Krótki kurs filozofii. Foucault - ebook

PODZIĘKOWANIA

Pierwszą wersję niniejszego eseju napisałem latem 2003 roku, przy okazji prowadzenia seminarium o Foucaulcie na Johann Wolfgang Goethe-Universität we Frankfurcie. Dziękuję Axelowi Honnethowi za zaproszenie i życzliwość; studentom biorącym udział w seminarium jestem wdzięczny za zainteresowanie tematem i pytania, a pracownikom restauracji Literaturhaus (zwłaszcza Oliverowi i Franzowi) dziękuję za gościnność, dobre jedzenie i wyśmienite wino.

Jak zawsze, pierwszą i najlepszą czytelniczką rękopisu była moja żona Anastasia Friel Gutting. Jestem również wdzięczny Jerry’emu Brunsowi i Toddowi May za pomocne komentarze. Dziękuję też Marshy Filion z wydawnictwa Oxford University Press za zasugerowanie mi tego projektu i wspieranie jego realizacji.CYTATY

Prace Foucaulta pojawiają się w odniesieniach pod następującymi skrótami.

Książki Foucaulta

AW – Archeologia wiedzy, przeł. Andrzej Siemek, PIW, Warszawa1977.

PD – Porządek dyskursu, przeł. Michał Kozłowski, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2002.

NK – Narodziny kliniki, przeł. Paweł Pieniążek, KR, Warszawa 1999.

HSZ – Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, przeł. Helena Kęszycka, PIW, Warszawa 1987.

HS – Historia seksualności, przeł. Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant i Krzysztof Matuszewski, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010.

NiK – Nadzorować i karać, przeł. Tadeusz Komendant, Aletheia, Warszawa 2009.

SR – Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, przeł. Tadeusz Komendant, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006.

OT – The Order of Things, przeł. Alan Sheridan,Vintage, New York 1970.

RR – Raymond Roussel, przeł. Grzegorz Wilczyński, KR, Warszawa 2001.

DL – Death and the Labyrinth: The World of Raymond Roussel, przeł. Charles Ruas, Doubleday and Co., Garden City, New York 1986.

Zbiory artykułów, wykładów i wywiadów Foucaulta

DE – Daniel Defert i François Ewald (red.), Dits et écrits, 1954–1988, cztery tomy (Gallimard, Paris 1994). Zawiera w zasadzie wszystko, co Foucault opublikował, z wyjątkiem książek.

EW – The Essential Works of Michel Foucault, red. Paul Rabinow. Trzytomowy wybór z Dits et écrits.

• EW I – tom 1, Ethics: Subjectivity and Truth, red. Paul Rabinow, przeł. Robert Hurley et al., New Press, New York 1997.

• EW II – tom 2, Aesthetics: Method and Epistemology, red. James Faubion, przeł. Robert Hurley et al., New Press, New York 1998.

• EW III – tom 3, Power, red. James Faubion, przeł. Robert Hurley et al., New Press, New York 2000.

P/K – Colin Gordon (red.), Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972–1977, Pantheon, New York 1980.

PPC – Lawrence Kritzman (red.), Michel Foucault: Philosophy, Politics, Culture, przeł. Alan Sheridan, Routledge, London 1988.

TS – Technologies of the Self, red. Lawrence, Martin, University of Massachusetts Press, Minneapolis 1988.

Dwa ostatnie zbiory zawierają kilka istotnych tekstów nieopublikowanych w EW.

Zbiory tekstów Foucaulta dostępne w języku polskim:

SL – Szaleństwo i literatura, przeł. Bogdan Banasiak et al., Aletheia, Warszawa 1999.

FHP – Filozofia, historia, polityka, przeł. Damian Leszczyński i Lotar Rasiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Kim pan jest, profesorze Foucault? Debaty, rozmowy, polemiki, przeł. Kajetan Maria Jaksender, Wydawnictwo Ostrogi, Kraków 2013.

N – Nie! dla kompromisów. Krytyka, estetyka, solidarność, przeł. przeł. Kajetan Maria Jaksender, Wydawnictwo Ostrogi, Kraków 2021.ROZDZIAŁ 1
ŻYCIE I DZIEŁA

Nie pytajcie mnie, kim jestem…

Pierwsze słowo powinno należeć do Foucaulta: „Nie pytajcie mnie, kim jestem, ani nie mówcie mi, abym pozostał taki sam: jest to moralność stanu cywilnego; rządzi ona naszymi dokumentami” (AW, 43). Jego życzenie zostało spełnione, ponieważ żaden z licznych i znacznie się od siebie różniących opisów jego życia nie znajduje potwierdzenia w znanych faktach. Jedna z wersji tych opowieści to standardowa narracja o następujących po sobie kolejnych sukcesach akademickich:

Paul Michel Foucault, pochodzący z ważnej prowincjonalnej rodziny, syn cieszącego się powodzeniem lekarza, był błyskotliwym studentem, wręcz gwiazdą, prestiżowej École Normale Supérieure. Jego powiązania akademickie i polityczne pozwoliły mu na uniknięcie zwykłej ścieżki kształcenia średniego wymaganej od osób posiadających ambicje filozoficzne. Zamiast tego spędził swoje Wanderjahren w Szwecji, Polsce i Niemczech, pracując nad rozprawą magisterską, która zyskała wsparcie jednego z najpotężniejszych profesorów na Sorbonie, a po publikacji pozytywne recenzje autorstwa wiodących intelektualistów. W ciągu następnych ośmiu lat obejmował kilka stanowisk profesorskich. Jego wydana w 1966 roku książka Słowa i rzeczy stała się akademickim bestsellerem, który sprawił, że zaczęto go uważać za najpewniejszego potencjalnego następcę Sartre’a na stanowisku „mistrza myślenia”. Kilka lat później został wybrany na wykładowcę ściśle elitarnego Collège de France (jako następca Bergsona i Merleau-Ponty’ego), co umieściło go na samym szczycie francuskiego świata akademickiego i uwolniło go od zwykłych obowiązków dydaktycznych. Od tej pory podróżował po świecie (między innymi do Japonii, Brazylii i Kalifornii), wygłaszając wykłady przed tłumami słuchaczy, coraz częściej angażował się w głośne działania polityczne i nadal pisał błyskotliwe książki na temat zbrodni i seksu, które zapewniły mu pozycję postaci ważnej dla każdej z dyscyplin humanistyki i nauk społecznych. W chwili śmierci, w roku 1984, był już przedmiotem dziesiątek książek, a jego pośmiertna sława miała tylko rosnąć.

Istnieje też jednak inna, równie wiarygodna wersja opowieści:

Foucault był błyskotliwym, ale emocjonalnie niezrównoważonym synem autorytarnego lekarza. Udręczony swoim homoseksualizmem, próbował prawdopodobnie popełnić samobójstwo podczas studiów w École Normale i z pewnością leczył się psychiatrycznie. Tak bardzo nienawidził francuskiego społeczeństwa, że uciekał z niego na kolejne posady w odległych miejscach, w których jednak nie znalazł upragnionego wyzwolenia. Mimo spektakularnych sukcesów intelektualnych spędził życie na poszukiwaniu skrajnych doznań („doświadczeń granicznych”) w narkotykach i sadomasochistycznym seksie, i zmarł przed sześćdziesiątką na AIDS, którym zaraził się prawdopodobnie w łaźniach San Francisco.

Możemy także opowiedzieć historię jego życia przez pryzmat zaangażowania politycznego i społecznego aktywizmu:

Foucault był niezwykle niezależny i od początku zaangażowany w walkę o wolność, swoją i cudzą. Jego nienawiść do ucisku ujawniała się nawet przy okazji najbardziej złożonych i erudycyjnych dyskusji. Nawet swoje najbardziej ezoteryczne prace uważał za „skrzynki z narzędziami” dostępne dla ludzi przeciwstawiających się różnym tyraniom. Wywarł spodziewany efekt: stał się bohaterem ruchu antypsychiatrycznego, reformy więziennictwa, ruchu wyzwolenia gejów…

Rycina 1. Foucault w czasie wykładu w Hospital das Clínicas Uniwersytetu Stanowego Guanabara w Brazylii, 1974