Kraków pod ciemną gwiazdą - ebook

WPROWADZENIE

KRAKOWSKI WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Ramy czasowe książki zamykają się w latach 1885-1967. W tym czasie działały w Krakowie przynajmniej trzy – mocno zresztą ewoluujące – systemy prawa karnego i organizacji sądownictwa. Ich zgłębieniu historycy prawa poświęcili całe tomy. W tym miejscu, z oczywistych względów, możemy jedynie wspomnieć o rzeczach absolutnie podstawowych, niemniej ważnych dla pełniejszego zrozumienia opisywanych wydarzeń.

Zacząć wypada od zasadniczego zwrotu, jaki nastąpił w dziejach miasta w związku z upadkiem Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1846 roku i ponownym przejęciem pełni władzy przez Austriaków. Ustalony wówczas także nowy porządek prawny przetrwał aż po rok 1918, choć z pewnymi istotnymi modyfikacjami. Mowa tu o uzyskaniu przez Galicję autonomii w 1866 roku. W ślad za tym doniosłym wydarzeniem poszła polonizacja sądownictwa i innych organów władzy.

Od roku 1852 obowiązywał w całym Cesarstwie, a tym samym również w Krakowie, nowy kodeks karny, stanowiący zmodyfikowaną wersję znakomitego skądinąd – jak na swój czas – kodeksu z 1803 roku, tzw. franciscany.

Jednym z istotnych wydarzeń w kształtowaniu się sądownictwa na obszarze obecnej Małopolski było wprowadzenie w roku 1855 w Krakowie i Galicji jednolitej sieci sądownictwa powszechnego. Utworzono wówczas Cesarsko-Królewski Sąd Krajowy w Krakowie jako trybunał pierwszej instancji dla miasta Krakowa i jego okręgu. Trybunałem apelacyjnym dla sądów krajowych i obwodowych był natomiast C.K. Sąd Krajowy Wyższy w Krakowie (drugi taki sąd na terenie Galicji istniał we Lwowie). W przypadkach wyjątkowych rozstrzygał Najwyższy Trybunał Sądowy w Wiedniu.

Mocą artykułów konstytucji grudniowej z 1867 roku nastąpiły kolejne zmiany w przepisach o sądownictwie i procedurze karnej. I tak w 1873 roku wprowadzona została ustawa o postępowaniu karnym, wprowadzająca dość liberalne przepisy proceduralne, dające szerokie gwarancje praw oskarżonego. Ustanowiono też nieusuwalność i niezawisłość sędziów.

Istotną decyzją było wprowadzenie w Austrii instytucji sądów przysięgłych w poważniejszych sprawach. Instytucja ta, wywodząca się jeszcze ze średniowiecznej Anglii, przeszczepiona została do Europy dopiero w czasie rewolucji francuskiej. W drugiej połowie XIX wieku obowiązywała już w większości ówczesnych państw europejskich.

Sąd przysięgłych składał się z dwóch odrębnych organów. Trzech (rzadziej pięciu) sędziów zawodowych stanowiło trybunał. Przysięgli w liczbie 12, rekrutowani spośród miejscowej społeczności, byli reprezentantami elit w szerokim rozumieniu tego słowa. Ich naczelnym zadaniem było odpowiedzieć na pytanie, czy oskarżony popełnił zarzucaną mu zbrodnię. Ostateczny wymiar kary pozostawał w gestii sędziów zawodowych.

Dawny klasztor i kościół św. Michała. W latach 1897-1953 więzienie, w latach 1872-1970 siedziba sądów.

Kompleks dawnego kolegium jezuitów przy ul. Grodzkiej 52. Od ok. 1850 do 1971 siedziba sądów różnego szczebla i prokuratury.

Gmach Sądu Okręgowego przy ul. Senackiej (1933, NAC).

W czasie pierwszej okupacji austriackiej na potrzeby więzienne przejęto z rąk karmelitów (1797) kompleks budynków po klasztorze św. Michała w rejonie dzisiejszych ulic Senackiej i Kanoniczej. Zakonnicy przenieśli się wówczas do klasztoru w Czernej. Stojący obok, u zbiegu ulic Senackiej i Poselskiej, opuszczony wczesnobarokowy kościół ze skromną fasadą w typie Il Gesù długo jeszcze niszczał. Dopiero w latach 1872-1874 został częściowo rozebrany i przebudowany na sąd karny. Na biura sądowo-prokuratorskie i niezbędną administrację przeznaczono z kolei zabudowania byłego kolegium jezuitów – niedaleko, bo przy ul. Grodzkiej 52.

Wszystkie te budynki służyły krakowskiemu wymiarowi sprawiedliwości aż do stycznia 1971 roku, kiedy oddano do użytku nowo wybudowany zespół sądów w okolicach ronda Mogilskiego.

Warto pamiętać, że tam, gdzie dziś mieszczą się Muzea Archeologiczne i Geologiczne, przez niemal sto lat odbywały się wszystkie głośne procesy krakowskie XIX i XX wieku. Słynęła z tego zwłaszcza reprezentacyjna sala nr 16 przy ul. Senackiej, na pierwszym piętrze. W kompleksie przy ul. Grodzkiej, w którym w czasach II Rzeczpospolitej mieściła się siedziba Sądu Apelacyjnego, rolę tę pełniły największe, mieszczące się na drugim piętrze sale nr 119 i 94.

1 stycznia 1919 roku administrację w byłym zaborze austriackim objęło polskie Ministerstwo Sprawiedliwości. Ale struktura sądownictwa pozostała właściwie niezmieniona. Zmieniono natomiast nazewnictwo. Sąd Krajowy został przemianowany na Sąd Okręgowy, a C.K. Sąd Krajowy Wyższy stał się Sądem Apelacyjnym. Druga Rzeczpospolita długo nie mogła uporać się z zadaniem unifikacji prawa na terenie całego kraju. Przez pewien czas pozostawało jeszcze w mocy, z pewnymi koniecznymi zmianami, dotychczasowe prawo zaborcze. Podobnie było z sądami działającymi jeszcze przez wiele lat w oparciu o przepisy austriackie, z niezbędnymi rzecz jasna modyfikacjami.

Dopiero 1 stycznia 1929 roku weszło w życie nowe Prawo o ustroju sądów powszechnych, które zunifikowało system sądownictwa na obszarze całej Rzeczpospolitej. Sądami I instancji stały się sądy grodzkie (zastąpiły sądy powiatowe), a poważniejszymi sprawami zajmowały się sądy okręgowe. Od ich orzeczeń przysługiwało odwołanie do Sądu Apelacyjnego. Czterostopniową organizację sądów uzupełniał Sąd Najwyższy, przy czym przepisy przewidywały trójinstancyjną kontrolę wyroków (wyjątkiem były sądy przysięgłych z kontrolą dwuinstancyjną).

Foyer Sądu Apelacyjnego w dawnym kolegium jezuickim przy ul. Grodzkiej 52 na I piętrze (1931).

Dziś foyer wygląda bardzo podobnie, choć zniknęły drzwi wiodące na II piętro i gazowe latarnie.

Słynna reprezentacyjna sala rozpraw nr 16, pełni dziś funkcje ekspozycyjne w Muzeum Archeologicznym.

W Krakowie miały swą siedzibę: Sąd Apelacyjny, Sąd Okręgowy oraz Sąd Grodzki, orzekający w sprawach mniejszej wagi. W 1938 roku zlikwidowano sądy przysięgłych, działające jeszcze na terenie byłej Galicji.

W okresie okupacji hitlerowskiej struktura polskiego sądownictwa pozostała niezmieniona, działało ono jednak tylko na obszarze Generalnego Gubernatorstwa i podlegało nadzorowi władz okupacyjnych. Poza polskim wymiarem sprawiedliwości w latach 1940-1945 istniało też dwuinstancyjne sądownictwo niemieckie.

Po 1918 roku przez kilkanaście lat sprawiedliwość wymierzano już w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej, ale ciągle jeszcze opartą na wspomnianej austriackiej ustawie karnej z 1852 roku. Dopiero 1 września 1932 roku wszedł w życie nowy polski Kodeks karny. Co godne podkreślenia, był to w ogóle pierwszy rodzimy kodeks karny w historii. Jeszcze przez długie lata uznawano go zgodnie za dzieło znakomite i nowoczesne na skalę europejską. Przesiąknięty zasadą subiektywizmu przy ocenie odpowiedzialności karnej był stosunkowo łagodny. Dość powiedzieć, że przewidywał jedynie pięć typów zbrodni, za które mogła być wymierzona kara śmierci. Pomijając zaś przestępstwa o charakterze politycznym, kara śmierci mogła być wymierzona tylko za jedno przestępstwo kryminalne, a mianowicie za zbrodnię umyślnego zabójstwa, oczywiście jeżeli sprawca był w pełni poczytalny i nie działał w stanie silnego wzruszenia. W tych dwu ostatnich wypadkach kara śmierci nie mogła być wymierzona.

Juliusz Makarewicz (1872-1955), prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Lwowskiego, główny autor kodeksu karnego z 1932 r. (NAC).

Głównym twórcą kodeksu był wybitny polski uczony Juliusz Makarewicz, najpierw docent i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, później Uniwersytetu Króla Jana Kazimierza we Lwowie. Po zakończeniu II wojny światowej postanowił nie opuszczać Lwowa i tak stał się profesorem Uniwersytetu Iwana Franki, bo takiego patrona otrzymała ta dawna polska uczelnia o tradycjach sięgających początków XVII wieku. Profesor zmarł we Lwowie w 1955 roku.

Po II wojnie światowej nowe władze, obok obowiązującego nadal sądownictwa powszechnego z czasów II Rzeczpospolitej, utworzyły kilka sądów o szczególnym znaczeniu, w ich przekonaniu niezbędnych w nowych realiach politycznych. W Krakowie działał Sąd Specjalny Karny (1945-1946) oraz Wojskowy Sąd Rejonowy (1946-1955). Organem quasi-sądowym związanym z ustanawianiem nowego, „sprawiedliwego” porządku była delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczymi (1945-1954). Jej działanie skupiło się w głównej mierze na prześladowaniu przedsiębiorców i kupców, uznanych z założenia za wrogów nowego ustroju.

1 stycznia 1951 roku zreorganizowano sądownictwo, dostosowując je do nowego podziału administracyjnego państwa. Dotychczasowy Sąd Okręgowy zastąpiony został przez Sąd Powiatowy dla miasta Krakowa. Drugą instancję stanowił Sąd Wojewódzki, który zastąpił Sąd Apelacyjny. Zniesiono równocześnie wszystkie sądy grodzkie.

Ponadto w miejsce dawnego trójinstancyjnego systemu odwoławczego z apelacją i kasacją wprowadzono system dwuinstancyjny z rewizją jako jedynym środkiem odwoławczym w postępowaniu cywilnym i karnym. Wprowadzono jednak rewizję nadzwyczajną od prawomocnych orzeczeń sądowych, rozpoznawaną przez Sąd Najwyższy. Zgodnie z ideą nowych czasów wprowadzono zasadę udziału ławników ludowych w postępowaniu cywilnym i karnym, ale tylko w I instancji.

1 stycznia 1970 roku wszedł w życie nowy kodeks karny autorstwa Igora Andrejewa, który zastąpił kodeks Makarewicza.

C.K. POLICJA, POLICJA PAŃSTWOWA

I MILICJA OBYWATELSKA

W Galicji i Lodomerii, kraju koronnym wchodzącym w skład Monarchii Austro-Węgierskiej, policja podlegała C.K. Namiestnictwu we Lwowie, a pośrednio (po 1867) ministrowi spraw wewnętrznych. W miastach o własnych statutach – jak Lwów i Kraków – ustanowiono dyrekcje policji, w innych służbę policyjną sprawowały miejskie inspektoraty policji. Na czele dyrekcji stali: dyrektor policji, jego zastępca – zwykle starszy radca – oraz od dwóch do czterech radców różnej rangi. Pion operacyjno-śledczy stanowili nadkomisarze, komisarze i koncepiści, czyli kandydaci na komisarzy. Cywilnymi policjantami niższej rangi byli inspektorzy, zwani później – bardziej adekwatnie – wywiadowcami bądź agentami. Przez ponad pół wieku Dyrekcja Policji mieściła się przy ul. Mikołajskiej 32, aż w 1913 roku przeniesiono ją na ul. Zacisze 5-7.

Z wybitniejszych oficerów śledczych przełomu XIX i XX wieku wymienić należałoby przynajmniej trzech nadkomisarzy: dr. Władysława Pomian Swolkienia (zasłużył się m.in. w opisywanej tu sprawie zabójstwa Bałuckiej) oraz młodszych o pokolenie dr. Rudolfa Krupińskiego i dr. Stanisława Stycznia (w latach 20. był ostatnim szefem Dyrekcji Policji).

Po uzyskaniu niepodległości na mocy ustawy utworzono (1919) Policję Państwową, zorganizowaną i wyszkoloną na wzór wojskowy. W latach następnych powoli i z trudem policja uwalniała się od uciążliwych obowiązków administracyjnych. Stopniowo kompetencje te przejmowała ciągle istniejąca dawna Dyrekcja Policji. Dopiero na mocy rozporządzenia prezydenta RP z 1928 roku w Krakowie i kilku innych większych miastach jej obowiązki przejęło utworzone wówczas Starostwo Grodzkie. Stopniowo ograniczano możliwości wpływu władz samorządowych i terenowych organów administracji rządowej na jednostki policji. W efekcie u progu lat 30. nastąpiła jej pożądana centralizacja.

Dr Rudolf Krupiński (1872-1949), nadkomisarz policji, później starosta grodzki (1913, „Nowości Ilustrowane”).

W gestii PP pozostawały kwestie bezpieczeństwa i porządku publicznego, ze zwalczaniem przestępczości politycznej i kryminalnej na czele. W lokalnej strukturze na samym szczycie była Okręgowa (później Wojewódzka) Komenda PP. Podlegała jej Komenda PP Kraków Miasto, mająca z kolei pieczę nad sześcioma komisariatami i trzema posterunkami. Doniosłym wydarzeniem było powołanie (1927) przy KWPP urzędów śledczych, jako organów nadzorujących i koordynujących. Organem wykonawczym były utworzone przy komendach miejskich wydziały śledcze. Pierwszym szefem takiej jednostki w Krakowie był w latach 1927-1937 nadkomisarz Stanisław Polak, nadzorujący wtedy większość śledztw. Pierwszą siedzibą wydziału był słynny już w czasach austriackich Dom pod Telegrafem przy ul. Kanoniczej 24; w 1933 roku wydział przeniesiono do KWPP przy ul. Siemiradzkiego. Po aferze łapówkarskiej starszego przodownika Jana Piskora – nadkomisarza Polaka przeniesiono na równorzędne stanowisko do Łodzi, a jego zastępcę, komisarza Michała Cygana, do Warszawy. Ostatni przed wojną szef wydziału, komisarz Piotr Brzęczek, nie zdążył zapisać się w historii niczym szczególnym.

Szacuje się, że w czasie kampanii wrześniowej zginęło prawie 2 tys. funkcjonariuszy. Około 12 tys. znalazło się w sowieckiej niewoli, ponad połowa z nich już nie wróciła. Na terenach pod okupacją niemiecką utrzymano podporządkowaną lokalnym władzom dotychczasową strukturę PP jako Polskiej Policji Generalnego Gubernatorstwa (Polnische Polizei im Generalgouvernement), potocznie zwaną „granatową”. Odmowa czy porzucenie służby było karane śmiercią bądź zsyłką do obozu koncentracyjnego. Mimo to wielu policjantów współpracowało z podziemiem.

Dawny „Dom pod Telegrafem” przy ul. Kanoniczej 24, do 1933 roku siedziba Wydziału Śledczego Komendy PP na Miasto Kraków. Równocześnie działał tam Inspektorat Sanitarno-Obyczajowy, który miał pod opieką damy lekkich obyczajów. Siłą tradycji i w czasach PRL-u – aż do lat 80. – mieściła się tam Przychodnia Skórno-Wenerologiczna (1927, NAC).

Dla obejmujących władzę w kraju komunistów stworzenie własnej formacji porządkowej było jednym z priorytetów. Milicję Obywatelską powołano więc już w 1944 roku, podporządkowując Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego, a później Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. W 1955 roku MO trafiła pod skrzydła nowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Jeżeli chodzi o strukturę lokalną, nie było rewolucyjnych zmian. W Krakowie Komenda Wojewódzka MO mieściła się początkowo przy ul. Biskupiej 2, później – aż do lat 80. – na pl. Szczepańskim 5; Komenda Miejska najpierw zajmowała budynki przy ul. Batorego 25, następnie przy ul. Siemiradzkiego. KMMO podlegało kilkanaście komisariatów, po reorganizacji w 1955 roku przekształconych w sześć komend dzielnicowych. Początkowo utrzymano w miarę autonomiczne wydziały kryminalne służby śledczej, ale po 1955 skryto je głęboko w strukturach komend wojewódzkich, co nie ułatwiało pracy.

Wraz ze zmianami ustrojowymi w 1990 roku powróciła Policja Państwowa, oparta w znacznej mierze na modelu sprawdzonym w II RP.

KRZYSZTOF JAKUBOWSKI

Podziękowanie

Autor serdecznie dziękuje Panu Profesorowi Stanisławowi Waltosiowi za poświęcony czas i cenne uwagi dotyczące książki.