwo wieloreligijnego i wieloetnicznego mikrokosmosu Bukowiny początku XIX w. Jak postaram się wykazać, mikrokosmosu bynajmniej nie unikalnego, a mającego swoje odpowiedniki w innych miejscach, takich jak pozostałe dwa tytułowe regiony.

1. Temat i zakres pracy

Tematem niniejszej książki są przestrzenne relacje między różnymi grupami religijnymi i etnicznymi w środowisku wiejskim w okresie ok. 1770–1820 w trzech historycznych regionach Europy. Badania dotyczą zarówno przemian społecznych, jak i krajobrazowych, gdyż zachodziły one równolegle i w obopólnym związku z sytuacją polityczną (zmiany przynależności państwowej) oraz ekonomiczną (kolonizacja, rozwój rolnictwa).

Użyty w tytule „krajobraz” ma znaczenie podwójne. Po pierwsze, chodzi o przestrzeń fizyczną, o wzajemne oddziaływanie ludzi i środowiska, w którym żyli. Z drugiej strony, jest to metaforyczne określenie sieci różnorodnych więzi funkcjonujących wśród mieszkańców opisywanych regionów, z uwzględnieniem zmiennych realiów politycznych.

Tytuł przeciwstawia sobie „społeczności” i „struktury”. „Struktury” zakładają skodyfikowaną organizację, o jednoznacznych regulacjach i wytyczonych granicach; w ten sposób funkcjonowały (lub raczej chciały funkcjonować) państwa i Kościoły (lub inne organizacje religijne) obecne na badanych terenach. „Społeczność” natomiast zdefiniować trudniej i chociaż również może sugerować wewnętrzną homogeniczność, jednak jej granice są płynne3. Poprzez „społeczność” rozumiem raczej ogół mieszkańców danego rejonu, a nie grupy religijne lub etniczne. Znaczna część publikacji poświęcona jest właśnie wykazaniu, że sztywnych granic pomiędzy tymi grupami wyznaczyć się nie da.

Na początku pracy sformułowałem szereg pytań badawczych. Nie miałem tezy, najwyżej pewne przypuszczenia, które należało sprawdzić. Ta początkowa lista pytań prezentowała się następująco: W jakich okolicznościach przedstawiciele różnych grup osiedlali się obok siebie? Na ile była to działalność planowa, a na ile spontaniczna? Jaka była w tym rola państwa? Czy nowi osadnicy zakładali osobne wsie, czy też zamieszkiwali w już istniejących? Czy wsie utrzymywały jednorodność religijną lub etniczną ludności, czy zyskiwały z czasem charakter mieszany? Czy dzieliły się na części, zamieszkiwane przez odrębne wspólnoty? W jakich odległościach od siebie mieszkali przedstawiciele różnych grup? Jakie były między nimi relacje sąsiedzkie, towarzyskie, religijne, gospodarcze? Jaki był ich stosunek do modernizacji? Czy któraś grupa religijna lub etniczna chętniej i szybciej niż inne wprowadzała nowe rozwiązania w rolnictwie?

Chciałem spróbować odpowiedzieć na te same pytania na podstawie różnych źródeł pochodzących z odmiennych regionów. Mikrohistoryczne studia w wybranych rejonach Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii (część II książki) stanowią podstawę dla łącznej analizy porównawczo-syntetycznej (część III)4.

_Krajobraz religijny i etniczny…_ dotyczy trzech regionów środkowo- lub wschodnioeuropejskich (wybór określenia ma tu chyba charakter bardziej ideowy niż geograficzny). Suwalszczyzna (lit. Suvalkija) to kraina na zachód i południe od Niemna, a na północ od Biebrzy, podzielona obecnie między Polskę i Litwę. Bukowina (rum. Bucovina, ukr. Буковина) znajduje się pomiędzy łańcuchem Karpat a Dniestrem, a obecnie dzieli ją granica rumuńsko-ukraińska. Łatgalia (łot. Latgale, łatg. Latgola), czyli dawne Inflanty Polskie, to dzisiejsza wschodnia Łotwa. Położenie regionów przedstawia ryc. 1.

Dobór regionów jest oczywiście w jakiejś mierze arbitralny i wyraża moje osobiste sympatie. Krajobraz Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii jest pod wieloma względami podobny. Wspólnym mianownikiem są niezbyt wysokie wzgórza pokryte mozaiką pól, łąk i lasów, poprzetykanych siedzibami ludzkimi, oraz charakterystyczny nastrój cichej prowincji. Można przyjąć, że tematem poniższej pracy jest kształtowanie wspólnoty ludzi różniących się wiarą czy językiem oraz środowiska, w którym zamieszkali.

Wybór regionów wynika jednak przede wszystkim z wielu analogii w ich dziejach w badanym okresie, przy równoczesnym znacznym oddaleniu geograficznym oraz odmiennych uwarunkowaniach. Ich przynależność państwowa zmieniała się następująco:

Suwalszczyzna: Rzeczpospolita (Wielkie Księstwo Litewskie); od 1795 – Prusy; od 1807 – Księstwo Warszawskie; od 1815 – Królestwo Polskie w unii z Rosją;

Bukowina: Hospodarstwo Mołdawskie lenne Imperium Osmańskiemu; od 1775 – monarchia habsburska (do 1786 zarząd wojskowy, następnie włączona do Galicji);

Łatgalia: Rzeczpospolita (wspólne terytorium Korony i Litwy); od 1772 – Rosja.

Warto zaznaczyć, że w przypadku Suwalszczyzny i Bukowiny ich wyodrębnienie z Litwy i Mołdawii jako odrębnych regionów jest efektem przemian geopolitycznych z końca XVIII w. Inflanty Polskie ukształtowały się wcześniej, jednak przez cały XIX w. zachowały swój odrębny charakter.

Równolegle do zmian politycznych postępowały przemiany społeczne, gospodarcze i krajobrazowe. Wybrane regiony w pierwszej połowie XVIII w. były rzadko zaludnione, a struktura ich ludności relatywnie mało zróżnicowana. Sto lat później znacznie liczniejszą populację tworzyły rozmaite grupy wyznaniowe i etniczne. Wybór okresu badań wynika właśnie stąd, że to wówczas ukształtowały się społeczności wieloreligijne i wieloetniczne. Apogeum różnorodności przypada na drugą połowę XIX stulecia, jednak tworzące ją procesy ruszyły w wieku XVIII.

Wielkie znaczenie miała kolonizacja. Przybierała ona różne formy i osiąg­nęła różną skalę, różny był także stosunek do niej kolejnych państw, do których należały omawiane regiony. Jednak wszędzie jej znaczącym elementem był napływ „obcych” wyznaniowo i etnicznie osadników. Co więcej, we wszystkich trzech regionach zamieszkało wiele grup podobnej lub wręcz tej samej ludności: wszędzie wśród przybyszy byli rosyjscy staroobrzędowcy i żydzi5, ewangelicy trafiali na Suwalszczyznę z Prus Wschodnich, a na Bukowinę z różnych krajów niemieckich, do rzymsko katolickich Inflant przybywali natomiast uniccy Białorusini i prawosławni Rosjanie, zaś na prawosławną Bukowinę – rzymsko katoliccy Niemcy, Polacy i Węgrzy oraz grecko katoliccy Rusini. Te trzy regiony posiadały zatem podobny „zestaw” grup religijnych. Mieszkali w nich: rzymscy katolicy, ewangelicy augsburscy, prawosławni, staroobrzędowcy i żydzi. Na Bukowinie i w Łatgalii mieszkali ponadto unici (greko katolicy). W przypadku Bukowiny sytuacja była jeszcze bardziej urozmaicona dzięki obecności Ormian dwóch obrządków. Spotykano ponadto pojedyncze rodziny niemieckich kalwinistów6 (na Bukowinie) i muzułmańskich Tatarów (na Suwalszczyźnie). Pod względem etnicznym wszędzie, choć w bardzo odmiennych proporcjach, żyli Niemcy, Polacy, Rosjanie i Żydzi. W poszczególnych regionach należy wymienić ponadto: Litwinów na Suwalszczyźnie, Łotyszy (Łatgalów) w Łatgalii oraz Rumunów (Mołdawian), Ukraińców (Rusinów) i Węgrów (Seklerów) na Bukowinie.

W każdym z regionów przedmiotem pogłębionej analizy jest niewielki jego fragment, wybrany tak, aby jak najlepiej odzwierciedlał różnorodność religijną i etniczną (ryc. 1). Za każdym razem jest to grupa ok. dziesięciu wsi, położonych na obszarze w miarę spójnym pod względem środowiska geograficznego i historycznych stosunków własnościowych. We wszystkich przypadkach wybrane osady znajdują się w sąsiedztwie większej miejscowości, stanowiącej lokalne centrum gospodarcze i religijne. Na Suwalszczyźnie są to wsie zlokalizowane na dnie i krawędziach doliny górnej Szeszupy, na północny zachód od dawnego miasteczka Jeleniewo (ryc. 2 i 3). Na Bukowinie wybrano osady założone na zboczach i wierzchowinie płaskowyżu, oddzielającego doliny rzek Seret i Suczawa, w kierunku zachodnim od miasta Seret (ryc. 4 i 5). W Łatgalii są to miejscowości leżące po obu stronach przesmyku pomiędzy jeziorami Lukno i Wyszki, gdzie znajduje się dawne miasteczko Wyszki (ryc. 6 i 7). Dokładnej prezentacji każdego z regionów i rejonów poświęcona jest część II.

Za ramy czasowe przyjąłem okres ok. 1770 – ok. 1820. Nie chodzi tu o konkretne daty, tylko o przedział czasowy, który uznałem za szczególnie interesujący. Niejednokrotnie zresztą spójność narracji wymaga przekroczenia tak zakreślonych ram i uwzględnienia lat nieco wcześniejszych lub późniejszych. Moment cięcia jest zawsze dyskusyjny. W tym przypadku nie był zaplanowany z góry. Wstępne ograniczenie czasowe stanowiła druga połowa XVIII i pierwsza połowa XIX w. Decyzję o ostatecznym zawężeniu podyktowały dostępne źródła.

Początek lat 70. XVIII stulecia to czas wielkich zmian we wszystkich trzech regionach. Istotne jest, by śledzić je od początku, mając świadomość punktu wyjścia dla zachodzących przemian. W pierwszej kolejności chodzi tu o przełomy polityczne. Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 r. oznaczał wcielenie Inflant Polskich do Rosji. W 1775 r. Bukowina została poddana władzy habsburskiej. W obu przypadkach okupacyjne wojska nowej władzy obecne były na danym terenie już od kilku lat, w związku z rosyjską interwencją podczas konfederacji barskiej oraz austriacką podczas wojny osmańsko-rosyjskiej. Na Bukowinie data ta stanowi początek austriackiej akcji kolonizacyjnej. Równocześnie dynamicznie rozwijało się osadnictwo trzeciego regionu, który ominęły ówczesne wstrząsy polityczne. Koniec lat 60. i lata 70. to czas kolonizacji interesującej nas części Suwalszczyzny, należącej wówczas do królewskiej ekonomii grodzieńskiej.

Data końcowa – ok. 1820 r. – jest bardziej dyskusyjna, gdyż nie ma umocowania w historii politycznej. Można podawać pewne znaki końca lub początku epoki, datowane ok. 1820, takie jak zniesienie kahałów w Królestwie Polskim, wydalenie jezuitów z Rosji lub franciszkański kataster (publiczny rejestr nieruchomości) na Bukowinie. Chodzi jednak głównie o to, żeby wyjść poza burzliwy okres wojen napoleońskich. Po 1815 r. wszędzie władza się stabilizuje, krzepnie nowoczesna administracja, zmienia się charakter źródeł historycznych, a przede wszystkim ich ilość. Zwłaszcza na Bukowinie biurokratyczna drobiazgowość administracji osiąga takie rozmiary, że analizę jakościową musiałaby zastąpić ilościowa. W którymś momencie trzeba się było po prostu zatrzymać.

2 Ślub zapisany w księdze metrykalnej: Sächsisches Staatsarchiv w Lipsku, Kirchenbücher Bukowina , 3726, s. 10–11.

3 Por. P. Burke, _Języki i społeczności w Europie wczesnonowożytnej_, tłum. A. Szurek, Kraków 2009, s. 15–16.

4 Podobną procedurę przejścia od studium przypadku do perspektywy makro przy badaniu funkcjonowania lokalnych społeczności zastosował ostatnio T. Wiślicz, _Zelman Wolfowicz i jego rządy w starostwie drohobyckim w połowie XVIII w._, Kraków 2020.

5 Nazwę „żydzi” zapisuję małą literą, gdy chodzi o grupę religijną, a nie etniczną.

6 „Kalwiniści” to forma poprawniejsza niż pierwotnie pejoratywne „kalwini”. Dla wygody czytelnika stosuję tę nazwę, mając świadomość pewnego uproszczenia względem skomplikowanych relacji pomiędzy różnymi wspólnotami ewangelików reformowanych, zob. W. Kriegseisen, _Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe_, Warszawa 1996, s. 16.