Krótki zarys literatury powszechnej. Część 4, Literatura ludów słowiańskich - ebook

PRZED­MO­WA.

Na­ro­dy sło­wiań­skie dzie­lą się na dwie wiel­kie ga­łę­zie ję­zy­ko­we: wschod­nią i za­chod­nią.

Do wschod­niej na­le­żą: 1) Buł­ga­ro­wie, 2) Ser­bo­wie i Chor­wa­ci wraz ze Sło­weń­ca­mi, oraz 3) Na­ro­dy ru­skie (Wiel­ko­ru­sy, Ma­ło­ru­sy i Bia­ło­ru­sy).

Do za­chod­niej: 1) Cze­si ze Sło­wa­ka­mi, 2) Po­la­cy z Ka­szu­ba­mi, 3) Łu­ży­cza­nie.

Roz­wój tych ple­mion był nie­jed­na­ko­wy i li­te­ra­tu­ra nie­któ­rych za­czy­na się do­pie­ro w XIX w. Cze­si w XVII w. pra­wie milk­ną, a w Chor­wa­cji aż do po­cząt­ków XIX w. za­mie­ra­ją wspa­nia­łe tra­dy­cje Re­ne­san­su wło­skie­go. Sło­wa­cy i Sło­weń­cy, Łu­ży­cza­nie, Ser­bo­wie i Buł­ga­rzy są do­pie­ro w ko­leb­ce swe­go roz­wo­ju. Bia­ło­ru­si­ni wła­ści­wie nie mie­li pi­śmien­nic­twa wła­sne­go, a li­te­ra­tu­ra ma­ło­ru­ska da­tu­je od wczo­raj. I li­te­ra­tu­ra ro­syj­ska – o ile ści­śle poj­mo­wać bę­dzie­my ten wy­raz t… j… jako twór­czość w dzie­dzi­nie sło­wa i my­śli – nie star­szą jest nad pół­to­ra stu­le­cia.

Wresz­cie i od­ro­dze­nie Czech jest zja­wi­skiem świe­żym, któ­re­go pier­wiast­ki rzu­ci­ła re­wo­lu­cja fran­cu­ska i woj­ny Na­po­le­oń­skie, a któ­re osta­tecz­nie za­kwi­tło po r. 1848.

Cze­si jed­nak­że mają naj­star­szą kul­tu­rę śród Sło­wian i li­te­ra­tu­ra ich za­czy­na się bar­dzo wcze­śnie. Moż­na też po­wie­dzieć śmia­ło, że wła­ści­wie ist­nie­ją trzy doj­rza­łe li­te­ra­tu­ry sło­wiań­skie: 1) Cze­ska, któ­ra po­mi­mo dłu­go­let­niej prze­rwy po bi­twie Bia­ło­gór­skiej, od­ro­dzi­ła się wspa­nia­le i bo­ga­to; 2) Pol­ska, któ­ra nig­dy nie usta­ła w twór­czo­ści i w cza­sie naj­więk­szych klęsk na­ro­do­wych stwo­rzy­ła naj­wyż­sze ob­ja­wie­nia swe­go gien­ju­szu; 3) Ro­syj­ska, któ­ra, choć skrom­ne ma po­cząt­ki, roz­wi­nę­ła się dziś do naj­wyż­sze­go tonu i na­bra­ła świa­to­we­go zna­cze­nia.

Inne li­te­ra­tu­ry sło­wiań­skie mają zna­cze­nie bar­dziej lo­kal­ne, za­słu­gu­ją jed­nak­że na to, aby je po­znać choć w ry­sach ogól­nych.

Po­nie­waż li­te­ra­tu­rze pol­skiej – w wy­daw­nic­twie "Ksią­żek dla wszyst­kich"– po­świę­co­no 8 ze­szy­to­we dzie­ło Fl. Ła­gow­skie­go – prze­to kil­ku sło­wy tyl­ko o niej tu wspo­mi­na­my. Sze­rzej roz­wi­ja­my ob­raz li­ter ro­syj­skiej, cze­skiej, oraz roz­kwi­tu Dal­ma­cji w XVI – XVII w.

Inne pi­śmien­nic­twa sło­wiań­skie wy­sta­wio­ne są w stresz­cze­niu.BUŁ­GA­RIA.

1. Pieśń lu­do­wa przez dłu­gi czas była głów­ną for­mą li­te­rac­ką w Buł­gar­ji. Kwit­nę­ła ona rów­nie za cza­sów car­stwa buł­gar­skie­go, jak i pod pa­no­wa­niem tu­rec­kim. Do­pie­ro jed­nak w po­ło­wie XIX w. za­czę­to je zbie­rać; mia­no­wi­cie We­ne­lin, Ka­tra­now, Bez­so­now – pierw­si po­ro­bi­li zbio­ry. Wrko­wicz wy­dał "Na­rod­ne pje­sme ma­ke­don­ski bu­ga­ra" (1860), bra­cia Mi­ra­di­no­wy– "Błgar­ski na­rod­ni pe­sni" (1861). God­ny też uwa­gi zbiór Do­zon: "Chan­sons po­pu­la­ires bul­ga­res". Pie­śni te mają wie­le wspól­nych to­nów i mo­ty­wów z pie­śnia­mi serb­skie­mi, choć są nie­co su­row­sze. Dzie­lą się zaś na żeń­skie (li­rycz­ne) i ju­nac­kie (epic­kie). Do­dać tu na­le­ży fal­sy­fi­kat pie­śni lu­do­wych, spo­rzą­dzo­ny przez Wrko­wi­cza p… t."Weda sło­wiań­ska", gdzie ryt­mem rap­so­dów wy­kła­da się ko­smo­gon­ja, mi­to­lo­gja i t… d.

2. Li­te­ra­tu­ra re­li­gij­na roz­po­czy­na się od naj­daw­niej­sze­go po­mni­ka mowy sło­wiań­skiej, od prze­kła­du Pi­sma Świę­te­go przez św. Cy­ry­la i Me­to­de­go, któ­rzy pi­sa­li ję­zy­kiem sta­ro­buł­gar­skim; dziś ję­zyk ten zo­wie się cer­kiew­nym. W X wie­ku klasz­tor na gó­rze Athon był głów­nym źró­dłem twór­czo­ści re­li­gij­no­li­te­rac­kiej w Buł­gar­ji. Li­te­ra­tu­ra ta była prze­waż­nie czer­pa­na ze źró­deł grec­ko­bi­zan­tyj­skich, a sama póź­niej prze­szła na Ruś: znaj­du­je­my więc te same na­zwy w Buł­gar­ji, co i na Rusi. Zbio­ry ka­zań, nauk mo­ral­nych, wy­kła­dów pi­sma św. p. t. "Zła­to­struj" (Sy­me­ona), "Szes­tod­niew" (Jana, eg­zar­chy bułg.), pi­sma Kon­stan­ty­na, ucznia św. Cy­ry­la i Me­to­de­go; pi­sma mni­cha Chra­bra, któ­ry po­dał wia­do­mość o t… zw. ru­nach sło­wiań­skich.

Kro­ni­ka­rze czer­pa­li rów­nież ze źró­deł bi­zan­tyj­skich. Tu god­ni są uwa­gi Ma­la­ła i Georg Amar­tor (Wre­mien­nik).

Po­wie­ści, jak np. "Alek­san­dr­ja", "Woj­na tro­jań­ska", "Sy­na­gir, król Ado, – rów i kró­lew­na Na­liw­ska", "Bar­ła­mie i Jo­asa­fie", "O Ste­fa­ni­cie i Ich­ni­ła­cie", "O Sa­lo­mo­nie i Ki­tow­ra­sie" – przed­sta­wia­ją za­czą­tek li­te­ra­tu­ry świec­kiej.

Po upad­ku pań­stwa buł­gar­skie­go – na dłuż­szy czas prze­rwa­ła się wszel­ka dzia­łal­ność li­te­rac­ka.

3. Bo­go­mi­ły. Jed­no­cze­śnie pra­wie z za­pro­wa­dze­niem chrze­ś­cjań­stwa roz­wi­nę­ła się w Buł­gar­ji he­re­zja t… zw. bo­go­mi­łów, zna­na poza Buł­gar­ją pod in­ne­mi na­zwa­mi (Ma­ni­chej­czy­cy, Ka­ta­ry, Pa­ta­re­ni, Al­bi­gen­si). Opie­ra­ła się ona na roz­licz­nych apo­kry­fach i sfał­szo­wa­nych tek­stach ewan­giel­ji, wresz­cie na róż­nych re­mi­ni­scen­cjach po­gań­skich.

Bo­go­mil­stwo wy­wo­ła­ło znacz­ny ruch li­te­rac­ki w dzie­dzi­nie po­le­mi­ki ko­ściel­nej. Ko­zma, pre­zby­ter z X w., Eu­ły­miusz Sy­ga­den, współ­cze­sny Alek­se­go Kom­ne­na – to­czy­li z nie­mi ostrą wal­kę. Jed­nak­że bo­go­mi­ło­wie poza stro­ną do­gma­tycz­ną i mo­ral­ną, nie byli bez wpły­wu na twór­czość po­etyc­ką. Pi­sma apo­kry­ficz­ne "O drze­wie krzy­ża świę­te­go", "O prze­wrot­nych nie­wia­stach", "O po­cho­dze­niu wi­no­gra­du od czar­ta",

"O roz­mo­wie Je­zu­sa z dja­błem", "Sło­wa apo­sto­łów" – to ra­czej utwo­ry po­etyc­kie.

Aż do XIV w. cer­kiew pra­wo­wier­na mu­sia­ła zwal­czać tych ka­ce­rzy. Głów­ne za­słu­gi po­ło­ży­li tu Teo­do­zy Trnow­ski, pa­tr­jar­cha Efi­miusz, Grze­gorz Czam­blak. Czyn­nym pi­sa­rzem był Kon­stan­ty fi­lo­zof, któ­ry uło­żył "Ży­wot Ste­fa­na Ła­za­re­wi­cza".

4. Pa­no­wa­nie tu­rec­kie trwa­ło lat 400 i przy­gnę­bi­ło wszel­ką sa­mo­ist­ną twór­czość na­ro­do­wą. Do­pie­ro w po­ło­wie XVIII w. duch się za­czy­na bu­dzić. Od­ro­dzi­cie­lem Buł­gar­ji był hie­ro­mo­nach Chi­lan­dar­ski Pa­isjusz. W r. 1762 uło­żył on dzie­ło, zna­ne pod na­zwą "Car­stwien­nik", a któ­re­go ty­tuł wła­ści­wy był: "O kró­lach i świę­tych buł­gar­skich i o wszyst­kich dzie­jach Buł­ga­rów". Dzie­ło to, bę­dą­ce apo­te­ozą daw­nej Buł­gar­ji, roz­cho­dzi­ło się w od­pi­sach ręcz­nych i do­pie­ro w r. 1844 zo­sta­ło wy­dru­ko­wa­ne. Nie był to zresz­tą utwór ory­gi­nal­ny, ale prze­kład z dzie­ła księ­dza dal­mac­kie­go Mar­so Or­bin p… t. "Re­gno de­gli Sla­vi (1601)"; rzecz ta zna­ną była i w tłu­ma­cze­niu ro­syj­skim w r. 1722.

Pa­isjusz opra­co­wał rów­nież kro­ni­kę po­wszech­ną Ba­ron­ju­sza z r. 1716. In­nym dzia­ła­czem od­ro­dze­nia na­ro­do­we­go w Buł­gar­ji był So­fron, bi­skup Wra­czań­ski ( 1815), pi­sarz bar­dziej sa­mo­ist­ny, au­tor "Za­pi­sek", t… j… wspo­mnień swe­go cza­su; uło­żył on też ro­dzaj hi­stor­ji ko­ściel­nej i po­li­tycz­nej Buł­ga­rów p… t. "Ky­ria­ko­dro­mion" (1806.)

5. Od­ro­dze­nie Buł­gar­ji, po dzia­łal­no­ści Pa­isju­sza i So­fro­na – przy­go­to­wy­wa­li zwłasz­cza emi­gran­ci na Wo­łosz­czyź­nie. Tu, za­rów­no księ­ża jak i świec­cy, pra­co­wa­li nad cał­ko­wi­tym prze­kła­dem ksiąg Pi­sma Świę­te­go. Głów­nie za­słu­ży­li się pod tym wzglę­dem: Ana­stas Sto­ja­no­wicz, Wa­syl Ne­no­wicz, Piotr Sa­pu­now, Se­ra­fin Isky­za­cha­ren.

Be­ro­wicz – w r. 1824 – wy­dał pierw­szy abe­ca­dl­nik buł­gar­ski, za­wie­ra­ją­cy ele­men­ta wszyst­kich nauk; Be­ro­wicz – to wła­ści­wy twór­ca no­we­go ję­zy­ka li­te­rac­kie­go.

W me­lin (1802 – 1849) był jed­nym z pierw­szych zbie­ra­czy pie­śni lu­do­wych, a za­ra­zem jest on au­to­rem dzie­ła: "Daw­ni i nowi Buł­ga­rzy", gdzie pod­no­si bo­ha­ter­skie­go du­cha przod­ków i wzy­wa do ich na­śla­do­wa­nia.

We­ne­lin wpły­nął ogrom­nie na uświa­do­mie­nie wie­lu Buł­ga­rów, już to po­tur­czo­nych, już zgre­czo­nych. Tak np. dwaj bo­ga­ci Buł­ga­rzy z Ode­ssy, Apri­łow i Pa­dau­row, któ­rzy się uwa­ża­li za gre­ków, przez czy­ta­nie dzieł We­ne­li­na, po­czu­li swo­ją przy­na­leż­ność do oj­czy­zny i wiel­kim sump­tem za­ło­ży­li w roku 1835 – w Cha­bro­wie – pierw­szą śred­nią szko­łę buł­gar­ską, w ro­dza­ju li­ceum.

Ich sta­ra­niem rów­nież w r. 1840 za­ło­żo­no pierw­szą dru­kar­nię. Dru­kar­nia przedew­szyst­kim za­ję­ła, się wy­daw­nic­twem pod­ręcz­ni­ków szkol­nych, niż­szych i śred­nich. Nad­to dro­gą pod­pi­sów wy­da­wa­no i inne dzie­ła li­te­rac­kie; nie­któ­re mia­ły po 2000 pre­nu­me­ra­to­rów.

W r. 1845 (w Pa­ry­żu) Ognia­no­wicz wy­dał pierw­szy buł­gar­ski al­ma­nach li­te­rac­ki p… t. "Za­ba­wa". W tym­że roku w So­fji Fo­ti­now za­czął wy­da­wać pierw­sze cza­so­pi­smo li­te­rac­kie p… t. "Lu­bo­sło­wie", a w r. 1846 Bo­go­row wy­pu­ścił w świat pierw­szą ga­ze­tę co­dzien­ną (w Lip­sku)

5. Li­te­ra­tu­ra no­wo­cze­sna dzie­li się na dwa głów­ne okre­sy: przed r. 1878 i po r. 1878. Wła­ści­wie mo­men­tem prze­ło­mo­wym dia du­cho­wo­ści buł­gar­skiej jest rok 1870: w roku tym po dłu­gich wal­kach, roz­po­czę­tych w r. 1846, Buł­ga­rzy wy­wal­czy­li so­bie cer­kiew nie­za­leż­ną od eg­zar­cha­tu grec­kie­go. Wal­ka ta sta­no­wi przed­miot bo­ga­tej li­te­ra­tu­ry po­le­micz­nej, pro­wa­dzo­nej w pi­smach, bro­szu­rach i pam­fle­tach. Naj­waż­niej­sze ów­cze­sne pi­sma były: "Go­niec Ca­ro­grodz­ki" (Bo­go­jew) "Błgar­ja" (Eks­arch), "Błgar­ski kniż­ni­cy" (Can­kow). W r. 1876 za­ło­żo­no w Bra­ile" Błgar­skie kni­że­vne druż­stwo", któ­re roz­wi­nę­ło czyn­ność li­te­rac­ką za po­mo­cą prze­glą­du" Per­jo­dicz­ne Spi­san­je".

W r. 1878 Buł­gar­ja zo­sta­ła księ­stwem sa­mo­dziel­nym i w ten spo­sób znik­nął je­den z przed­mio­tów jej twór­czo­ści do­tych­cza­so­wej: wal­ka z uci­skiem; na­to­miast roz­po­czął się okres ana­li­zy we­wnętrz­nej ży­cia obec­ne­go, przy­czym jed­nak nie za­po­mnia­no cier­pień mi­nio­nych i uwiel­bie­nia dla bo­ha­ter­skiej prze­szło­ści. Po r. 1878 wy­stą­pi­ła ostrzej wal­ka stron­nictw, a pod wzglę­dem sty­lu mło­dzi Buł­ga­rzy na­śla­du­ją li­te­ra­tu­rę ro­syj­ską i fran­cu­ską.

6. Głów­niej­si pi­sa­rze buł­gar­scy jed­no­czy­li w so­bie, jak do­tąd, róż­ne stro­ny, jak np. Pet­ko Sła­wej­kow (ur. 1825) ra­zem po­eta, dzien­ni­karz, uczo­ny i mi­ni­ster.

Lu­ben Ka­ra­we­ło­ni (f 1879) był au­to­rem wie­lu po­wie­ści (8 to­mów, Rusz­czuk, 1886), w któ­rych opie­wa ucisk buł­ga­rów i chwa­łę haj­du­ków. Po­dob­ny jest ton po­wie­ści Chry­sto­na Bo­te­wa. Ro­man­se hi­sto­rycz­ne pi­sa­li dwaj bra­cia: Iwan Ble­skow ( "Zło­cze­sta krstin­ka" – 1870) i Pet­ko Ble­skow ( "Izgu­be­na Stan­ka").

Ge­row (ur. 1845) był jed­nym z naj­lep­szych po­etów; utwo­ry jego: epos "Sto­jan i Rada" i zbiór li­ryk "Pie­sno­poj­cze" bar­dzo są ce­nio­ne. Był on rów­nież re­dak­to­rem al­ma­na­chu "No­wo­bł­gar­ska sbir­ka", gdzie są prze­kła­dy z Mic­kie­wi­cza, oraz Sło­wo o puł­ku Igo­ra.

Te­atr za­po­cząt­ko­wał w Buł­gar­ji bi­skup Kle­mens (Dru­miew) 1874, au­tor tra­gie­dji: "Iwan­ko, ubi­jec­to na Ase­nia I". Jest on rów­nież au­to­rem po­wie­ści no­wo­cze­snej p… t." Ne­sczast­na fa­mil­ja''. Naj­zdol­niej­szy au­tor ko­me­dji i dra­ma­tów Woj­ni­kow, da­lej Szysz­ma­now, Stan­czew, Wła­dy­kin – na­pi­sa­li koło 30–40 sztuk, z prze­wa­gą ten­den­cji na­ucza­ją­cej.

Z now­szych pi­sa­rzy buł­gar­skich naj­god­niej­szy uwa­gi Iwan Min­czow Wa­zow) (ur. 1851); jest to li­ryk, prze­waż­nie po­li­tycz­ny (" Pieśń o Śliw­ni­cy''); jako po­wie­ścio­pi­sarz wsła­wił się ro­man­sem p… t." Pod jarz­mem'' (tłu­macz… na pol­skie).

Ste­fan Mi­chaj­łow­ski – pi­sał bal­la­dy i baj­ki, a tak­że więk­sze zbio­ry li­ryk (" Su­spi­ria de pro­fun­dis''", Po­emat zła"), w któ­rych znać pew­ne echa he­re­zji bo­go­mil­skiej.

Dzie­jo­pi­sar­stwo do­pie­ro w ostat­nich cza­sach we­szło na dro­gę na­uko­wą. Georg Stoj­kow Ra­kow­ski (1818 – 1869), po­eta i agi­ta­tor, w dzie­łach hi­sto­rycz­nych od­da­je się ten­den­cyj­nym, fan­ta­stycz­nym ubar­wie­niom prze­szło­ści. Po­dob­nież Ga­bry­el Kre­sto­wicz (1869) w swej" Hi­stor­ji Buł­gar­ji" uchy­bia praw­dzie.

Do­pie­ro Ma­ryn Dri­now (ur. 1839), były pro­fe­sor uni­wer­sy­te­tu Char­kow­skie­go, roz­po­czął na­uko­we ba­da­nia hi­sto­rycz­ne w Buł­gar­ji; za nim po­szli Za­char Sto­ja­now, Sto­jan Za­imow i in.

Ma­ry­now ogło­sił cen­ną "Hi­stor­ję li­te­ra­tu­ry buł­gar­skiej".

Wo­gó­le ruch książ­ko­wy w Buł­gar­ji ro­śnie dość szyb­ko. Do r. 1840 li­czo­no za­le­d­wie 30 ksią­żek, od 1840 – 1870 wy­szło 500 no­wych to­mów, od 1870 – 1875 wy­szło 300 z górą.

W su­mie cały do­ro­bek bi­blio­gra­ficz­ny buł­gar­ski do r. 1880 ob­li­cza­no na 3000 to­mów.SER­BJA.

1. Ser­bo­wie, a ści­ślej bio­rąc Ser­bo­Chor­wa­ci – są na­ro­dem licz­nym, ale roz­pierz­chłym na sze­ro­kich te­ry­tor­jach, od­da­lo­nych od sie­bie – i wsku­tek tego roz­bi­tym na drob­ne cząst­ki, o ten­den­cjach nie­raz par­ty­ku­lar­nych. Głów­ny du­alizm Ser­bów po­le­ga na róż­ni­cy re­li­gij­nej wschod­nich i za­chod­nich przed­sta­wi­cie­li tego ple­mie­nia. Cała pra­wie wschod­nia część Ser­bów na­le­ży do ko­ścio­ła grec­kie­go, gdy Ser­bo­wie za­chod­ni – (kro­aci lub Chor­wa­ci) są ła­cin­ni­ka­mi. Znacz­na licz­ba ser­bów, zwłasz­cza w Bo­śn­ji, na­le­ży do re­li­gji ma­ho­me­tań­skiej.

Ser­bo­wie dzie­lą się na kil­ka czę­ści ro­ze­rwa­nych: na­przód Ser­bja wła­ści­wa ze sto­li­cą Bel­gra­dem, da­lej Bo­śnia z Her­ce­go­wi­ną, Czar­no­gó­rze, Ser­bo­wie wę­gier­scy, Chor­wa­cja, Dal­ma­cja, wresz­cie Sła­won­ja (Ko­ru­tan­ja); na­ko­niec cząst­ka – Re­zja­nie – sie­dzi we Wło­szech, we Friu­lu.

Chor­wa­cja z Dal­ma­cją żyła za­wsze w pew­nej łącz­no­ści du­cho­wej, wią­żąc się też i ze Sła­won­ją; ale Sła­won­ja, mó­wią­ca na­rze­czem serb­skim, ode­rwa­ła się li­te­rac­ko od Chor­wa­tów, for­mu­jąc wła­sną li­te­ra­tu­rę sło­weń­ską czy­li ko­ru­tań­ską.

Chor­wa­to-Dal­ma­tyń­cy stwo­rzy­li so­bie wła­sną li­te­ra­tu­rę Chor­wac­ką, ka­to­lic­ko-ła­ciń­ską, gdy Ser­bo­wie wła­ści­wi żyli zu­peł­nie od­dziel­nie – i w cięż­szych bę­dąc wa­run­kach, osią­gnę­li niż­szy roz­wój kul­tu­ry; li­te­ra­tu­ra serb­ska ma cha­rak­ter bi­zan­tyj­sko-or­to­dok­syj­ny i wła­ści­wie do­pie­ro w XIX w. za­czę­ła się roz­wi­jać. Czar­no­gór­cy, Bo­śnia­cy i t… d… ogó­łem wcho­dzą do li­te­ra­tu­ry serb­skiej, choć nie­któ­rzy za­li­cza­ją się i do pi­śmien­nic­twa Chor­wa­tów. Chor­wa­ci uży­wa­ją w pi­śmie t… zw. la­ti­ni­cy, gdy ser­bo­wie pi­szą ki­ry­li­ca, ostat­nio uro­bio­ną na wzór ro­syj­skiej graż­dan­ki.

Ję­zyk Ser­bów i Chor­wa­tów jest osta­tecz­nie je­den i ten sam; drob­ne róż­ni­ce na­rze­czo­we nik­ną wo­bec rze­czy­wi­stej jed­no­ści lin­gwi­stycz­nej.

Co do na­rze­czy, ję­zyk serb­ski dzie­li się na trzy głów­ne ga­łę­zie: kaj­kaw­ską, szło­kaw­ską i cza­kaw­ską. Na­zwy te po­cho­dzą od for­my wy­ra­zu co?, któ­ry brzmi na po­łu­dniu kaj, na pół­no­co-za­chód cza, na wschód szło. Ist­nie­je pew­na wal­ka mię­dzy temi na­rze­cza­mi, wal­ka, któ­rą chciał za­ła­go­dzić w la­tach 1840 – 50 t… zw. Il­li­ryzm t… j… dąż­ność do zjed­no­cze­nia li­te­rac­kie­go (na ra­zie) wszyst­kich lu­dów serb­skich. O Il­li­ry­zmie po­mó­wi­my ni­żej (przy Chor­wa­cji).

2. Serb­ska pieśń lu­do­wa sta­no­wi naj­bo­gat­szy skarb twór­czo­ści na­ro­do­wej w tym kra­ju. Pieśń ta od­zna­cza się nie­po­spo­li­tym wdzię­kiem i ar­ty­zmem, roz­ma­ito­ścią tre­ści i me­lo­dją. Nie­któ­re z tych pie­śni się­ga­ją daw­nej doby po­gań­skiej, więk­szość jed­nak po­wsta­ła za cza­sów tu­rec­kich. Wzmian­ki o tych pie­śniach znaj­du­je­my już w XIV w. u pi­sa­rza bi­zan­tyj­skie­go, Gre­go­rio­sa, w XVI u Sło­weń­ca Ku­ri­pe­szi­cza i u chor­wa­ta Wran­czy­cza (z wło­ska Ve­ran­zio).

W w. XVIII gę­śla­rze serb­scy do­cho­dzi­li do Pol­ski, a na Ukra­inie śród ko­za­ków czę­sty­mi byli go­ść­mi i nie po­zo­sta­li bez wpły­wu na twór­czość po­etyc­ką ma­ło­ru­sów.

Po­eci dal­ma­tyń­scy (Du­brow­nic­cy) w XV w. zwra­ca­li uwa­gę na serb­ską po­ezję lu­do­wą, a w XVII – XVIII ist­nia­ły już licz­ne rę­ko­pi­so­we zbio­ry tych pie­śni. Mię­dzy in­ny­mi zbie­rał je po­eta Ka­czicz-Mio­czicz, któ­ry chciał stwo­rzyć łącz­nik Ser­bów i Chor­wa­tów.

Ale do­pie­ro w w. XIX zna­ko­mi­ty pa­try­jo­ta i uczo­ny, Wuk Ste­fa­no­wicz Ka­ra­dżicz – pierw­szy wy­dał ol­brzy­mi zbiór pie­śni na­ro­do­wych serb­skich, za­rów­no żeń­skich (li­rycz­nych) jak i ju­nac­kich (epicz­nych) – i do­dał do nich głę­bo­ki i do­sko­na­ły ko­men­tarz.

Pie­śni te zwró­ci­ły na sie­bie wkrót­ce uwa­gę wszyst­kich mi­ło­śni­ków po­ezji. Go­ethe prze­tłu­ma­czył kil­ka na ję­zyk nie­miec­ki; rów­nież i Her­der; czę­sto o nich wspo­mi­na­ją Grimm i Hum­boldt; pani Ta­lvj na­pi­sa­ła o nich Stu­djum. Char­les No­dier, Do­zon, Pro­sper Me­ri­mee tłu­ma­czy­li je na fra­cu­ski; Bow­ring od – dał je po an­giel­sku, Car­ra­ra po wło­sku. Na pol­skie tłu­ma­czy­li je Ro­man Zmor­ski, Boh­dan Za­le­ski, Izyd. Ko­per­nic­ki. Uczo­ne stu­dja pi­sa­li o tych pie­śniach Mi­klo­sicz i Ja­gicz.

Pie­śni te dzie­lą się na żeń­skie – mi­ło­sne, rol­ni­cze, ob­rzę­do­we, uczu­cio­we, żar­to­bli­we i t… d.; da­lej re­li­gij­ne – le­gien­dy o świę­tych, o Naj­święt­szej Pan­nie, o Chry­stu­sie; wresz­cie bo­ha­ter­skie rap­so­dy sta­ro­żyt­ne i now­sze, o Uro­szu, Ugle­szu, Wu­ka­szy­nie. Z tych pie­śni epic­kich znacz­na część do­ty­czy dwuch głów­nych bo­ha­te­rów na­ro­do­wych serb­skich: cara Ła­za­ra i kró­le­wi­cza Mar­ka. Opie­wa­ją one smut­ne dzie­je bi­twy na Ko­so­wym polu, upa­dek Ser­bji i po­cząt­ki pa­no­wa­nia Tur­ków (t… zw. "La­za­ri­ca"); dru­gi cykl opie­wa bo­ha­ter­skie czy­ny kró­le­wi­cza Mar­ka, obroń­cy ludu serb­skie­go w cięż­kim okre­sie uci­sku be­jów i ba­szów mu­zuł­mań­skich.

Pie­śni ry­cer­skie Ser­bów mają pe­wien cha­rak­ter jak­by kla­sycz­ny, ho­me­row­ski; osob­ne ce­chy wy­ka­zu­ją pie­śni Ser­bów ma­ho­me­tan: są to ro­man­tycz­ne opo­wie­ści mi­ło­sne, peł­ne już ko­lo­ry­tu wschod­nie­go, przy­po­mi­na­ją­ce chwi­la­mi po­ezję arab­ską; rap­so­dy ju­nac­kie grzmią szczę­kiem orę­ża; ro­man­se zaś Ser­bów ma­ho­me­tan mają ja­kiś ton – jak­by ha­re­mo­wy.

W li­ry­ce ogól­nej pie­śni serb­skie mają cha­rak­ter siel­ski, przy­po­mi­na­ją­cy cza­sem pie­śni lu­do­we pol­skie lub ma­ło­ru­skie.

3. Po­dział li­te­ra­tu­ry serb­skiej. Nie­szczę­ścia dzie­jo­we ro­ze­rwa­ły pra­wi­dło­wość roz­wo­ju kul­tu­ry serb­skiej. Bi­twa na Ko­so­wym polu (1386) sta­no­wi wiel­ki słup gra­nicz­ny mię­dzy epo­ką sa­mo­dziel­no­ści pań­stwa Serb­skie­go, a wie­kiem nie­wo­li. Od po­cząt­ków na­ro­du serb­skie­go do koń­ca XIV w. trwa okres dość har­mo­nij­ne­go roz­wo­ju Ser­bów; jest to okres I-szy.

Od w. XIV do osła­bie­nia po­tę­gi tu­rec­kiej na schył­ku XVIII w. – idzie okres pra­wie bez­płod­ny, okres za­co­fa­nia – to okres II-gi. Od koń­ca w. XVIII na­stę­pu­je okres III-ci – prze­bu­dze­nia i od­ro­dze­nia na­ro­do­we­go Ser­bów.

4. Okres Pierw­szy. Jak li­te­ra­tu­ra buł­gar­ska i ro­syj­ska, tak i serb­ska, wy­cho­dzi z prze­kła­du "Ksiąg Świę­tych

Cy­ry­la i Me­to­de­go". Ję­zyk pier­wot­ny, nie dość wy­ro­bio­ny, ła­two ule­ga wpły­wom cer­kiewsz­czy­zny, bę­dą­cej za­ra­zem sta­rym ję­zy­kiem buł­gar­skim: z tego po­wo­du w pier­wot­nej do­bie jest wiel­ka wspól­ność li­te­rac­ka mię­dzy Ser­bją a Buł­gar­ją. Pi­sa­rze serb­scy są za­ra­zem buł­gar­ski­mi i na­odw­rót. Oprócz ksiąg Cy­ry­la i Me­to­de­go ist­nia­ły t… zw. "Izwo­dy", Pi­sma, uło­żo­ne ję­zy­kiem cer­kiew­nym ze zna­ko­mi­te­mi do­miesz­ka­mi serbsz­czy­zny lu­do­wej. Ta­kie było "Mi­ło­sła­wo­wo Ewan­gel­je' z XII w.; "Włka­no­wo Ewang. " z XIII w.; "Ni­kol­sko Ewang. " z XIV – XV w.

Po­za­tym li­te­ra­tu­ra serb­ska była echem sta­ro­buł­gar­skiej, bę­dą­cej zno­wu echem bi­zan­tyj­skiej. Te same książ­ki re­li­gij­ne ("Pa­le­ja", "Zła­to­struj", "Szes­tod­niew", "Istok"), niby – na­uko­we ("Fi­zjo­log"), te same po­wie­ści ("Alek­san­dr­ja", "Woj­na tro­jań­ska"), te same apo­kry­fy (popa buł­gar­skie­go Je­re­mia­sza pi­sma he­re­tyc­kie).

Bar­dziej sa­mo­ist­na jest li­te­ra­tu­ra ży­wo­to­pi­sna. God­ny uwa­gi przedew­szyst­kim "Ży­wot Ste­fa­na Ne­ma­ni" przez jego sy­nów Ste­fa­na i św. Sawę na­pi­na­ny; da­lej "Ży­wot św. Sawy" przez jego ucznia Do­men­tja­na, oraz dru­gi "Ży­wot św. Sawy", kle­ry­ka Fe­odo­sa; wresz­cie "Ży­wot Ste­fa­na De­czań­skie­go" przez Grze­go­rza Cam­bla­ka (Buł­ga­ra). Naj­cen­niej­szym po­mni­kiem tych cza­sów jest "Ży­wot Ste­fa­na Ła­za­re­wi­cza", dzie­ło Kon­stan­ty­na fi­lo­zo­fa (Buł­ga­ra).

Kro­ni­kę dzie­jo­wą sta­no­wi "Ca­ro­staw­nik", oraz "Ro­do­słow" – pi­sma z XII – XIII w.

Waż­ne są dla ba­dań ję­zy­ko­wych i hi­sto­rycz­nych do­ku­men­ty praw­ne i dy­plo­ma­tycz­ne, trak­ta­ty i przy­wi­le­je.

Tu na­le­ży "Umo­wa Ku­li­na, bana bo­śniac­kie­go z Kar­wa­szem, wiel­ko­rząd­cą Du­brow­nic­kim z r. 1189". Waż­ny też do­ku­ment sta­no­wi t… zw. "Wi­no­dol­ski za­kon", ist­nie­ją­cy w od­pi­sach ki­ry­li­cą i gła­go­li­cą (sta­rym pi­smem chor­wac­kim). Naj­wspa­nial­szy jed­nak po­mnik kul­tu­ry serb­skiej z XIII w. – to zbiór praw pod na­zwą "Za­kon­nik cara Du­sza­na", oraz usta­wa cer­kiew­na zwa­na "No­mo­ka­non Fo­cju­sza".

5. Okres Dru­gi – obej­mu­ją­cy bliz­ko 400 lat, to mil­cze­nie bez­względ­ne umy­sło­wo­ści serb­skiej na ze­wnątrz; wów­czas to jed­nak prze­waż­nie za­pew­ne po­wsta­wa­ła ta nie­zmier­nie ob­fi­ta li­te­ra­tu­ra pie­śnio­wa serb­ska, któ­ra sta­ła się w koń­cu XVIII w. źró­dłem od­ro­dze­nia na­ro­do­we­go.

Tym­cza­sem na za­cho­dzie w XVII – XVIII w. na­ro­dzi­ła się bo­ga­ta li­te­ra­tu­ra serb­ska – ka­to­lic­ka (dal­ma­tyń­ska), o któ­rej bla­de wie­ści do­cho­dzi­ły do Ser­bji. Na­odw­rót Dal­ma­tyń­cy in­te­re­so­wa­li się lo­sem swo­ich da­le­kich współ­bra­ci, a je­den z ta­mecz­nych po­etów Ka­czicz-Mio­czicz (1690 – 1760) – pierw­szy za­czął zbie­rać pie­śni serb­skie, któ­re wy­dał pod ty­tu­łem: "Ra­zgo­vor ugod­ni na­ro­da Slo­vin­sko­ga", two­rząc w ten spo­sób ogni­wo, łą­czą­ce wschód z za­cho­dem. Bo­śniak Ma­tusz Diw­ko­wicz, wy­kształ­co­ny na wzo­rach Dal­mac­kich, je­den z pierw­szych za­czął pi­sać dzie­ła serb­skie, przedew­szyst­kim re­li­gij­ne "Na­uki chrze­ści­jań­skie", "Ewan­giel­je na nie­dzie­le", "Sto cu­dów".

Sło­we­niec Rel­ko­wicz (1732 – 1778), któ­ry żył w Ser­bji, za­czął li­te­ra­tu­rę świec­ką, mia­no­wi­cie sa­ty­rę. Książ­ka jego "Sa­tir ili ti divi czo­vik" (1761) wy­war­ła znacz­ny wpływ na spo­łe­czeń­stwo.

Nie­co wcze­śniej Pa­isjusz, bi­skup (XVII w.), za­słu­żo­ny rów­nież i w Buł­gar­ji, obznaj­mio­ny ze sta­rą li­te­ra­tu­rą serb­ską – w dzie­łach swo­ich (re­li­gij­nych i mo­ral­nych) sta­ra się po­wią­zać nowe cza­sy z daw­ne­mi. Miał on wie­lu uczniów, któ­rzy przy­go­to­wy­wa­li od­ro­dze­nie na­ro­do­we. Śród nich od­zna­czy­li się Ze­fa­ro­wicz, Or­fe­lin, Jo­akim, Wu­icz, Ra­kicz, Ter­ła­icz, a zwłasz­cza Jan Ra­icz, (1726 – 1801), któ­re­go dzie­ło "Hi­stor­ja róż­nych na­ro­dów sło­wiań­skich, a zwłasz­cza Buł­ga­rów, Chor­wa­tów i Ser­bów" – sta­no­wi bar­dzo waż­ny etap w roz­wo­ju świa­do­mo­ści na­ro­do­wej Ser­bów.

Do­si­fej Ob­ra­do­wicz (1731 – 1811) za­my­ka okres mi­nio­ny i przy­no­si nowe pier­wiast­ki, jako zwia­stun rze­czy­wi­sty od­ro­dze­nia. Przedew­szyst­kim wpro­wa­dza on do li­te­ra­tu­ry czy­sty ję­zyk serb­ski, wy­zwo­lo­ny pra­wie zu­peł­nie od cer­kiewsz­czy­zny; na­stęp­nie opusz­cza sta­no­wi­sko teo­lo­gicz­ne i wy­stę­pu­je w du­chu ra­cjo­na­li­zmu XVIII w. Naj­waż­niej­sze jego pi­sma: "Ży­wot mój i przy­go­dy" (Lipsk, 1784), "Rady zdro­we­go roz­sąd­ku (1793). Wresz­cie wy­dał ro­dzaj chre­sto­ma­tji p… t. "Ze­bra­nie róż­nych rze­czy ku na­uce i za­ba­wie". Na­pi­sał też iro­nicz­ną roz­praw­kę "O klasz­to­rach".

6. Od­ro­dze­nie Ser­bji. Okres III na­zy­wa się rów­nież okre­sem Ka­ra­dżi­cza, prze­to, że głów­nym ini­cja­to­rem od­ro­dze­nia serb­skie­go był Wuk Ste­fa­no­wicz Ka­ra­dżicz (1787 – 1864).

Pierw­szą jego za­słu­gą było wpro­wa­dze­nie do li­te­ra­tu­ry czy­stej mowy serb­skiej, bez do­mie­szek ob­cych (tu­rec­kich) i bez cer­kiewsz­czy­zny; on rów­nież usta­lił za­sa­dy gra­ma­ty­ki serb­skiej, za­rów­no mor­fo­lo­gji jak i skład­ni; on też stwo­rzył nową or­to­gra­fję (t… zw. "wu-ko­wi­cę"), przy­jąw­szy czcion­ki graż­dań­skie ro­syj­skie, ale prze­mie­niw­szy nie­co ich cha­rak­ter: mię­dzy in­ne­mi wpro­wa­dził do al­fa­be­tu serb­skie­go – ła­ciń­skie j, dla ozna­cze­nia nie­któ­rych dźwię­ków; pi­sow­nia czy­sto fo­ne­tycz­na np. pi­sze się srp­ski, nie srb­ski.

Ka­ra­dżicz, jako po­eta, jest wy­na­laz­cą no­wo­cze­snej pro­zo­dji serb­skiej, wzo­ro­wa­nej na pie­śniach lu­do­wych. On wresz­cie jest twór­cą kie­run­ku li­te­rac­kie­go, opar­te­go na ma­lo­wa­niu rze­czy­wi­sto­ści, nie zaś na na­śla­dow­nic­twie wzo­rów ob­cych.

Naj­waż­niej­szą za­słu­gą Ka­ra­dżi­cza jest zgro­ma­dze­nie pie­śni na­ro­do­wych, w naj­więk­szej i moż­li­wie naj­peł­niej­szej licz­bie: zbiór ten p… t. "Srp­ske na­rod­ne pje­sme" jest pod­sta­wo­wą księ­gą ca­łej no­wo­cze­snej li­te­ra­tu­ry. Nie­mniej waż­na jest jego gra­ma­ty­ka p… t. "Pi­sme­ni­ca srp­sko­ga je­zi­ka", oraz "Rjecz­nik (słow­nik) serb­sko-nie­miec­ko-ła­ciń­ski"; słow­nik ten znacz­nie prze­ra­sta swój ty­tuł za­so­bem tre­ści: jest to ro­dzaj en­cy­klo­pe­dji na­ro­do­wej, za­wie­ra­ją­cej licz­ne wia­do­mo­ści z mi­to­lo­gji, re­li­gji, po­dań, gu­seł, prze­są­dów, oby­cza­jów serb­skich. Tę po­za­słow­ni­ko­wą treść swe­go rjecz­ni­ka, do­peł­nio­ną i roz­sze­rzo­ną, wy­dał Ka­ra­dżicz p… t. "Kow­cze­żicz (skar­biec) za istor­je, je­zik i obi­cza­je Srba".

Osob­no ogło­sił "Na­ro­do­we przy­sło­wia serb­skie". Jego też jest dzie­łem pierw­szy i osta­tecz­ny czy­sto-serb­ski prze­kład Ewan­gie­lii. Był on wresz­cie kie­row­ni­kiem al­ma­na­chu li­te­rac­kie­go p… t. "Da­ni­ca", w któ­rej przyj­mo­wał wszyst­kie szko­ły li­te­rac­kie, uwa­ża­jąc, że przedew­szyst­kim jest waż­nym, aby lu­dzie pi­sa­li po serb­sku.

W cza­sach Ka­ra­dżi­cza mię­dzy 1830 – 40 byli już licz­ni pi­sa­rze serb­scy, z któ­rych star­si na­zy­wa­li się kla­sy­ka­mi, młod­si wy­obra­ża­li ro­man­tyzm.

Do kla­sy­ków za­li­cza­li się: au­tor ro­man­sów sen­ty­men­tal­nych, Mi­ło­wan Wi­da­ko­wicz (1780 – 1841); da­lej Lu­kian Mu­szic­ki (1777–1837), któ­ry pi­sał ody i ele­gje, wresz­cie Si­mon Mi­lu­ti­no­wicz (1790 – 1847), au­tor po­pu­lar­ne­go po­ema­tu "Ser­bian­ka", gdzie wy­sta­wio­ny ide­ał ko­bie­ty serb­skiej. Ro­man­ty­cy wy­stą­pi­li prze­ciw kla­sy­kom z ca­łym apa­ra­tem "Sturm und Dran­gu" i w la­tach 1840 – 45 wal­ka obo­zów li­te­rac­kich wrza­ła go­rą­co.

Alek­sy Bran­ko Ra­di­cze­wicz (1824 – 53) w swo­ich li­ry­kach ("Pje­sme") już wi­docz­nie ko­rzy­sta z By­ro­na i ze skarb­ca pie­śni lu­do­wych. Inne jego utwo­ry, jak po­emat "Djacz­ki ra­sta­nak", oraz dru­gi p… t. "Putj" mają cha­rak­ter sa­ty­rycz­ny.

Jury Da­ni­czicz (zm. 1882) pisa rap­so­dy w du­chu lu­do­wym; wię­cej jed­nak sły­nie on jako fi­lo­log, au­tor do­sko­na­łej gra­ma­ty­ki serb­skiej.

Piotr II Nie­gosz (1814–1851), ostat­ni z Czar­no­gór­skich wła­dy­ków, jest au­to­rem kil­ku po­ema­tów epicz­nych, ale naj­bar­dziej się wsła­wił dra­ma­tem "Gór­ski wie­nac".

Piotr Jo­wa­no­wicz był jed­nym z nie­wie­lu Ser­bów, któ­rzy przy­sta­li do Il­li­ry­zmu.

Zniaj Io­wan Io­wa­no­wicz (ur. 1833) był świet­nym tłu­ma­czem po­etów wę­gier­skich, ro­syj­skich i pol­skich. Z ory­gi­nal­nych jego pism god­ne uwa­gi zbio­ry li­rycz­ne "Dju­li­czi" (Róże), "Dju­li­czi mo­że­oci" (Róże po­wię­dłe), "Istocz­ny bi­sier" (Per­ły wschod­nie).

Z in­nych ro­man­ty­ków god­ni pa­mię­ci: Jury Jasz­kicz, La­zar Ko­sticz, Woj­sław Il­jicz, oraz brat jego, po­eta dra­ma­tycz­ny Dra­gu­tin Il­jicz.

Jako pi­sa­rze dra­ma­tycz­ni sły­ną jesz – cze Ka­czjań­ski i Trif­ko­wicz, a głów­nie pa­nu­ją­cy obec­nie li­niał Czar­no­gór­ski Mi­ko­łaj, au­tor sztuk "Ca­ry­ca Bał­kań­ska", "Nowe Koła" i t… d. On też jest au­to­rem na­ro­do­we­go hym­nu Czar­no­gór­ców: "Ona­mo, ona­mo" (tam, tam!).

Po­wie­ścio­pi­sa­rze są dość licz­ni, ale, jak do­tąd, nie ma mię­dzy nie­mi ta­len­tów bar­dzo wy­bit­nych. Waż­niej­sze na­zwi­ska: Ata­na­sko­wicz, Lju­bi­sza Ada­mow, Szab­cza­nic, Mi­li­sze­wicz, We­se­li­no­wicz, Ma­ta­wul. Za naj­zdol­niej­sze­go ucho­dzi Ła­zar Ła­za­re­wiez, au­tor po­pu­lar­nych ro­man­sów, jako to: "Iko­na szkol­na", "U stud­ni", "Wer­ter" i in.

Na­uka. Po Ka­ra­dżi­czu naj­sław­niej­szy zbiór pie­śni wy­dal Bo­go­lub Pe­tra­no­wicz, a w ję­zy­ko­znaw­stwie po­ło­ży­li za­słu­gi Jury Da­ni­czicz, Sto­jan No­wa­ko­wicz, Iwan Bosz­ko­wicz Hi­stor­ją na­ro­do­wą zaj­mo­wa­li się po­waż­nie, z za­sto­so­wa­niem me­tod no­wo­cze­snych, Bary on Ru­wa­rac, Pan­ta­lej­mon Srecz­ko­wicz, Lu­bo­mir Sto­ja­no­wicz, a dzie­ja­mi li­te­ra­tu­ry Swe­to­zar Wu­ło­wicz, oraz Sto­jan No­wa­ko­wicz ("Istor­ja Srp­ske kni­że­vno­sti"). Z Chor­wa­tów waż­ne dzie­ło ogło­sił Ja­gicz "Istor­ja kni­że­vno­sti na­ro­da hrvat­sko­ga i srp­sko­ga. Kni­ga I. Sta­ra doba". Naj­sław­niej­szym jed­nak na świe­cie Ser­bem jest dzi­siaj Te­sla, zna­ko­mi­ty współ­za­wod­nik Edis­so­na.

Pra­sa. Z pism co­dzien­nych naj­więk­sze za­słu­gi dla kul­tu­ry serb­skiej po­ło­ży­ły "Od­jek" (Echo), "Di­je­ło", "Za­sta­wa" (w No­wo­sa­dzie) i "Srbo­bran (w Za­grze­biu).

Na­uko­wo-li­te­rac­ki cha­rak­ter mają mie­sięcz­nik "Otacz­bi­na", wy­daw­nic­twa Ma­ti­cy Serb­skiej ("Le­to­pis", "Spo­me­nik", "Go­disz­niak", "Gła­snik"). Or­ga­nem du­cho­wień­stwa jest: "Wi­jest­nik srp­ske crkwe"; or­ga­nem pe­da­go­gji "Szkol­ski wi­jest­nik", oraz mi­ni­ster­jal­na "Pre­swi­je­ta". Na­ko­niec ist­nie­je kil­ka il­lu­stro­wa­nych Fa­mi­lien­blat­tów, a mia­no­wi­cie: "Srp­ska Zora", "Nada", "Bo­san­ska vila" i t… d.CHOR­WA­CJA.

1. Po­cząt­ki li­te­ra­tu­ry chor­wac­kiej.

Po­mi­nąw­szy pieśń lu­do­wą chor­wac­ką, któ­ra w sfe­rze li­ry­ki ma wie­le po­do­bień­stwa do serb­skiej, ale nie po­sia­da dzia­łu epic­kie­go – li­te­ra­tu­ra chor­wac­ka aż do XV wie­ku nie przed­sta­wia się bo­ga­to. Oczy­wi­ście dzie­je tego pi­śmien­nic­twa roz­po­czy­na­ją się od rze­czy re­li­gij­nych, któ­rych śla­dy są nie­licz­ne. Po­cząt­ko­wą hi­stor­ję ko­ścio­ła w Chor­wa­cji za­peł­nia wal­ka mię­dzy ob­rząd­kiem ła­ciń­skim a sło­wiań­skim. W r. 1248 pa­pież Ino­cen­ty IV ogło­sił bul­lę, na za­sa­dzie któ­rej nie­któ­rym ko­ścio­łom w Chor­wa­cji po­zwo­lo­ną zo­sta­ła li­tur­gja sło­wiań­ska, co się do dziś upra­wia w dje­ce­zji Seń­skiej.

Chor­wa­ci uży­wa­li pi­sma, zwa­ne­go "gła­go­li­cą", któ­re­go wy­na­la­zek przy­pi­su­ją św. Hie­ro­ni­mo­wi. Pier­wot­ne też rę­ko­pi­sy chor­wac­kie są ukła­da­ne gła­go­li­cą, a co do ję­zy­ka jest to cer­kiewsz­czy­zna, dość moc­no zchor­wat­czo­na. Za naj­star­szy po­mnik ucho­dzi "Psał­terz", z koń­ca IX w., uło­żo­ny przez kle­ry­ka Mi­ko­ła­ja; jed­nak­że ory­gi­nał za­gi­nął zna­my go tyl­ko w od­pi­sie z r. 1222. Inne po­mni­ki gła­go­lic­kie. "Cza­so­słow" dja­ko­na Ki­ry­na z r. 1359. "Cza­so­słow rzym­ski" – 1379; "Mszał rzym­ski" – 1389; "Mszał No­wa­ka" z r. 1368.

Z rze­czy świec­kich ist­nie­je rę­ko­pis "Woj­ny tro­jań­skiej" (frag­ment), oraz nie­któ­re urzę­do­we do­ku­men­ty, mia­no­wi­cie "Dy­plo­mat do­bryń­ski" z 1100 r., a od XIII w. po­cząw­szy w Dal­ma­cji od­by­wa się ko­dy­fi­ka­cja praw, pi­sa­na po chor­wac­ku, po ła­ci­nie i po wło­sku. Tu na­le­ży wy­żej (ob. Ser­bja) wspo­mnia­ny "Za­kon Wi­no­dol­ski" (1280), pi­sa­ny gła­go­li­cą i ki­ry­li­cą; "Sta­tut wy­spy Ker­ku" z XIV w. i naj­słyn­niej­szy "Sta­tut po­lic­ki" (1400). Ist­nie­ją nad­to po­mni­ki do dzie­jów ko­ścio­ła: "Uchwa­ły ka­pi­tu­ły Seń­skiej" (1380) i "Uchwa­ły ka­pi­tu­ły mo­dru­skiej" (w. XVI). – Do za­byt­ków waż­nych ję­zy­ko­wo za­li­cza­ją się też "Re­gu­ły św. Be­ne­dyk­ta".

Kro­ni­ki oca­la­ły nie­licz­ne: naj­star­sza, zwa­na "Kro­ni­ką Du­klań­ską", jako dzie­ło popa z Du­kli, po­cho­dzą­ca z XII w., w ory­gi­na­le chor­wac­kim za­gi­nę­ła i zna­ną jest tyl­ko w prze­kła­dzie ła­ciń­skim, znacz­nie póź­niej­szym. Mamy nad­to bez­i­mien­ny "Le­to­pis", zna­le­zio­ny w w. XV, ale po­cho­dzą­cy z XIII.

2. Li­te­ra­tu­ra dal­mac­ka z XVI – XVII w. Dal­ma­cja ze sto­li­cą Du­brow­ni­kiem (Ra­gu­za) wcze­śnie do­sta­ła się pod wpły­wy, a czę­ścio­wo i pod pa­no­wa­nie wło­skie, zwłasz­cza we­nec­kie. Skut­kiem tego roz­wi­nę­ła się tu nie­spo­dzia­nie buj­na i pięk­na po­ezja chor­wac­ka, ma­ją­ca wszyst­kie ce­chy od­ro­dze­nia wło­skie­go i hu­ma­ni­zmu XVI w. Nie bez zna­cze­nia był też wpływ wy­na­laz­ku dru­ku oraz re­for­ma­cji.

W XV już wie­ku dru­ko­wa­no książ­ki gła­go­lic­kie (Mszał z r. 1483), a w Sen­ja i w Rje­ce były dru­kar­nie bar­dzo czyn­ne.

Wpły­wy lu­ter­skie szły od stro­ny sło­weń­ców: Pri­mus Tru­ber, Jan Ungnad (ob. Sło­weń­cy) i tu­taj sze­rzy­li swą pro­pa­gan­dę.

Wów­czas to ka­to­li­cy przy­ję­li osta­tecz­nie pi­smo ła­ciń­skie (la­ti­ni­ca) i w r. 1495 wy­szła pierw­sza książ­ka ła­ciń­skie­mi czcion­ka­mi dru­ko­wa­na: "Pisz­tu­le" (li­sty) i "Ewan­giel­je ojca Ber­nar­dy­na ze Sple­tu". Or­to­gra­fia była nie­pew­na: już to wło­ska, już to póź­niej ma­dziar­ska; osta­tecz­ną or­to­gra­fję, na wzór cze­ski, do­pie­ro w r. 1840 wpro­wa­dzi­li t… zw. Il­li­ro­wie.

W Du­brow­ni­ku wło­si Gian de Ra­ven­na i Fi­lip a Dwer­sis, oraz gre­cy La­ska­rys i Chal­ko­kon­di­las – upo­wszech­nia­li zna­jo­mość kla­sy­ków grec­kich i rzym­skich i po­wsta­ła wkrót­ce pięk­na li­te­ra­tu­ra du­brow­nic­ka, na­przód wło­sko-ła­ciń­sko-chor­wac­ka, a po­tym czy­sto chor­wac­ka. Pier­wot­nie Dal­ma­tyń­cy pi­sa­li w trzech ję­zy­kach albo przy­najm­niej w dwuch (po ła­ci­nie i po chor­wac­ku), wie­lu jed­nak ma po­trój­ne na­zwi­sko, np. Wran­czyc albo Ve­ran­tius albo Ve­ran­zio.

Je­rzy Do­bro­ticz-Be­ni­gnus (zm. 1520), jako zwo­len­nik Sa­vo­na­ro­li na­pi­sał "Dia­lo­gus in de­fen­sio­nem pro­fe­tia­rum fra­tris

Hie­ro­ny­mi de Fer­ra­ra". – Ben­ko­wicz z Za­dam (zm. 1525) był pro­fe­so­rem Sor­bo­ny. – To­masz Oso­ra­nin Il­ly­ri­cus prze­zwa­ny był tar­czą ka­to­li­cy­zmu. – El­jasz Crie­wicz-Ce­rvi­nus (zm. 1520) był po­eta lau­re­atus na Ka­pi­to­lu. –Ja­kób Bu­nicz-Bo­nus uło­żył hek­sa­me­trem ła­ciń­skim ży­wot Chry­stu­sa. – A. Wran­czyc (Ve­ran­zio) wy­dał 12 to­mów pism uczo­nych i po­ezji; on pierw­szy zwró­cił uwa­gę na pieśń lu­do­wą ser­bo-chor­wa­tów.

Mark Ma­ru­licz ze Sple­tu (1450 – 1524) pierw­szy za­czął pi­sać po chor­wac­ku po­ema­ty: "Ju­dy­ta", "Zu­zan­na", "O Je­zu­sie i Mar­ji", "Pie­śni po­boż­ne", "Mo­dli­twa prze­ciw tur­kom". Sa­ty­ra: "Kar­na­wał i post", "Trzy mi­ster­ja (Pri­ka­zan­ja)". Jest to wła­ści­wy oj­ciec po­ezji chor­wac­kiej.

Ha­ni­bal Lu­cicz (1480–1525) na­pi­sał pierw­szą tra­gie­dję p… t. "Ro­bin­ja" (Nie­wol­ni­ca).

Szysz­ko Men­cze­nicz, Je­rzy Da­rzycz, Kry­sti-Al­wicz-Piotr Hek­to­re­wicz – pi­sa­li na wzór wło­ski po­ezje ero­tycz­ne, a ten ostat­ni wy­dał nad­to "Ri­ban­je i ri – bar­sko pri­go­vo­ran­je", gdzie wple­cio­ne są pie­śni lu­do­we.

We­tra­nicz (zm. 1576), prócz po­ema­tów ("Put­nik", "Re­me­ta") i tłu­ma­cze­nia "He­ku­by" Eu­ry­pi­de­sa, na­pi­sał pięk­ny wiersz "Do Ital­ji".

Ste­fan Gu­cze­ticz (zm. 1525) uło­żył spo­so­bem ar­jo­stycz­nym, żar­to­bli­wy po­emat "Der­wi­szia­da", a Czu­bra­no­wicz (zm. 1550) słyn­ny po­emat "Cy­gan­ka".

Bo­bal­je­wicz ogło­sił "Rime amo­ro­se e pa­sto­ra­li" po wło­sku i po chor­wac­ku.

Na­ljesz­ko­wicz ukła­dał ko­me­dję na tle mi­to­lo­gicz­nym, na­ro­do­wo-chor­wac­kim.

Ber­nard Kar­na­ru­ticz (zm. 1600) pró­bo­wał sił w epo­pei p… t. "Ob­lę­że­nie Szi­ge­tu", gdzie wy­sta­wia bo­ha­te­ra chor­wac­ko-wę­gier­skie­go, hr. Zriń­skie­go.

Ale tych wszyst­kich po­etów za­sło­nił po­tę­gą swe­go ta­len­tu Jan Gun­du­licz (1586–1638), któ­re­go dzie­ła sta­no­wią naj­świet­niej­szą per­łę w skarb­cu po­ezji Du­brow­nic­kiej. Jako uczeń wło­chów, a zwłasz­cza To­rqu­ata Tas­sa, umiał on jed­nak za­cho­wać ce­chy sa­mo­ist­ne na­ro­do­we i stwo­rzył zu­peł­nie od­mien­ny ton i for­mę po­etyc­ką. Pi­sma jego są licz­ne, a pierw­sza jego pra­ca – prze­kład "Je­ro­zo­li­my wy­zwo­lo­nej" – nie­ste­ty, za­gi­nął. Na­pi­sał da­lej "Du­braw­kę" – ko­me­dję pa­ster­ską, "Epi­ta­la­mion Mar­ji Ka­lan­dry­cy", "Sie­dem psal­mów po­kut­nych*, "Łzy syna mar­no­traw­ne­go" – wresz­cie zna­ko­mi­te epos p… t. "Osman", opi­su­ją­ce wal­ki chrze­ści­jan z tur­ka­mi. Gun­du­licz nie na­pi­sał tego po­ema­tu w ca­ło­ści: bra­kło dwuch pie­śni, któ­re w XIX stu­le­ciu do­ro­bił, świet­nie sty­li­zu­jąc for­mę Gun­du­li­cza, Jan Ma­żu­ra­nicz. Po­eta ofia­ro­wał swe dzie­ło Wła­dy­sła­wo­wi IV. Prze­kład pol­ski nie ist­nie­je; Ka­rol Brzo­zow­ski miał tłu­ma­cze­nie go­to­we, lecz mu za­gi­nę­ło w po­ża­rze. Czę­ścio­wo tłu­ma­czył Jan Ni­tow­ski.

Jan Pal­mo­ticz (1606 – 1657) jest nie­mniej zna­ko­mi­tym po­etą, jak Gun­du­licz. Od­dał się on sztu­ce dra­ma­tycz­nej. Jego tra­gie­dje są: "Ip­si­pi­lo", "Achil­les", "Paw­li­mir", "Cap­ti­sław", "Bi­ser­ni­ca". – Ja­ket Pal­mo­ticz – prócz dra­ma­tu "Ene­asz", na­pi­sał po­emat "Du­brow­nik od­no­wio­ny" (po trzę­sie­niu zie­mi, 1667).

Piotr Ka­na­le­wicz (zm. 1700) na­pi­sał po­emat "Du­brow­nik" i dru­gi "O Ja­nie So­bie­skim".

Bo­ga­szy­no­wicz ogło­sił "Ob­lę­że­nie Wied­nia".

Wład. Men­cze­ticz (zm. 1666) uło­żył epos "Trą­ba Sło­wiań­ska" (o Zriń­skim).

W koń­cu wie­ku XVII i na po­cząt­ku XVIII, kie­dy Od­ro­dze­nie wło­skie upa­dło i roz­wi­ja się smak ze­psu­ty, zwa­ny "Ma­ry­ni­zmem"–i w Dal­ma­cji upa­da po­ezja. Na­to­miast bu­dzą się dąż­no­ści na­uko­we, eru­dy­cja i t… d.

Dżor­dżyc (zm. 1737) na­pi­sał "Re­rum Il­ly­ri­ca­rum seu Il­ly­ri­ci hi­sto­ria".

Je­zu­ita Bo­sko­wicz (1711 – 1787) sły­nął jako zna­ko­mi­ty ma­te­ma­tyk i uczo­ny. Dzie­ła jego: 1) "The­oria phi­lo­so­phiae na­tu­ra­lis", 2) "Jo­ur­nal d'un voy­age de Con­stan­ti­no­ple en Po­lo­gne", 3) Wiersz ła­ciń­ski: "Do Sta­ni­sła­wa Lesz­czyń­skie­go".

Ka­czicz-Mio­czicz (1690–1760), o któ­rym mó­wi­li­śmy wy­żej (ob. Ser­bja), wy­dał pierw­szy zbiór pie­śni lu­do­wych p… t. "Ra­zgo­vor ugod­ni na­ro­da slo­vi­sko­ga". Był on też jed­nym z pierw­szych, któ­rzy my­śle­li o jed­no­ści ser­bo­chor­wac­kiej.

Ma­vro Or­bin (zm. 1641), be­ne­dyk­tyn, na­pi­sał "Sto­ria sul re­gno dei Sla­vi", któ­rą Pa­isjusz prze­ro­bił na ję­zyk buł­gar­ski, a jak wie­my, ten­że Pa­isjusz przy­czy­nił się i do od­ro­dze­nia Ser­bów.

Jan Lu­cicz wy­dał w r. 1666 po ła­ci­nie hi­stor­ję kró­lestw Chor­wa­cji, Dal­ma­cji i Sła­wo­nii.

Fr. Ap­pen­di­ni, włoch, ogło­sił waż­ne dzie­ło: "No­ti­zie sto­ri­co-cri­ti­che sul­le an­ti­chi­ta, sto­ria e let­te­ra­tu­ra dei Ra­gu­sei.

3. Chor­wa­cja wła­ści­wa ze sto­li­cą w Za­grze­biu, mia­ła znacz­nie uboż­szą twór­czość li­te­rac­ką. Kraj ten znaj­do­wał się bar­dziej pod wpły­wem Ma­dziar­skim, i zna­ko­mi­ci Chor­wa­ci, jak Zriń­scy czy­li Zri­nyi czu­li się ra­czej pa­try­jo­ta­mi wę­gier­skie­mi. Sami zaś Wę­grzy naj­pow­szech­niej uży­wa­li ła­ci­ny – i pierw­si po­eci chor­wac­cy mogą ucho­dzić ra­czej za ła­ciń­sko-ma­dziar­skich, jak np. Jan Pan­no­nius (zm. 1472), któ­ry dru­ko­wał w Kra­ko­wie swo­je epi­gra­ma­ta, ele­gje i pa­ne­gi­ry­ki, da­lej Ste­fan Bro­da­rycz (zm. 1589), au­tor ła­ciń­skie­go po­ema­tu "O bi­twie pod Mo­ha­czem" (druk… u Wie­to­ra w Kra­ko­wie), oraz "Opi­su Wę­gier".

Pierw­szy do­pie­ro Ore­cho­wiec­ki († 1589) bi­skup ka­to­lic­ki, a po­tym przy­wód­ca pro­te­stan­tów–za­czął pi­sać po chor­wac­ku. – Za nim po­szli inni, jak Ska­licz ("O an­ty­chry­ście"), Ste­fan Kon­zul, An­to­ni Dal­ma­tin, Pa­weł We­rgan, któ­rych pi­sma wy­da­wał ma­gnat ty­rol­ski Jan Ungnad, wiel­ki bo­jow­nik re­for­ma­cji. Dzia­łal­ność jego szła ze Sła­won­ji na Chor­wa­cję i Dal­ma­cję. Za jego wpły­wem upo­wszech­nia­no ka­te­chizm lu­ter­ski po kra­ju.

Do XVI-go w. na­le­ży też "Kro­ni­ka" (1578), któ­rej au­to­rem był Wra­miec.

Trze­ba tu do­dać, że li­te­ra­tu­ra chor­wac­ka roz­pa­dła się na dwa na­rze­cza – i że nie­któ­rzy au­to­rzy chcie­li uczy­nić li­te­rac­kiem na­rze­cze kaj­kaw­skie, inni zaś szto­kaw­skie, skąd po­wsta­ła wal­ka li­te­rac­ka, dla nas ma­łe­go zna­cze­nia, ale któ­ra sta­no­wi­ła prze­szko­dę w roz­wo­ju kul­tu­ry. Dla tego też nie znaj­du­je­my w Chor­wa­cji ta­kiej ple­ja­dy pi­sa­rzy, jak w Dal­ma­cji – tyl­ko dzie­ła ode­rwa­ne, wy­sił­ki po­je­dyn­cze, w ca­łość nie po­wią­za­ne.