Krucjaty a sprawa polska - ebook

WSTĘP

Przy­znam szcze­rzę, że na­praw­dę dłu­go za­sta­na­wia­łem się nad tym, czy jest w ogó­le sens pi­sać ni­niej­szą ksi­ążkę, zaś moje wąt­pli­wo­ści nie wi­ąza­ły się tyl­ko i wy­łącz­nie z fak­tem, że o pol­skich krzy­żow­cach po­wsta­ło na prze­strze­ni lat ca­łkiem spo­ro in­te­re­su­jących pu­bli­ka­cji (choć trze­ba przy­znać, iż wie­le z nich daw­no się już ro­ze­szło, przez co nie są one do­stęp­ne ani na ryn­ku wtór­nym, ani tym bar­dziej na pier­wot­nym).

Po pierw­sze, hi­sto­ria Pol­ski i hi­sto­ria wy­praw krzy­żo­wych nie za bar­dzo idą ze sobą w pa­rze. Ba­da­cze nie mają wła­ści­wie żad­nych wąt­pli­wo­ści co do tego, że za­an­ga­żo­wa­nie Po­la­ków w ruch kru­cja­to­wy – w po­rów­na­niu z za­an­ga­żo­wa­niem Fran­cu­zów, Wło­chów, Hisz­pa­nów czy na­wet Niem­ców – mia­ło cha­rak­ter ra­czej zni­ko­my. Po­nad­to, ze względu na do­syć nie­licz­ne ma­te­ria­ły źró­dło­we, nie trze­ba wła­ści­wie pi­sać ko­lej­nej ksi­ążki, bo­wiem szcze­gó­ło­we opra­co­wa­nia te­jże te­ma­ty­ki do­stęp­ne są po­wszech­nie w In­ter­ne­cie. Wpraw­dzie nie­kie­dy trze­ba tro­chę bar­dziej za­głębić się w te­mat i po­szpe­rać w miej­scach nie tak po­wszech­nie do­stęp­nych jak wy­szu­ki­war­ka Go­ogle, lecz ko­niec ko­ńców do­tar­cie do na­praw­dę cie­ka­wych i ob­szer­nych ar­ty­ku­łów na te­mat pol­skie­go za­an­ga­żo­wa­nia w ruch kru­cja­to­wy nie po­win­no sta­no­wić wi­ęk­sze­go pro­ble­mu na­wet dla la­ika.

O czym za­tem pi­sać? Uczest­nic­two Po­la­ków w ru­chu kru­cja­to­wym (a tym bar­dziej Kró­le­stwa Pol­skie­go jako ca­ło­ści) nie wy­wa­rło na ów ruch wi­ęk­sze­go wpły­wu, co zresz­tą wy­ni­ka­ło wprost z fak­tu, iż pol­skie ry­cer­stwo ge­ne­ral­nie było wo­bec idei wspól­nej wal­ki z po­ga­na­mi nie­zwy­kle nie­chęt­ne, więc… za­raz, za­raz! Po­la­cy prze­ja­wia­li nie­chęć wo­bec idei wo­jen krzy­żo­wych? Fak­tycz­nie: ry­cer­stwo Ko­ro­ny nie­wie­le wnio­sło w obro­nę Pó­łwy­spu Ibe­ryj­skie­go czy Kró­le­stwa Je­ro­zo­lim­skie­go, zaś wszel­kie przed­si­ęw­zi­ęcia o cha­rak­te­rze kru­cja­to­wym po­dej­mo­wa­ne przez Po­la­ków mia­ły ra­czej nie­wiel­ką (in­dy­wi­du­al­ną) ska­lę lub łączy­ły się z ochro­ną in­te­re­sów mi­ędzy­na­ro­do­wych Ko­ro­ny. Czy na tej pod­sta­wie mo­żna jed­nak stwier­dzić, że Po­la­cy byli nie­chęt­ni wo­bec idei wy­praw krzy­żo­wych lub na­wet prze­ja­wia­li wo­bec niej swe­go ro­dza­ju wro­go­ść?

Bez względu na to, ja­kiej od­po­wie­dzi udzie­li się na po­sta­wio­ne wy­żej py­ta­nie, nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że po­dob­nych tez w pol­skiej prze­strze­ni pu­blicz­nej nie bra­ku­je. Nie­zwy­kle po­pu­lar­ne jest cho­cia­żby od­no­sze­nie się do po­sta­ci ksi­ęcia Lesz­ka Bia­łe­go, któ­ry w nie­zwy­kle cwa­ny spo­sób miał „wy­kręcić się” od udzia­łu w wy­pra­wach krzy­żo­wych, ar­gu­men­tu­jąc to tym, że w Zie­mi Świ­ętej nie ma prze­cież piwa „i żyć prze­to tam nie mo­żna”. Ot, try­umf pol­skie­go cwa­niac­twa nad fa­na­ty­zmem Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go oraz ca­łej Za­chod­niej Eu­ro­py!

I tak oto po­ja­wia się na ła­mach pol­skiej hi­sto­rio­gra­fii, a przede wszyst­kim na ła­mach pol­skiej pu­bli­cy­sty­ki i prac po­pu­lar­no­nau­ko­wych, prze­świad­cze­nie, że nie­wiel­ka ska­la za­an­ga­żo­wa­nia Po­la­ków w re­kon­kwi­stę czy obro­nę Zie­mi Świ­ętej wy­ni­ka­ła wła­śnie ze wspo­mnia­nej nie­chęci do sa­mej idei, a nie in­nych, zde­cy­do­wa­nie bar­dziej prak­tycz­nych prze­sła­nek. Nie­kie­dy na­bu­do­wu­je się na to fa­łszy­we spo­strze­że­nie całą mi­to­lo­gię i przed­sta­wia się śre­dnio­wiecz­nych Po­la­ków jako lu­dzi bar­dziej oświe­co­nych od resz­ty świa­ta, le­piej zo­rien­to­wa­nych i przede wszyst­kim zde­cy­do­wa­nie bar­dziej po­stępo­wych. Po­la­cy wie­dzie­li bo­wiem, że kru­cja­ty to po­my­sł nie tyl­ko głu­pi, ale przede wszyst­kim zły i nie­go­dzi­wy, więc nie za­mie­rza­li go w ża­den spo­sób wspie­rać.

Nie­dłu­go mu­sia­łem za­tem szu­kać, aby od­na­le­źć cel dla mo­jej ko­lej­nej ksi­ążki. Oka­zu­je się bo­wiem, że kru­cja­to­wa (a ra­czej: an­ty­kru­cja­to­wa) mi­to­lo­gia po­wsta­ła nie tyl­ko w prze­strze­ni mi­ędzy­na­ro­do­wej, lecz nie bra­ku­je jej ta­kże na grun­cie pol­skim. Na­sza rze­czy­wi­sto­ść wy­da­je się przy tym nie­co bar­dziej zło­żo­na, więc nie wy­star­czy zrzu­cić całą winę (albo przy­naj­mniej znacz­nej jej części) na Ste­ve­na Run­ci­ma­na, co chcąc nie chcąc mu­sia­łem uczy­nić na ła­mach po­przed­niej pu­bli­ka­cji.

Oczy­wi­ście mu­szę w tym miej­scu nad­mie­nić, że nie­kie­dy ksi­ążka ni­niej­sza będzie wcho­dzi­ła w buty pra­cy po­pu­lar­no­nau­ko­wej, po­nie­waż poza oba­la­niem mi­tów chcia­łbym ze­brać ta­kże wszyst­kie nie­zbęd­ne in­for­ma­cje zwi­ąza­ne z wkła­dem ry­cer­stwa Ko­ro­ny Pol­skiej w wal­kę w obro­nie chrze­ści­ja­ństwa. Po­sta­ram się przy tym wy­ra­źnie od­dzie­lić po­szcze­gól­ne seg­men­ty pra­cy (tak na przy­kład dwa roz­dzia­ły zwi­ąza­ne z pol­skim za­an­ga­żo­wa­niem w ruch kru­cja­to­wy, któ­re­go dzie­je po­zwo­li­łem so­bie po­dzie­lić na dwa eta­py). W dal­szym ci­ągu nie za­mie­rzam re­zy­gno­wać jed­nak z pu­bli­cy­stycz­ne­go cha­rak­te­ru pu­bli­ka­cji, o czym świad­czy zresz­tą sam ty­tuł. Od­nie­sie­nie do „spra­wy pol­skiej” w kon­te­kście ru­chu kru­cja­to­we­go wska­zu­je bo­wiem wy­ra­źnie na pró­bę stwo­rze­nia ca­ło­ścio­wej oce­ny tego, jak idea wy­praw krzy­żo­wych wpły­nęła na roz­wój Ko­ro­ny Kró­le­stwa Pol­skie­go, a pó­źniej Rzecz­po­spo­li­tej Oboj­ga Na­ro­dów. W tym za­kre­sie nie może za­tem za­brak­nąć ana­li­zy re­la­cji pol­sko-krzy­żac­kich oraz pró­by pod­su­mo­wa­nia dzia­łal­no­ści za­ko­nu teu­to­ńskie­go na te­re­nie Prus i Inf­lant, któ­ra zresz­tą ta­kże w Pol­sce przed­sta­wia­na jest w spo­sób jed­no­znacz­nie ne­ga­tyw­ny (co nie­kie­dy jest, jak­by nie pa­trzeć, od­da­niem sta­nu fak­tycz­ne­go).

Pi­sa­nie o kru­cja­tach w kon­te­kście pol­skim ro­dzi sze­reg trud­no­ści na­tu­ry „po­li­tycz­nej”. Otóż bar­dzo często opi­sy­wa­nie dzie­jów wła­sne­go na­ro­du wi­ąże się z pro­jek­cją pew­nych prze­ko­nań i sto­so­wa­nia od­gór­nych za­ło­żeń, któ­re ta­kże mogą pro­wa­dzić do po­wsta­nia prze­kła­mań i błędów w oce­nie sy­tu­acji. Pro­sty przy­kład: nie­jed­no­krot­nie za­rzu­ca się Sto­li­cy Apo­stol­skiej, że nie przy­zna­ła z miej­sca ra­cji Ko­ro­nie Pol­skiej w jej kon­flik­cie z Krzy­ża­ka­mi, cho­ciaż wszy­scy do­sko­na­le wie­my, po któ­rej stro­nie le­ża­ła wów­czas praw­da. Pro­blem w tym, że pa­pież nie miał o tym zie­lo­ne­go po­jęcia. Wbrew mnie­ma­niu po­nie­któ­rych Jego Świ­ęto­bli­wo­ść nie po­sia­da ma­gicz­nych mocy, któ­re po­zwa­la­ły­by bez­błęd­nie oce­niać sy­tu­ację bez do­kład­ne­go jej zba­da­nia, zaś do­cie­ra­jące doń wie­ści nie mia­ły cha­rak­te­ru szcze­gó­ło­wej ana­li­zy zda­rze­nia, lecz sta­no­wi­ły je­dy­nie ogól­ny opis sy­tu­acji. Tym­cza­sem już na­wet pró­ba do­jścia do praw­dy i za­cho­wa­nia przy tym wstęp­nej neu­tral­no­ści oce­nia­na jest przez wie­lu kry­ty­ków za dzia­ła­nie nie­ko­rzyst­ne wo­bec Ko­ro­ny. Sto­li­ca Apo­stol­ska po­win­na bo­wiem przy­znać Po­la­kom ra­cję tyl­ko dla­te­go, że są Po­la­ka­mi, i tyl­ko dla­te­go, że mó­wią praw­dę! Nie­ste­ty po­li­ty­ka za­gra­nicz­na nie dzia­ła w po­dob­ny spo­sób – tu­taj nie wy­star­czy mieć ra­cję; po­trzeb­na jest jesz­cze siła i zdol­no­ść do tego, by tę ra­cję od­po­wied­nio wy­ar­ty­ku­ło­wać i prze­ko­nać do niej in­nych.

W Śre­dnio­wie­czu zda­wa­no so­bie z tego spra­wę za­pew­ne le­piej niż dziś, stąd ża­den przed­sta­wi­ciel ów­cze­snych elit nie za­mie­rzał zry­wać dy­plo­ma­tycz­nych re­la­cji z Rzy­mem tyl­ko dla­te­go, że spór pol­sko-krzy­żac­ki nie zo­stał roz­strzy­gni­ęty zgod­nie z tym, cze­go so­bie ży­czo­no. Nie­ste­ty, obec­nie w pol­skiej pu­bli­cy­sty­ce hi­sto­rycz­nej często sto­su­je się swo­isty aprio­ryzm, gdzie z góry za­kła­da się, że pa­ństwa ościen­ne po­win­ny po­stępo­wać z ja­kie­goś bli­żej nie­okre­ślo­ne­go po­wo­du zgod­nie z pol­skim in­te­re­sem po­li­tycz­nym. Świa­do­mych czy­tel­ni­ków może za­tem dzi­wić obu­rze­nie nie­któ­rych ba­da­czy przy opi­sy­wa­niu agre­syw­nej po­li­ty­ki za­ko­nu krzy­żac­kie­go i jego eks­pan­sjo­ni­stycz­nych za­pędów czy też kry­ty­ko­wa­nie Rzy­mu za to, że nie sta­nął zde­cy­do­wa­nie w obro­nie Ko­ro­ny. Je­że­li ów brak zro­zu­mie­nia świa­ta po­li­ty­ki po­łączy się z ogól­ni­ko­wą wie­dzą na te­mat wy­praw krzy­żo­wych, po­wsta­nie spe­cy­ficz­na kom­bi­na­cja, w ra­mach któ­rej fak­tycz­nie da się za­uwa­żyć zu­pe­łną sprzecz­no­ść mi­ędzy ideą kru­cja­to­wą a in­te­re­sa­mi Pol­ski.

I w tym wła­śnie miej­scu po­ja­wia się dru­ga ze wspo­mnia­nych wy­żej wąt­pli­wo­ści – kwe­stia prio­ry­te­tów. Ni­niej­sza ksi­ążka jest jak­by nie pa­trzeć kon­ty­nu­acją cy­klu o kru­cja­tach, więc przed­mio­tem ana­li­zy prze­pro­wa­dzo­nej na jej ła­mach są wła­śnie kru­cja­ty, zaś Pol­ska słu­ży je­dy­nie jako pe­wien kon­tekst te­goż zja­wi­ska. Z po­wy­ższych względów w pu­bli­ka­cji ni­niej­szej znaj­dzie się wie­le wąt­ków zwi­ąza­nych z kru­cja­ta­mi pó­łnoc­ny­mi, któ­re do­ty­czą wy­łącz­nie dzia­łań za­ko­nu krzy­żac­kie­go albo in­nych pa­ństw chrze­ści­ja­ńskich w re­jo­nie Mo­rza Ba­łtyc­kie­go, a nie sa­mej Pol­ski. Za­pre­zen­to­wa­ny punkt wi­dze­nia może ró­żnić się od punk­tu wi­dze­nia przyj­mo­wa­ne­go przez wi­ęk­szo­ść pol­skich pu­bli­ka­cji wła­śnie ze względu na za­sto­so­wa­nie ta­kich, a nie in­nych prio­ry­te­tów. My­ślę, w ka­żdym ra­zie, że ta­kie po­sta­wie­nie spra­wy może być dla pol­skie­go czy­tel­ni­ka na­praw­dę cie­ka­wym eks­pe­ry­men­tem.

Na­tu­ral­ną kon­se­kwen­cją przy­jęcia po­dob­ne­go pa­ra­dyg­ma­tu jest po­wi­ąza­nie ni­niej­szej pu­bli­ka­cji z po­przed­nią – cho­dzi tu przede wszyst­kim o klu­czo­we za­gad­nie­nia teo­re­tycz­ne, jak cho­cia­żby kwe­stię de­fi­nio­wa­nia oma­wia­ne­go zja­wi­ska, a ta­kże na­wi­ąza­nia do kru­cjat ba­łtyc­kich (pó­łnoc­nych), któ­re przed­sta­wio­ne zo­sta­ły w po­przed­niej pu­bli­ka­cji w spo­sób ra­czej po­bie­żny. Nie­któ­re kwe­stie zo­sta­ną za­tem po­wtó­rzo­ne bądź też znacz­nie roz­sze­rzo­ne, jed­na­kże po­ja­wią się ta­kże ta­kie, dla któ­rych szer­sze­go omó­wie­nia nie wy­star­czy miej­sca. Z tego też względu za­chęcam wszyst­kich czy­tel­ni­ków, któ­rzy nie mie­li oka­zji prze­czy­tać _W obro­nie wy­praw krzy­żo­wych,_ do za­in­te­re­so­wa­nia się ta­kże tą po­zy­cją.

Co zaś ty­czy się przy­pi­sów, to po­now­nie po­sta­no­wi­łem z nich zre­zy­gno­wać – z czy­sto prak­tycz­nych przy­czyn. Spe­cy­fi­ka pu­bli­cy­sty­ki nie po­zwa­la na ta­kie ich za­sto­so­wa­nie, ja­kie ma miej­sce w ob­szer­nych pra­cach na­uko­wych. Pro­blem w tym, że gdy­by rze­czy­wi­ście chcia­ło się użyt­ko­wać to ja­kże przy­dat­ne na­rzędzie w przy­pad­ku prac nie­będących na­uko­wy­mi czy po­pu­lar­no­nau­ko­wy­mi, wów­czas nie­raz wy­stępo­wa­ły­by sy­tu­acje, gdzie po­szcze­gól­ne od­no­śni­ki trze­ba by sto­so­wać do ka­żde­go zda­nia z osob­na. Zu­pe­łnie inne cele przy­świe­ca­ją bo­wiem pu­bli­cy­stom, a inne na­ukow­com, dla­te­go też for­ma prze­ka­zu w obu przy­pad­kach jest za­sad­ni­czo ró­żna, zaś ró­żni­ce te prze­kła­da­ją się ta­kże na sto­so­wa­ne na­rzędzia.

Z po­wy­ższych względów w ni­niej­szej pu­bli­ka­cji nie­jed­no­krot­nie po­sta­wio­nych zo­sta­nie wi­ęcej py­tań ani­że­li od­po­wie­dzi. Oso­bi­ście nie cho­dzi mi bo­wiem o na­rzu­ce­nie czy­tel­ni­ko­wi ja­kie­goś ści­śle okre­ślo­ne­go ob­ra­zu świa­ta, a je­dy­nie o skło­nie­nie go do my­śle­nia i wy­pra­co­wa­nia wła­snych wnio­sków. Opcjo­nal­nie: aby wzbu­dzić pew­ne wąt­pli­wo­ści, od­kry­wa­jąc bra­ki w prze­ka­zach po­wie­la­nych nie­jed­no­krot­nie w po­pu­lar­nych środ­kach prze­ka­zu.

Dla wy­pe­łnie­nia jed­nak luki, jaka po­wsta­je w wy­ni­ku bra­ku za­sto­so­wa­nia na­uko­wych przy­pi­sów, chcia­łbym ode­słać czy­tel­ni­ka przede wszyst­kim do bi­blio­gra­fii, w któ­rej za­wa­rłem wy­łącz­nie tek­sty prze­ze mnie wy­ko­rzy­sta­ne. Za­sto­so­wa­łem w spi­sie li­te­ra­tu­ry ty­po­wy po­dział na źró­dła, pu­bli­ka­cje zwar­te, ar­ty­ku­ły, stro­ny in­ter­ne­to­we itd., dla­te­go też w tym miej­scu chcia­łbym za­zna­czyć te ksi­ążki, któ­re w ra­mach oma­wia­nej te­ma­ty­ki są naj­istot­niej­sze. Cho­dzi tu przede wszyst­kim o dwie pu­bli­ka­cje do­ty­czące bez­po­śred­nio kru­cjat pó­łnoc­nych – pierw­sza jest au­tor­stwa Eri­ca Chri­stian­se­na, zaś dru­ga Ibe­na Fon­nes­ber­ga-Schmid­ta. W przy­pad­ku pol­skie­go za­an­ga­żo­wa­nia w ruch kru­cja­to­wy (etap I) ist­nie­je ca­łkiem spo­ro pu­bli­ka­cji, choć obec­nie nie­zwy­kle trud­no jest je do­stać (na­wet na ryn­ku wtór­nym) ze względu na wy­czer­pa­nie na­kła­dów. W ka­żdym ra­zie jed­no z naj­lep­szych opra­co­wań na­pi­sał Mi­ko­łaj Gła­dysz, któ­re­go ty­tuł brzmi: _Za­po­mnia­ni krzy­żow­cy. Pol­ska wo­bec ru­chu kru­cja­to­we­go w XII-XIII wie­ku._ Je­śli zaś cho­dzi o etap dru­gi, a przede wszyst­kim o samą wy­pra­wę war­ne­ńską Wła­dy­sła­wa III, to nie­wąt­pli­wie naj­cie­kaw­szą pu­bli­ka­cją jest ta au­tor­stwa Joh­na Jef­fer­so­na: _The Holy Wars of King Wla­di­slas and Sul­tan Mu­rad._ W kon­te­kście hi­sto­rii za­ko­nu krzy­żac­kie­go nie nad­mie­nię żad­nej kon­kret­nej ksi­ążki – za­in­te­re­so­wa­ni te­ma­tem po­win­ni, jak sądzę, przede wszyst­kim za­dbać o to, aby czy­tać nie tyl­ko opra­co­wa­nia pol­skie, lecz ko­rzy­stać rów­nież z tych na­pi­sa­nych przez au­to­rów za­gra­nicz­nych.

Ko­ńcząc ten przy­dłu­gi nie­co wstęp, mu­szę na­pi­sać do­kład­nie to samo, co zo­sta­ło na­pi­sa­ne w po­przed­niej mo­jej ksi­ążce po­świ­ęco­nej kru­cja­tom, i prze­pro­sić za wszyst­kie uprosz­cze­nia czy skró­ty my­ślo­we, któ­re nie­wąt­pli­wie na ła­mach ni­niej­szej pu­bli­ka­cji wy­stępu­ją. Z ubo­le­wa­niem ta­kże przyj­mu­ję fakt, iż nie star­czy­ło tu miej­sca na roz­wi­ni­ęcie kwe­stii pol­sko-węgier­skie­go so­ju­szu geo­po­li­tycz­ne­go, będące­go tak nie­zwy­kle istot­ną kwe­stią z punk­tu wi­dze­nia wy­praw krzy­żo­wych. W tym miej­scu po­zo­sta­je mi je­dy­nie po­wie­dzieć, że po­sta­ram się tym pro­ble­mem za­jąć zu­pe­łnie osob­no, bo kry­je on ta­kże wie­le ta­jem­nic i mi­tów, któ­re do dnia dzi­siej­sze­go nie zo­sta­ły – we­dług mnie – do­sta­tecz­nie do­brze przed­sta­wio­ne (szcze­gól­nie przez po­pu­la­ry­za­to­rów i pu­bli­cy­stów).BI­BLIO­GRA­FIA

Źró­dła:

Jan­ko z Czarn­ko­wa, _Kro­ni­ka,_ www.zro­dla.hi­sto­rycz­ne.prv.pl;

_Kro­ni­ka tzw. Gal­la Ano­ni­ma,_ Wy­daw­nic­two Na­uko­we Uni­wer­sy­te­tu Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka, To­ruń 2011;

Piotr z Dus­bur­ga, _Kro­ni­ka Zie­mi Pru­skiej,_ Wy­daw­nic­two Na­uko­we Uni­wer­sy­te­tu Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka, Wro­cław 2011;

Jan Dłu­gosz, _Rocz­ni­ki czy­li Kro­ni­ki Sław­ne­go Kró­le­stwa Pol­skie­go,_ Wy­daw­nic­two Na­uko­we PWN, War­sza­wa 2009;

Usa­ma ibn Mun­kidh, _Ksi­ęga po­ucza­jących przy­kła­dów,_ Wy­daw­nic­two Osso­li­neum, Wro­cław 1975.

Opra­co­wa­nia:

Chri­stian­sen E., _Kru­cja­ty pó­łnoc­ne,_ Wy­daw­nic­two Re­bis, Po­znań 2009;

Dąbrow­ski J., _Ostat­nie lata Lu­dwi­ka Wiel­kie­go 1370-1382,_ To­wa­rzy­stwo Au­to­rów i Wy­daw­ców, Kra­ków 2009;

Fel­czak W., _Hi­sto­ria Węgier,_ Za­kład Na­ro­do­wy im. Osso­li­ńskich, Wro­cław 1983;

Fon­nes­berg-Schmidt I., _Pa­pie­że i kru­cja­ty ba­łtyc­kie 1147-1245,_ Wy­daw­nic­two Bel­lo­na, War­sza­wa 2009;

Gła­dysz M., _Za­po­mnia­ni krzy­żow­cy. Pol­ska wo­bec ru­chu kru­cja­to­we­go w XII-XIII w.,_ Wy­daw­nic­two DiG, War­sza­wa 2002;

Jef­fer­son J., _The Holy War of King Wla­di­slas and Sul­tan Mu­rad,_ Wy­daw­nic­two Ko­nin­klij­ke Brill NV, Le­iden-Bo­ston 2012;

Ker­sten A., _Hi­sto­ria Szwe­cji,_ Za­kład Na­ro­do­wy Imie­nia Osso­li­ńskich, War­sza­wa 1973;

Ko­necz­ny F., _Cy­wi­li­za­cja Bi­zan­ty­ńska,_ Wy­daw­nic­two An­tyk, Lon­dyn 1973;

May­er H. E., _Hi­sto­ria wy­praw krzy­żo­wych,_ Wy­daw­nic­two WAM, Kra­ków 2008;

Mi­lit­zer K., _Hi­sto­ria za­ko­nu krzy­żac­kie­go,_ Wy­daw­nic­two WAM, War­sza­wa 2007;

Mó­raw­ski K., Tysz­kie­wicz J., _Krzy­ża­cy,_ Wy­daw­nic­two Ksi­ążka i Wie­dza, War­sza­wa 1980;

Pli­siec­ki P., _Dia­log o Bo­le­sła­wie Wiel­kim,_ Wy­daw­nic­two WER­SET, Lu­blin 2011;

Pre­kop D., _Woj­na za­ko­nu krzy­żac­kie­go z Li­twą w la­tach 1283-1325,_ Wy­daw­nic­two Adam Mar­sza­łek, Po­znań 2004;

Sire H.J.A., _Ka­wa­le­ro­wie Mal­ta­ńscy,_ Pa­ństwo­wy In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, War­sza­wa 2000;

Skwier­czy­ński K., _Re­cep­cja idei gre­go­ria­ńskich w Pol­sce do po­cząt­ku XIII wie­ku,_ Wy­daw­nic­two Na­uko­we Uni­wer­sy­te­tu Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka, To­ruń 2016;

Sro­ka S.A., _Po­la­cy na Węgrzech za pa­no­wa­nia Zyg­mun­ta Luk­sem­bur­skie­go 1387-1437,_ To­wa­rzy­stwo Na­uko­we ,,So­cie­tas Vi­stu­ala­na”, Kra­ków 2001;

Sta­choń B., _Po­li­ty­ka Pol­ski wo­bec Tur­cji i ak­cja an­ty­tu­rec­ka w wie­ku XV do utra­ty Ki­lii i Bia­ło­gro­du (1484),_ Wy­daw­nic­two Na­po­le­on V, Oświ­ęcim 2015;

Te­ter­czyk-Pu­zio A., _Hen­ryk San­do­mier­ski (1126/1133 -18X1166),_ Wy­daw­nic­two Ava­lon, Kra­ków 2009;

Urban W., _Krzy­ża­cy Hi­sto­ria dzia­łań mi­li­tar­nych,_ Wy­daw­nic­two Ksi­ążka i Wie­dza, War­sza­wa 2007;

Ar­ty­ku­ły:

Bie­niak J., _Ge­ne­za pro­ce­su pol­sko-krzy­żac­kie­go z 1339 roku,_ ,,Acta Uni­ver­si­ta­tis Ni­co­lai Co­per­ni­ci”, z. 204, 1990, s. 23-49; Czar­niec­ka A., _Oj­czy­zna czy Liga Świ­ęta? Ko­ali­cja an­ty­tu­rec­ka w pro­pa­gan­dzie za cza­sów Jana III So­bie­skie­go (1684-1696),_ _Jarz­mo Ligi Świ­ętej? Jan III So­bie­ski i Rzecz­po­spo­li­ta w la­tach 1684-1696,_ pod red. D. Mi­lew­skie­go, Mu­zeum Pa­ła­cu Kró­la Jana III So­bie­skie­go w Wi­la­no­wie, Wi­la­nów 2017, s. 83-107;

Dy­mek B., _Wal­ka Sie­mo­wi­ta IV o ko­ro­nę pol­ską,_ „Rocz­nik Ma­zo­wiec­ki”, nr 11, 1999, s. 57-82;

Gór­ski Sz., _Bi­sku­pi i krzy­że. Tak zwa­ny epi­zod szcze­ci­ński kru­cja­ty po­tab­skiej (1147) w re­la­cjach Win­cen­te­go z Pra­gi,_ „Za­pi­ski Hi­sto­rycz­ne”, T. LXXXIII, 2018, s. 7-32;

Graff T., _So­bór w Kon­stan­cji wo­bec mo­nar­chii pol­sko-li­tew­skiej,_ „Ze­szy­ty Na­uko­we Uni­wer­sy­te­tu Ja­giel­lo­ńskie­go”, nr 141, 2014, s. 511-529;

Gry­giel J., _Ry­cer­stwo pol­skie wo­bec hu­sy­ty­zmu i idei kru­cja­ty an­ty­hu­syc­kiej,_ ,,Ido – Ruch dla Kul­tu­ry: rocz­nik na­uko­wy ”, nr 4, 2004, s. 18-28;

von Güt­t­ner Spo­rzy­ński D., _Pia­sto­wie a idea wy­praw krzy­żo­wych w cza­sie pierw­szej i dru­giej wy­pra­wy krzy­żo­wej,_ J. Do­bosz (red.), _Ko­ściót w mo­nar­chiach Prze­my­śli­dów i Pia­stów,_ Wy­daw­nic­two Po­zna­ńskie, Po­znań 2009, s. 139-150.

Iwa­ńczak W., _Po­stać Zyg­mun­ta Luk­sem­bur­skie­go w ujęciu Jana Dtu­go­sza,_ ,,Hi­sto­rie-Otaz­ky-Pro­ble­my”, nr 1, 2015, s. 102-112; Kała D., _Ksi­ążę Jak­sa z XII wie­ku – wy­mo­wa źró­det a hi­sto­rio­gra­fia,_ „Me­ri­tum”, nr 3, 2011, s. 35-58;

Ko­ło­dziej­czyk D., _Sto­sun­ki daw­nej Rzecz­po­spo­li­tej z Tur­cją i Ta­ta­ra­mi: czy na­praw­dę by­li­śmy przed­mu­rzem Eu­ro­py?,_ „Prak­ty­ka Teo­re­tycz­na”, nr 4 (26), 2017, s. 16-36;

La­bu­da G., _Sta­no­wi­sko zie­mi che­łmi­ńskiej w pa­ństwie krzy­żac­kim w la­tach 1228-1454,_ „Prze­gląd Hi­sto­rycz­ny”, nr 45/2-3, 1954, s. 280-337;

Mar­chel S., _Ze stu­diów nad ka­rie­rą Pa­wła Włod­ko­wi­ca: okres po so­bo­rze w Kon­stan­cji,_ „Słup­skie Stu­dia Hi­sto­rycz­ne”, nr 13, 2007, s. 183-198;

Mróz F., _Od­dzia­ły­wa­nie re­li­gij­ne i kul­tu­ro­we sank­tu­arium Bo­żo­grob­ców w Mie­cho­wie w la­tach 1163-1819,_ _Rola klasz­to­rów w pro­ce­sie kszta­łto­wa­nia się pa­ństwo­wo­ści kra­jów sło­wia­ńskich,_ pod red. W. Stęp­niak-Min­cze­wa, Wy­daw­nic­two Na­uko­we PAT, Kra­ków 2002, s. 155-167;

Niem­czyk K, _An­te­mu­ra­le chri­stia­ni­ta­tis? Pro­pa­gan­da an­ty­tu­rec­ka a wy­pra­wa Jana Ol­brach­ta z 1497 roku w świe­tle źró­deł,_ „Ze­szy­ty Na­uko­we Uni­wer­sy­te­tu Ja­giel­lo­ńskie­go”, z. 1, 2019, s. 43-61; No­wak Z.H., Ob­raz Zyg­mun­ta Luk­sem­bur­skie­go w pol­skiej hi­sto­rio­gra­fii: funk­cjo­no­wa­nie ste­reo­ty­pu, ,,Acta Uni­ver­si­ta­tis Ni­co­lai Co­per­ni­ci. Hi­sto­ria”, nr 24(204), 1990, s. 115-124 Pi­sko­zub A., _Mi­ędzy Krzy­wo­ustym a Ło­kiet­kiem,_ nr 33/1-134, 1988, s. 3-10;

Po­wier­ski J., _Mi­ędzy­na­ro­do­we tło kon­flik­tu pol­sko-krzy­żac­kie­go przed kam­pa­nią wrze­śnio­wą 1331 roku,_ _Bal­ti­cum. Stu­dia z dzie­jów po­li­ty­ki, go­spo­dar­ki i kul­tu­ry XII-XVII wie­ku. Ofia­ro­wa­ne Ma­ria­no­wi Bi­sku­po­wi w sie­dem­dzie­si­ątą rocz­ni­cę uro­dzin_, pod red. Z. H. No­wa­ka, To­wa­rzy­stwo Na­uko­we w To­ru­niu, To­ruń 1992, s. 269-284;

Roz­mus D., _Zo­bo­wi­ąza­nia praw­ne ksi­ęcia Miesz­ka I wo­bec swo­ich dru­żyn­ni­ków w świe­tle kro­ni­ki Ibra­hi­ma ibn Ja­ku­ba,_ „Rocz­ni­ki Ad­mi­ni­stra­cji i Pra­wa”, nr 15 (2), 2015, s. 105-116;

Rusz­kow­ski J., _Adam Mic­kie­wicz i ostat­nia kru­cja­ta?,_ „Pa­mi­ęt­nik Li­te­rac­ki: cza­so­pi­smo kwar­tal­ne po­świ­ęco­ne hi­sto­rii i kry­ty­ce li­te­ra­tu­ry pol­skiej”, nr 84/3/4, 1993, s. 41-62;

Sro­ka S.A., _Rola Ści­bo­ra ze Ści­bo­rzyc w sto­sun­kach pol­sko-węgier­skich w la­tach 1409-1412,_ ,,Nowe Stu­dia Grun­waldz­kie”, nr 4, 2016, s. 69-76; Szczur S., _W spra­wie suk­ce­sji an­de­ga­we­ńskiej w Pol­sce,_ „Rocz­ni­ki Hi­sto­rycz­ne”, R. LXXV, 2009, s. 61-104

Szwa­da A., _Oko­licz­no­ści wi­zy­ty kró­la Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go w Mal­bor­ku w 1365 roku,_ „Rocz­ni­ki Hi­sto­rycz­ne”, R. LXXVII, 2011, s. 83-101;

Szwe­da A., _Za­kon krzy­żac­ki wo­bec Pol­ski i Li­twy w la­tach 1411-1414,_ „Ze­szy­ty Na­uko­we Uni­wer­sy­te­tu Ja­giel­lo­ńskie­go”, nr 141, 2014, s. 531-533;

Te­ter­czyk-Pu­zio A., _Ksi­ążęta ma­zo­wiec­cy wo­bec pa­ństwa li­tew­skie­go w XIII wie­ku – wal­ka czy wspó­łpra­ca?,_ T. LXXV, 2010, s. 7-29;

Te­ter­czyk-Pu­zio A., _Po­li­ty­ka Kon­ra­da Ma­zo­wiec­kie­go wo­bec mo­żno­władz­twa,_ „Słup­skie Stu­dia Hi­sto­rycz­ne”, nr 15, 2009, s. 45-60; Wa­si­lew­ski T., _Za­po­mnia­ne prze­ka­zy rocz­ni­kar­skie o Bo­le­sła­wie Miesz­ko­wi­cu. O nie-Gal­lo­we poj­mo­wa­nie wcze­snych dzie­jów Pol­ski,_ „Prze­gląd Hi­sto­rycz­ny”, nr 80/2, 1989, s. 225-237;

Wró­bel D., _Kwe­stia krzy­żac­ka a wschod­nia po­li­ty­ka Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go po roku 1343,_ „Śre­dnio­wie­cze Pol­skie i Po­wszech­ne”, nr 4, 2007, s. 136-187;

Wy­rwa A.M., _A.D. 966. Chrzest ksi­ęcia Miesz­ka. Dy­le­ma­ty na­uko­we i zna­cze­nie tego aktu dla prze­mian kul­tu­ro­wych na zie­miach pol­skich. Za­gad­nie­nia wy­bra­ne,_ „Stu­dia Led­nic­kie”, nr 15, 2016, s. 19-72.