Kryminalna skandynawia - ebook

Spis treści

WSTĘP

SZWE­CJA

WY­JA­ŚNIE­NIA

ZA­SA­DA JAW­NO­ŚCI

KRÓT­KO O KO­DEK­SACH KAR­NYCH

MOR­DER­STWO I ZA­BÓJ­STWO

WY­JA­ŚNIE­NIA NIE­KTÓ­RYCH PRZE­STĘPSTW

NAJ­SU­ROW­SZA KARA

OB­LI­GA­TO­RYJ­NE WA­RUN­KO­WE PRZED­TER­MI­NO­WE ZWOL­NIE­NIE

PRZEDAW­NIE­NIE KA­RAL­NO­ŚCI

OSTAT­NIA POD­RÓŻ CA­RO­LIN

ZA­GI­NI­ĘCIE W BO­DEN

PO­ZO­STA­ŁY TYL­KO SZCZĄT­KI

GDZIE JEST JO­HAN?

NIE­BEZ­PIECZ­NY ZWI­ĄZEK

SKAN­DY­NAW­SKI HAN­NI­BAL LEC­TER – THO­MAS QU­ICK

MOR­DER­STWO PER­NIL­LI

ZA­GI­NI­ĘCIE PAN­NY MŁO­DEJ

DRA­MAT W KNUT­BY

SPRA­WA CZTE­RO­LET­NIE­GO KE­VI­NA

Bi­blio­gra­fiaOd dziec­ka ma­rzy­łam, by zo­stać po­li­cjant­ką. Chcia­łam być jed­ną z tych osób, któ­re przy­czy­nia­ją się do two­rze­nia lep­sze­go świa­ta. Z wie­kiem jed­nak za­pał do tego za­wo­du po­wo­li wy­ga­sał. Ob­raz po­li­cji wśród mo­ich zna­jo­mych, ro­dzi­ny, a i z cza­sem w mo­ich oczach, po­wo­li bla­dł. Nie mam po­jęcia dla­cze­go, po pro­stu by­cie „gli­ną” prze­sta­ło być atrak­cyj­ne. Jed­nak na­dal fa­scy­nu­je mnie, w jaki spo­sób roz­wi­ązu­je się prze­stęp­stwa. Im bar­dziej za­gma­twa­ne, tym bar­dziej in­te­re­su­jące. Uwiel­biam krok po kro­ku od­kry­wać ta­jem­ni­ce, nowe wąt­ki, mo­ty­wy. A nie­na­wi­dzę, gdy w pierw­szych kil­ku sło­wach zdra­dza się ko­ńców­kę (mo­żli­we, że wła­śnie z tego po­wo­du ni­g­dy nie oglądam zwia­stu­nów). My­ślę, że do­sko­na­le wi­dać to w mo­ich pod­ca­stach i w trzy­ma­nej przez Cie­bie ksi­ążce.

Przy­je­żdża­jąc do Szwe­cji w 2012 roku, nie przy­pusz­cza­łam, że tu­taj zo­sta­nę. Nie było na­wet mowy o ta­kim roz­wo­ju spraw. Plan był pro­sty: kil­ka mie­si­ęcy na ob­czy­źnie wy­star­czy, żeby odło­żyć tro­chę na stu­dia, któ­re mu­sia­łam prze­rwać ze względów eko­no­micz­nych. Kon­se­kwent­nie więc od­ma­wia­łam na­uki „śpie­wa­ne­go” języ­ka, bo prze­cież do ni­cze­go mi się pó­źniej nie przy­da. Świet­nie ra­dzi­łam so­bie z an­giel­skim. Moja przy­go­da z języ­kiem roz­po­częła się więc sto­sun­ko­wo pó­źno. Po pew­nym cza­sie zna­la­złam ge­nial­ny spo­sób na przy­swa­ja­nie me­lo­dii i wy­ła­py­wa­nie po­je­dyn­czych słó­wek ze zdań. W apli­ka­cji szwedz­kie­go ra­dia do­ta­rłam do se­rii opo­wie­ści do­ku­men­tal­nych. Wie­le z nich prze­słu­cha­łam kil­ka­krot­nie, nie ma­jąc z po­cząt­ku po­jęcia, o czym tak na­praw­dę są. Wy­obraź so­bie moje zdzi­wie­nie, gdy oka­za­ło się, że naj­częściej słu­cha­łam o naj­wi­ęk­szym skan­da­lu z por­no­gra­fią dzie­ci­ęcą, pe­do­fi­lach i śledz­twie, któ­re do­pro­wa­dzi­ło do ich za­trzy­ma­nia. Wbrew po­zo­rom nie w ten spo­sób ogar­nęłam język. Praw­dzi­wą na­uczy­ciel­ką była Astrid Lind­gren i jej wspa­nia­ła Pip­pi Lång­strump, czy­li Pip­pi Po­ńczo­szan­ka. Głos bo­gi­ni opo­wie­ści dla dzie­ci spra­wił, że na­uka języ­ka była dużo przy­jem­niej­sza. Pierw­sze kro­ki sta­wia­łam wła­śnie w ten spo­sób. Pó­źniej zo­sta­łam już wrzu­co­na na głębo­ką wodę szwedz­kie­go śpie­wa­nia. Jed­nak język to nie wszyst­ko…

Szwe­cja, ko­ja­rząca się za­zwy­czaj z mro­źny­mi zi­ma­mi i do­bry­mi kry­mi­na­ła­mi, urze­ka swo­ją ta­jem­ni­czo­ścią. Mimo że kraj ten leży tak bli­sko Pol­ski i ma wie­le z nią po­wi­ązań, cho­cia­żby do­stęp do Mo­rza Ba­łtyc­kie­go, przy­na­le­żno­ść do Unii Eu­ro­pej­skiej czy wspól­ny król Zyg­munt III Waza, ró­żni­ce w kul­tu­rze, men­tal­no­ści spo­łe­cze­ństwa i nor­mach spo­łecz­nych są za­uwa­żal­ne. Jed­ną z nich, z któ­rą na po­cząt­ku nie czu­łam się zbyt do­brze, było zwra­ca­nie się po imie­niu lub po pro­stu du (ty) do nie­mal wszyst­kich. Wy­jąt­kiem jest ro­dzi­na kró­lew­ska, ale jak do tej pory nie mia­łam oka­zji z kró­la­mi mó­wić. Pani z ban­ku to An­ni­ka, szef to nie pan Tho­mas, a Tho­mas, star­sza sąsiad­ka to Pia. Ja­koś tak ci­ężko było do te­ścio­wej zwra­cać się per ty, jed­nak po pew­nym cza­sie zro­zu­mia­łam, że „po pol­sku” by­ło­by ob­ra­zą – to tak, jak­bym za­mie­rza­ła ją po­sta­rzeć.

Szwe­dzi są na­ro­dem spo­koj­nym i, po­wie­dzia­ła­bym, po­wści­ągli­wym. Za wszel­ką cenę sta­ra­ją się uni­kać kon­flik­tów – za­rów­no w pra­cy, jak i w ży­ciu pry­wat­nym. Dąże­nie do po­ro­zu­mie­nia i skłon­no­ść do kom­pro­mi­su są wa­żny­mi ele­men­ta­mi szwedz­kiej men­tal­no­ści. Ma to swo­je plu­sy i mi­nu­sy. Jako że ja się kon­flik­tów nie boję, cza­sa­mi wy­ko­rzy­stu­ję tę za­le­tę (lub wadę), ro­bi­ąc coś, co jest ab­so­lut­nie za­bro­nio­ne, na przy­kład nie­trzy­ma­nie ko­lej­ki. Sys­tem cze­ka­nia na swo­ją ko­lej jest świ­ęto­ścią i sta­ram się nie ła­mać tej nie­pi­sa­nej za­sa­dy, ale kie­dy się na­praw­dę bar­dzo spie­szę, zda­rza mi się uda­wać Gre­ka (albo ra­czej Po­lkę) i prze­sko­czyć kil­ka osób. Ry­zy­ko, że ktoś zwró­ci mi uwa­gę, nie jest duże, ale mu­szę li­czyć się z tym, że wszy­scy będą wbi­jać we mnie wzrok, do­pó­ki nie opusz­czę lo­ka­lu. Jest jesz­cze jed­na sy­tu­acja, w któ­rej nie­mal za­wsze uda­ję, że nie mam po­jęcia, o co cho­dzi. Si­sta bi­ten, czy­li ostat­ni ka­wa­łek ja­kieś po­tra­wy z ta­le­rza, z któ­re­go wszy­scy na­kła­da­ją so­bie je­dze­nie, musi po­zo­stać nie­na­ru­szo­ny. Sta­rym zwy­cza­jem sym­bo­li­zu­je to na­sy­ce­nie go­ści. Coś w sty­lu „je­ste­śmy na­je­dze­ni, nie trze­ba przy­no­sić wi­ęcej”. Jed­nak, je­śli mam ocho­tę, chęt­nie uda­ję, że o tym nie wie­dzia­łam.

Je­śli uma­wiasz się ze Szwe­dem, mu­sisz wie­dzieć, że punk­tu­al­no­ść jest wy­so­ko ce­nio­na. Nie za wcze­śnie, nie za pó­źno, naj­le­piej prick, czy­li do­kład­nie o umó­wio­nej go­dzi­nie. Cza­sa­mi wy­ba­cza się kwa­drans stu­denc­ki, acz­kol­wiek nie za­wsze. A je­śli nie by­li­ście umó­wie­ni, przy­go­tuj się na roz­cza­ro­wa­nie. Nie­za­po­wie­dzia­ne wi­zy­ty nie są zbyt mile wi­dzia­ne.

W Kró­le­stwie Szwe­cji ist­nie­je dłu­ga tra­dy­cja dzia­łań na rzecz rów­no­upraw­nie­nia płci. Już w XIII wie­ku Bir­ger jarl1 ogło­sił pra­wo za­ka­zu­jące upro­wa­dza­nia ko­biet w celu wy­ko­rzy­sta­nia ich sek­su­al­nie, co uwa­ża się za pierw­szy wa­żny krok w tym kie­run­ku. Ko­bie­ty i mężczy­źni mają ta­kie same pra­wa, obo­wi­ąz­ki i mo­żli­wo­ści w ka­żdym aspek­cie ży­cia. Wszy­scy mają otwar­te drzwi do ka­rie­ry i go­dze­nia jej z ży­ciem ro­dzin­nym, co uła­twia sys­tem za­bez­pie­czeń spo­łecz­nych. I fak­tycz­nie: dąże­nie do rów­no­ści daje się od­czuć nie­mal wszędzie.

1 Bir­ger Ma­gnus­son (1210–1266) zna­ny jako Bir­ger jarl – spra­wo­wał wła­dzę w imie­niu swo­je­go syna kró­la Val­de­ma­ra. Za­ło­ży­ciel Sztok­hol­mu (1252).

Al­le­man­srät­ten (pra­wo wszyst­kich lu­dzi) umo­żli­wia ka­żde­mu swo­bod­ne po­ru­sza­nie się na ło­nie na­tu­ry. Nie­za­le­żnie, czy jest to te­ren pry­wat­ny, czy pa­ństwo­wy, mo­żesz śmia­ło wędro­wać po la­sach, zbie­rać grzy­by, ob­co­wać z na­tu­rą, roz­bi­jać na­mio­ty (na­wet na czy­imś po­dwór­ku, je­śli nie prze­szka­dzasz i nie na­ru­szasz pry­wat­no­ści wła­ści­cie­la, mak­sy­mal­nie na dwie noce), roz­pa­lać ogni­ska (są pew­ne ogra­ni­cze­nia se­zo­no­we). Za­sad jest kil­ka, a naj­wa­żniej­sza pod­kre­śla, żeby nie prze­szka­dzać i nie nisz­czyć. Al­le­man­srät­ten, mimo swej na­zwy, samo w so­bie nie jest pra­wem, jest to swe­go ro­dza­ju przy­wi­lej (choć zo­sta­ło ob­jęte pra­wa­mi wy­zna­cza­jący­mi gra­ni­ce tego, co do­zwo­lo­ne). Dzi­ęki tej swo­bo­dzie nie­mal ka­żde­go lata spędza­my week­en­dy pod na­mio­ta­mi w nowo od­kry­wa­nych miej­scach.

Ach, i naj­wa­żniej­sze: ko­niecz­nie za­pa­mi­ętaj sło­wo FIKA ozna­cza­jące prze­rwę na kawę i ciast­ko. To nie tyl­ko szyb­ka kaw­ka, to ry­tu­ał, fe­no­men so­cjal­ny mó­wi­ący, że pora się za­trzy­mać i od­dać chwi­li. I cho­ćby pra­cy był na­wał, za­wsze znaj­dzie się czas na małą fikę.

SZWE­CJA

Szwe­cja jest trze­cim pod względem po­wierzch­ni kra­jem Unii Eu­ro­pej­skiej. Za­raz za Fran­cją (633 186,6 km2) i Hisz­pa­nią (505 944 km2), Kró­le­stwo Szwe­cji roz­ci­ąga się na 438 574 ki­lo­me­trach kwa­dra­to­wych. Ofi­cjal­ny język to szwedz­ki, choć wi­ęk­szo­ść miesz­ka­ńców do­sko­na­le wła­da rów­nież an­giel­skim. Do tego do­cho­dzi sze­ść uzna­nych i chro­nio­nych przez pra­wo języ­ków mniej­szo­ści na­ro­do­wych. Szwe­cję za­miesz­ku­je 10,5 mi­lio­na lu­dzi. Pod względem po­dzia­łu ad­mi­ni­stra­cyj­ne­go nie ró­żni się wie­le od pol­skie­go sys­te­mu. Kraj po­dzie­lo­ny jest na 21 wo­je­wództw (län) i 290 gmin (kom­mun).

Hi­sto­rycz­nie i geo­gra­ficz­nie Szwe­cja skła­da się z trzech głów­nych hrabstw: Nor­r­land, Sve­aland i Göta­land. Dziś po­dział ten nie pe­łni funk­cji ad­mi­ni­stra­cyj­nej, jed­nak często jest uży­wa­ny przez na­ród. Od­nie­sie­nie do trzy­częścio­we­go po­dzia­łu za­zwy­czaj sły­szy się w pro­gno­zach po­go­dy i w języ­ku co­dzien­nym.

Nor­r­land („Kra­ina Pó­łno­cy”) to pó­łnoc­na część Szwe­cji obej­mu­jąca wo­je­wódz­twa Nor­r­bot­tens län, Väster­bot­tens län, Jäm­tlands län, Väster­nor­r­lands län oraz Gävle­borgs län. Nie bez po­wo­du pó­łnoc­na Szwe­cja ko­ja­rzy się z zim­nem, chło­dem i bar­dzo krót­kim la­tem. Mó­wi­ąc „chłód i zim­no”, nie mam na my­śli je­dy­nie tem­pe­ra­tu­ry. Nor­r­land sta­no­wi 60% po­wierzch­ni kra­ju, a za­miesz­ku­je ją za­le­d­wie 1 188 031 lu­dzi. Na ki­lo­metr kwa­dra­to­wy przy­pa­da 5 osób. Nie do po­my­śle­nia, je­śli po­rów­nać cho­cia­żby z Ma­ło­pol­ską, gdzie gęsto­ść za­lud­nie­nia wy­no­si 226 osób na ki­lo­metr kwa­dra­to­wy. Od­le­gło­ść po­mi­ędzy za­bu­do­wa­nia­mi na pó­łno­cy Szwe­cji jest dość spo­ra, co wi­ąże się z do­dat­ko­wym cza­sem i kosz­ta­mi pod­ró­ży. Za­pew­ne z tej przy­czy­ny lu­dzie nie­chęt­nie osie­dla­ją się na pó­łno­cy kra­ju, a miesz­ka­ńcy zwy­kle od­bie­ra­ni są jako lu­dzie chłod­ni, zdy­stan­so­wa­ni i mało so­cjal­ni. 2 lu­te­go 1966 roku w miej­sco­wo­ści Vu­og­ga­tjål­me, w za­chod­niej części Nor­r­land, za­no­to­wa­no naj­ni­ższą jak do tej pory tem­pe­ra­tu­rę: –52,6°C. W Pol­sce re­kord padł w 1940 roku w Sie­dl­cach: –41,0°C.

Sve­aland („Kra­ina Sve­arów”) to tak zwa­na Szwe­cja wła­ści­wa. Ko­ja­rzo­na jest oczy­wi­ście ze sto­li­cą kró­le­stwa – Sztok­hol­mem (wo­je­wódz­two: Stoc­kholms län). W gra­ni­cach Sve­aland znaj­du­ją się rów­nież wo­je­wódz­twa: Up­psa­la län, Väst­man­lands län, Värm­lands län, Öre­bro län, Da­lar­nas län oraz Söder­man­lands län. Na ob­sza­rze 80 846 ki­lo­me­trów kwa­dra­to­wych obec­nie miesz­ka 4 268 504 osób. Naj­wi­ęk­szym mia­stem Szwe­cji wła­ści­wej pod względem lud­no­ści jest Sztok­holm, a tuż za nim Up­psa­la, od­da­lo­na o za­le­d­wie 70 ki­lo­me­trów od sto­li­cy kra­ju. W Up­psa­li uro­dził się An­ders Cel­sius, któ­ry opra­co­wał ska­lę tem­pe­ra­tur na­zy­wa­ną ska­lą Cel­sju­sza.

Göta­land („Kra­ina Go­tów”), Szwe­cja po­łu­dnio­wa, obej­mu­je wo­je­wódz­twa: Västra Göta­lands län, Öster­götlands län, Jön­köpings län, Kal­mar län, Kro­no­bergs län, Hal­lands län, Ble­kin­ge län, Skåne län oraz Göta­lands län. Po­łu­dnio­wą Szwe­cję za­miesz­ku­je 4 995 764 lu­dzi, a jej ob­szar to 87 712 ki­lo­me­trów kwa­dra­to­wych. Naj­wi­ęk­szym mia­stem Göta­land jest Göte­borg (587 549 miesz­ka­ńców). Trze­cie miej­sce, z licz­bą 351 749 miesz­ka­ńców, zaj­mu­je Mal­mö. Wła­śnie w tym mie­ście w 1891 roku za­ło­żo­no fir­mę pro­du­ku­jącą po­jaz­dy o na­zwie Sca­nia. Na­zwa po­cho­dzi od kra­iny i wo­je­wódz­twa Skåne, czy­li Ska­nia.

WY­JA­ŚNIE­NIA

Za­nim przej­dzie­my do spraw kry­mi­nal­nych, mu­szę wy­ja­śnić kil­ka kwe­stii, któ­re mogą Ci po­móc w ich głęb­szym zro­zu­mie­niu. Zbiór hi­sto­rii kry­mi­nal­nych na­pi­sa­łam w cza­sie te­ra­źniej­szym. Będziesz ko­lej­no prze­no­sić się w miej­sca, w któ­rych do­szło do opi­sa­nych wy­da­rzeń. Po­sta­ram się jak naj­do­god­niej prze­nie­ść Cię tu­taj, do Szwe­cji. Nie obie­cu­ję, że będziesz eks­per­tem w kwe­stii szwedz­kie­go pra­wa, oby­cza­jów czy języ­ka, ale z pew­no­ścią do­wiesz się wie­lu no­wych rze­czy! Naj­wa­żniej­sze jest jed­nak zro­zu­mie­nie naj­istot­niej­szej, moim zda­niem, kwe­stii, a mia­no­wi­cie po­do­bie­ństwa nie­któ­rych słó­wek i jed­no­cze­śnie ich ró­żnic w zna­cze­niu. Nie­któ­re z nich w obu języ­kach są do sie­bie bar­dzo po­dob­ne (pod względem brzmie­nia lub pi­sow­ni), ale za­zwy­czaj mają zu­pe­łnie inne zna­cze­nie. Pa­mi­ętam, jak pierw­szy raz we­szłam do skle­pu spo­żyw­cze­go w Szwe­cji. By­łam tu tyl­ko na wa­ka­cjach, nic mnie wcze­śniej nie łączy­ło z tym kra­jem. Wy­cho­dząc, za­sta­na­wia­łam się, dla­cze­go wszy­scy so­bie przy­ta­ku­ją. Przy ka­sie co dru­gie sło­wo to tak. Do­pie­ro po ja­ki­mś cza­sie do mnie do­ta­rło, że „tak” (tack) zna­czy „dzi­ęku­ję”, a tack så myc­ket – dzi­ęku­ję bar­dzo. Moim ulu­bio­nym słów­kiem, któ­re pi­sze się i wy­ma­wia pra­wie tak samo, jest ögon (ogon), ale to nie „ogon” tyl­ko oczy. Są to jed­nak pro­ste rze­czy, któ­rych tłu­ma­cze­nie zna­le­źć mo­żna bez pro­ble­mu. Ist­nie­ją wsza­kże inne słów­ka, któ­re przy­spa­rza­ją nie lada kło­po­tów. Do­brym przy­kła­dem będą stop­nie po­li­cyj­ne, któ­re w swo­jej pra­cy Ter­mi­no­lo­gia praw­na w prze­kła­dzie ust­nym i pi­sem­nym: Wy­bra­ne przy­kła­dy tłu­ma­czeń w języ­ku pol­skim i szwedz­kim wy­ja­śni­ła dr Mag­da­le­na Slyk z Uni­wer­sy­te­tu w Up­psa­li. In­spek­tor po­li­cji i po­li­sin­spek­tör – mimo po­dob­nie brzmi­ącej na­zwy – to dwa zu­pe­łnie ró­żne sta­no­wi­ska. W Pol­sce sta­no­wi­sko od­po­wia­da­jące po­li­sin­spek­tör to aspi­rant po­li­cji. I choć w języ­ku szwedz­kim ist­nie­je po­dob­ne sło­wo po­li­sa­spi­rant – jak się pew­nie te­raz do­my­śla­cie – kry­jące się za nimi sta­no­wi­ska są ró­żne. Po­li­sa­spi­rant to kan­dy­dat na po­li­cjan­ta uczęsz­cza­jący do Wy­ższej Szko­ły Po­li­cyj­nej. Jak pod­su­mo­wa­ła dr Slyk: „W Szwe­cji kan­dy­da­ci stu­diu­jący w Wy­ższej Szko­le Po­li­cyj­nej nie są jesz­cze po­li­cjan­ta­mi, pod­czas gdy w Pol­sce jest od­wrot­nie. Stu­den­ci przy­jęci do Wy­ższej Szko­ły Po­li­cyj­nej naj­pierw mu­szą zo­stać za­trud­nie­ni w po­li­cji. Pol­ski in­spek­tor po­li­cji jest okre­śle­niem sta­no­wi­ska kie­row­ni­cze­go wy­ższe­go ran­gą i w przy­bli­że­niu od­po­wia­da szwedz­kie­mu po­li­smästa­re. Owe znacz­ne ró­żni­ce w struk­tu­rze i od­mien­no­ść w pol­skim i szwedz­kim sys­te­mie praw­nym po­now­nie unie­mo­żli­wia­ją zna­le­zie­nie wła­ści­we­go ter­mi­nu. Pol­skich stop­ni słu­żbo­wych jest wi­ęcej niż szwedz­kich, dla­te­go często nie­mo­żli­we jest wy­szu­ka­nie do­kład­nych od­po­wied­ni­ków dla ka­żde­go z nich”. Wła­śnie dla­te­go po­trze­bu­je­my kil­ku wy­ja­śnień. Tam, gdzie tłu­ma­cze­nie nie odda kry­jące­go się za sło­wem zna­cze­nia, po­sta­ram się roz­wi­nąć te­mat.

ZA­SA­DA JAW­NO­ŚCI

Skan­dy­naw­skie po­wie­ści kry­mi­nal­ne cie­szą się nie­zwy­kłą po­pu­lar­no­ścią. Śmiem twier­dzić, i to nie tyl­ko moje zda­nie, że są naj­lep­szy­mi kry­mi­na­ła­mi na świe­cie. Moja ulu­bio­na se­ria Mil­le­nium, któ­ra do­pie­ro po śmier­ci au­to­ra Stie­ga Lars­so­na zy­ska­ła roz­głos, jest do­sko­na­łym przy­kła­dem udo­wad­nia­jącym praw­dzi­wo­ść tej mo­jej tezy. Czy ozna­cza to, że Skan­dy­na­wo­wie są ge­niu­sza­mi? By­naj­mniej. My­ślę, że przede wszyst­kim dzi­ęki za­sa­dzie jaw­no­ści nie bra­ku­je im in­spi­ra­cji, o czym będziesz mieć oka­zję się prze­ko­nać.

Szwe­cja jest pierw­szym kra­jem na świe­cie, któ­ry kon­sty­tu­cyj­nie przy­jął za­gwa­ran­to­wa­ne pra­wo po­wszech­ne­go do­stępu do do­ku­men­tów pa­ństwo­wych. Sta­ło się to w 1766 roku za spra­wą usta­wy za­sad­ni­czej Tryck­fri­hets­förord­nin­gen (Akt o wol­no­ści dru­ku). Dzi­ęki tej usta­wie mo­żli­we było wpro­wa­dze­nie of­fen­tli­ghet­sprin­ci­pen (za­sa­dy jaw­no­ści), któ­rą ce­nię naj­bar­dziej w tym kra­ju. Ozna­cza ona, że ka­żdy oby­wa­tel ma pra­wo do­stępu do do­ku­men­tów urzędo­wych i słu­żbo­wych, tym sa­mym uzy­sku­jąc wgląd w dzia­łal­no­ść in­sty­tu­cji pa­ństwo­wych i lo­kal­nych, a na­wet Kan­ce­la­rii Rządu. Za­sa­da jaw­no­ści do­ty­czy rów­nież oby­wa­te­li. In­for­ma­cje ta­kie jak: imio­na, na­zwi­ska, daty uro­dze­nia, ad­re­sy, nu­me­ry te­le­fo­nów, stan cy­wil­ny czy na­wet war­to­ść po­sia­da­ne­go miesz­ka­nia są ogól­no­do­stęp­ne na stro­nie hit­ta.se. Inną cie­ka­wą stro­ną jest le­xba­se.se, gdzie po wpi­sa­niu imie­nia i na­zwi­ska otrzy­mu­je­my in­for­ma­cję, czy dana oso­ba ma wy­rok ska­zu­jący. Ist­nie­je rów­nież mo­żli­wo­ść ści­ągni­ęcia wy­ro­ku do swo­je­go kom­pu­te­ra. Z ko­lei na krim­fup.se znaj­dzie­my akta spraw kar­nych. My­ślę, że głów­nym po­wo­dem, dla któ­re­go za­ufa­nie Szwe­dów do sys­te­mu praw­ne­go i wia­ra w czło­wie­ka są rów­nie wy­so­kie jak pła­co­ne przez nich po­dat­ki, jest wła­śnie za­sa­da jaw­no­ści.

KRÓT­KO O KO­DEK­SACH KAR­NYCH

Brot­ts­bal­ken (w skró­cie BrB) to szwedz­ki ko­deks kar­ny, któ­ry skła­da się z trzech części: ogól­nej, szcze­gól­nej oraz części o ka­rach. Ka­żda część BrB za­wie­ra ka­pi­tel (w skró­cie kap.), roz­dzia­ły, w któ­rych za­war­te są pa­ra­gra­fer (pa­ra­gra­fy). W Pol­sce ko­deks kar­ny (w skró­cie k.k.) ma po­dob­ny po­dział, z tą ró­żni­cą, że część trze­cia jest częścią woj­sko­wą, a w roz­dzia­łach umiesz­czo­ne są ar­ty­ku­ły za­wie­ra­jące pa­ra­gra­fy. Taka cie­ka­wost­ka: brot­ts­bal­ken w swo­jej na­zwie nie ma sło­wa „kara” (straff), brott to prze­stęp­stwo, a bal­ken to zbiór praw o szcze­gól­nym zna­cze­niu.

MOR­DER­STWO I ZA­BÓJ­STWO

Ar­ty­kuł 148. pol­skie­go Ko­dek­su kar­ne­go okre­śla kary w sto­sun­ku do umy­śl­ne­go po­zba­wie­nia ży­cia czło­wie­ka, czy­li za­bój­stwa (art. 148 § 1. k.k.) – „Kto za­bi­ja czło­wie­ka, pod­le­ga ka­rze po­zba­wie­nia wol­no­ści na czas nie krót­szy od lat 10 albo ka­rze do­ży­wot­nie­go po­zba­wie­nia wol­no­ści”. Za­bój­stwo w afek­cie (z art. 148 § 4 k.k.) za­gro­żo­ne jest karą od roku do 10 lat. Nie­umy­śl­ne spo­wo­do­wa­nie śmier­ci okre­ślo­ne jest w art. 155 k.k. i gro­zi za nie od 3 mie­si­ęcy do 5 lat wi­ęzie­nia. Często uży­wa­my rów­nież po­jęcia mor­der­stwo w od­nie­sie­niu do za­bój­stwa typu kwa­li­fi­ko­wa­ne­go, okre­ślo­ne­go w art. 148 § 2 i 3. Mor­der­stwo to za­tem, mi­ędzy in­ny­mi, za­bój­stwo ze szcze­gól­nym okru­cie­ństwem, w zwi­ąz­ku z gwa­łtem, roz­bo­jem lub wzi­ęciem za­kład­ni­ka. Wów­czas gro­zi za nie kara mi­ni­mum 15 lat wi­ęzie­nia lub do­ży­wo­cie.

W Szwe­cji 3 kap. 1 § BrB mówi, że kto od­bie­ra ży­cie in­ne­mu czło­wie­ko­wi, ska­za­ny zo­sta­je za mord, czy­li mor­der­stwo. Jest to naj­po­wa­żniej­sze prze­stęp­stwo w tej ka­te­go­rii. Gro­zi za nie kara od 10 do 18 lat wi­ęzie­nia lub do­ży­wo­cie. W 3 kap. 2 § BrB czy­ta­my, że je­śli w mo­men­cie po­pe­łnie­nia prze­stęp­stwa z 1 § ist­nie­ją oko­licz­no­ści ła­go­dzące, spraw­ca zo­sta­je ska­za­ny za dråp, czy­li za­bój­stwo. Kara: od 6 do 10 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści. Zaś w 3 kap. 7 § BrB okre­ślo­no, że za spo­wo­do­wa­nie śmier­ci przez za­nie­dba­nie win­ny zo­sta­je ska­za­ny za vål­lan­de till an­nans död. W za­le­żno­ści od oce­ny czy­nu, kara może wa­hać się od grzyw­ny do 6 lat wi­ęzie­nia.

WY­JA­ŚNIE­NIA NIE­KTÓ­RYCH PRZE­STĘPSTW

Jak już wspo­mnia­łam, sys­te­my praw­ne i kar­ne Szwe­cji i Pol­ski ró­żnią się od sie­bie, za­tem błędem by­ła­by pró­ba prze­tłu­ma­cze­nia prze­stępstw i ich de­fi­ni­cji. Po­sta­ram się jed­nak wy­ja­śnić, co ozna­cza­ją po­szcze­gól­ne za­rzu­ty przed­sta­wio­ne w tej ksi­ążce. W na­wia­sach pro­sto­kąt­nych umie­ści­łam po pol­sku tłu­ma­cze­nie pa­su­jące naj­le­piej, ale UWA­GA – nie po­rów­nuj go z od­po­wied­ni­kiem w pol­skim Ko­dek­sie kar­nym, po­trak­tuj po pro­stu jako wska­zów­kę.

Män­ni­sko­rov (4 kap. 1 § BrB) – for­ma bez­praw­ne­go po­zba­wie­nia wol­no­ści, w któ­rej oso­ba dzia­ła z za­mia­rem bez­po­śred­nim, na­ra­ża­jąc ży­cie lub zdro­wie ofia­ry, po­ry­wa ją lub wi­ęzi w celu wy­rządze­nia jej krzyw­dy lub wy­łu­dze­nia. Za­gro­żo­ne jest karą od 4 do 18 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści lub na­wet do­ży­wo­ciem. Je­śli prze­stęp­stwo jest mniej po­wa­żne, karą do 6 lat .

Ola­ga fri­hets­be­rövan­de (4 kap. 2 § BrB) – for­ma bez­praw­ne­go ogra­ni­cze­nia wol­no­ści, w któ­rej oso­ba po­ry­wa lub wi­ęzi ofia­rę. Za­gro­żo­ne jest karą od roku do 10 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści. Je­że­li prze­stęp­stwo jest mniej po­wa­żne, gro­zi grzyw­na lub kara po­zba­wie­nia wol­no­ści do lat 2 .

Ró­żni­ca po­mi­ędzy män­ni­sko­rov i ola­ga fri­hets­be­rövan­de po­le­ga przede wszyst­kim na tym, że w pierw­szym przy­pad­ku spraw­ca dzia­ła z za­mia­rem na­ra­że­nia ży­cia lub zdro­wia ofia­ry, jego ce­lem jest zmu­sze­nie ofia­ry do ja­kie­jś czyn­no­ści lub wy­mu­sze­nie na przy­kład pie­ni­ędzy za jej uwol­nie­nie. W przy­pad­ku dru­gim może cho­dzić o zwi­ąza­nie ko­goś wbrew jego woli lub w inny spo­sób ogra­ni­cze­nie wol­no­ści ofia­ry bez za­mia­ru na­ra­że­nia jej ży­cia lub zdro­wia i bez wy­mu­sza­nia cze­go­kol­wiek.

Grov kvin­no­frid­skränk­ning (4 kap. 4 a § BrB) – prze­stęp­stwo po­wa­żne­go na­ru­sze­nia praw/wol­no­ści ko­bie­ty. Po­le­ga na tym, że oso­ba będąca w bli­skim zwi­ąz­ku z ko­bie­tą na­ra­ża ją na przy­kład na po­wta­rza­jące się po­bi­cia, nie­le­gal­ne gro­źby, nie­le­gal­ne przy­mu­sy, mo­le­sto­wa­nie sek­su­al­ne lub inne mo­le­sto­wa­nie oraz wy­ko­rzy­sty­wa­nie sek­su­al­ne, a tym sa­mym po­wa­żnie na­ru­sza jej pra­wa/wol­no­ść. Za­gro­żo­ne jest karą od roku do 6 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści .

Mis­shan­del (3 kap. 5 § i 6 § BrB) – Kto umy­śl­nie po­wo­du­je u in­nej oso­by uszko­dze­nie cia­ła, ból lub do­pro­wa­dza do sta­nu ubez­wła­sno­wol­nie­nia lub po­dob­ne­go sta­nu, np. po­przez odu­rze­nie lub zwi­ąza­nie, ska­za­ny zo­sta­je za mis­shan­del. W za­le­żno­ści od oce­ny czy­nu, gro­zi za to od kary grzyw­ny do 10 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści .

Vål­lan­de till an­nas död (3 kap. 7 § BrB) – Kto przez za­nie­dba­nie po­wo­du­je śmie­rć in­nej oso­by, pod­le­ga ka­rze po­zba­wie­nia wol­no­ści do lat 2, a je­że­li prze­stęp­stwo jest mniej­szej wagi, ka­rze grzyw­ny .

Brott mot gri­fte­frid (16 kap. 10 § BrB) – Kto bez­praw­nie prze­no­si, uszka­dza, ha­nieb­nie ob­cho­dzi się ze zwło­ka­mi lub pro­cha­mi oso­by zma­rłej, bez­praw­nie otwie­ra, uszka­dza lub nisz­czy grób, trum­nę, urnę czy inne miej­sce po­chów­ku, od­po­wia­da za na­ru­sze­nie spo­ko­ju po­chów­ku. Gro­zi za to kara od grzyw­ny do 4 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści .

Våld­täkt (6 kap. 1 §, 1a § BrB) – gwa­łt. W za­le­żno­ści od oce­ny czy­nu, gro­zi za to od 6 mie­si­ęcy do 10 lat wi­ęzie­nia. Grov våld­täkt – gwa­łt ze szcze­gól­nym okru­cie­ństwem – od 5 do 10 lat. No­wo­ścią w szwedz­kim pra­wie jest oakt­sam våld­täkt – nie­ostro­żny/nie­umy­śl­ny gwa­łt – je­śli dru­ga oso­ba nie uczest­ni­czy w sto­sun­ku sek­su­al­nym do­bro­wol­nie, np. jest nie­przy­tom­na, śpi, jest pi­ja­na lub za­stra­szo­na.

NAJ­SU­ROW­SZA KARA

Kara do­ży­wot­nie­go po­zba­wie­nia wol­no­ści jest naj­su­row­sza w pra­wie szwedz­kim. Prze­stęp­stwa za­gro­żo­ne tą karą to mi­ędzy in­ny­mi: mord (mor­der­stwo), grov mord­brand (po­wa­żne/ra­żące pod­pa­le­nie), män­ni­sko­rov (po­rwa­nie), ter­ro­ri­st­brott (prze­stęp­stwo ter­ro­ry­stycz­ne). Wbrew na­zwie, do­ży­wo­cie nie ozna­cza, że ska­za­ny resz­tę ży­cia spędzi w wi­ęzie­niu. Roz­po­czy­na­jąc od­by­wa­nie kary, nie wie, jak dłu­go ona po­trwa. Do­pie­ro po dzie­si­ęciu la­tach ska­za­ny może wy­stąpić z wnio­skiem do sądu o zmia­nę kary do­ży­wo­cia na okre­ślo­ną w cza­sie. Przy po­dej­mo­wa­niu de­cy­zji zna­czącą rolę od­gry­wa do­tych­cza­so­we za­cho­wa­nie osa­dzo­ne­go w za­kła­dzie kar­nym, ry­zy­ko re­cy­dy­wy oraz waga prze­stęp­stwa, któ­re­go się do­pu­ścił. Od 2006 roku wszyst­kie de­cy­zje o za­mia­nie kary do­ży­wot­nie­go po­zba­wie­nia wol­no­ści na karę okre­ślo­ną w cza­sie są roz­strzy­ga­ne w Sądzie Pierw­szej In­stan­cji w Öre­bro2. Zna­czącą rolę w de­cy­zji sądu od­gry­wa­ją opi­nie wy­sta­wio­ne przez Szwedz­ką Słu­żbę Wi­ęzien­ną (Kri­mi­na­lvår­den) oraz Kra­jo­wą Radę ds. Me­dy­cy­ny Sądo­wej (Rät­t­sme­di­ci­na­lver­ket). Mi­ni­mal­na kara, na jaką może zo­stać zmie­nio­ne do­ży­wo­cie, to 18 lat po­zba­wie­nia wol­no­ści. Sta­ty­stycz­nie jed­nak wi­ęk­szo­ść ska­za­nych, któ­rych wy­ro­ki ule­ga­ją zmia­nie, otrzy­mu­je 25 lat. Do nie­daw­na na karę do­ży­wot­nie­go po­zba­wie­nia wol­no­ści mo­gli zo­stać ska­za­ni wy­łącz­nie oby­wa­te­le, któ­rzy uko­ńczy­li 21 lat. Od 2 stycz­nia 2022 roku ob­ni­żo­no jed­nak próg, ar­gu­men­tu­jąc, że do­ro­śli, 18-let­ni prze­stęp­cy mu­szą po­nie­ść pe­łne kon­se­kwen­cje swo­ich dzia­łań. Osta­tecz­nie jed­nak ska­za­ny za­wsze opusz­cza wi­ęzie­nie przed ter­mi­nem. Po­wo­dem jest ob­li­ga­to­ryj­ne wa­run­ko­we przed­ter­mi­no­we zwol­nie­nie z wi­ęzie­nia.

2 Öre­bro – mia­sto w środ­ko­wej Szwe­cji, oko­ło 200 km na za­chód od Sztok­hol­mu.

OB­LI­GA­TO­RYJ­NE WA­RUN­KO­WE PRZED­TER­MI­NO­WE ZWOL­NIE­NIE

Vil­kor­lig fri­gi­vning (VF) – ob­li­ga­to­ryj­ne wa­run­ko­we przed­ter­mi­no­we zwol­nie­nie z wi­ęzie­nia. Ka­żde­mu, kto od­sia­du­je wy­rok po­wy­żej jed­ne­go mie­si­ąca, przy­słu­gu­je pra­wo do VF, czy­li ob­li­ga­to­ryj­ne­go zwol­nie­nia z wi­ęzie­nia po od­by­ciu 2/3 kary po­zba­wie­nia wol­no­ści. Po zwol­nie­niu ska­za­ne­go obo­wi­ązu­je okres prób­ny, od­po­wia­da­jący po­zo­sta­łej części kary, jed­nak nie krót­szy niż rok. VF do­ty­czy rów­nież ska­za­nych na do­ży­wo­cie. Po zmia­nie kary do­ży­wot­nie­go po­zba­wie­nia wol­no­ści na okre­ślo­ną w cza­sie ska­za­ny od­sia­du­je 2/3 przy­sądzo­nej kary. Przy­kła­do­wo, je­śli ktoś zo­stał ska­za­ny na do­ży­wo­cie, a po dzie­si­ęciu la­tach sąd w Öre­bro zgo­dził się na zmia­nę kary na 24 lata, ska­za­ny będzie mógł opu­ścić wi­ęzie­nie po 16 la­tach. Przez ko­lej­ne 8 lat po­zo­sta­je jed­nak na wol­no­ści w okre­sie prób­nym.

PRZEDAW­NIE­NIE KA­RAL­NO­ŚCI

1 lip­ca 2010 r. w Szwe­cji znie­sio­no przedaw­nie­nie ka­ral­no­ści w przy­pad­ku naj­ci­ęższych prze­stępstw po­pe­łnio­nych po 1 lip­ca 1985 roku. Do­ty­czy to: mor­der­stwa, za­bój­stwa, usi­ło­wa­nia mor­der­stwa, usi­ło­wa­nia za­bój­stwa, ra­żące­go na­ru­sze­nia pra­wa mi­ędzy­na­ro­do­we­go, lu­do­bój­stwa, usi­ło­wa­nia lu­do­bój­stwa, prze­stępstw ter­ro­ry­stycz­nych i usi­ło­wa­nia prze­stępstw ter­ro­ry­stycz­nych. Przed zmia­ną wy­żej wy­mie­nio­ne prze­stęp­stwa ule­ga­ły przedaw­nie­niu po 25, 15 lub 10 la­tach.

W Pol­sce nie ule­ga­ją przedaw­nie­niu zbrod­nie prze­ciw­ko ludz­ko­ści i zbrod­nie wo­jen­ne. W in­nych przy­pad­kach we­dług art. 101 § 1 k.k. ka­ral­no­ść prze­stęp­stwa usta­je, je­że­li od cza­su jego po­pe­łnie­nia upły­nęło lat:

1) 30 – gdy czyn sta­no­wi zbrod­nię za­bój­stwa;

2) 20 – gdy czyn sta­no­wi inną zbrod­nię;

2a) 15 – gdy czyn sta­no­wi wy­stępek za­gro­żo­ny karą po­zba­wie­nia wol­no­ści prze­kra­cza­jącą 5 lat;

3) 10 – gdy czyn sta­no­wi wy­stępek za­gro­żo­ny karą po­zba­wie­nia wol­no­ści prze­kra­cza­jącą 3 lata;

4) 5 – gdy do­ty­czy po­zo­sta­łych wy­stęp­ków.

Zmia­na szwedz­kie­go pra­wa od­no­śnie do przedaw­nie­nia ka­ral­no­ści w przy­pad­ku naj­ci­ęższych prze­stępstw umo­ty­wo­wa­na była fak­tem, że roz­wój no­wo­cze­snej tech­no­lo­gii umo­żli­wia wy­kry­wa­nie prze­stępstw na­wet sprzed wie­lu lat. Dużą rolę ode­grał rów­nież fakt, że zbli­żał się ter­min przedaw­nie­nia ka­ral­no­ści nie­wy­ja­śnio­ne­go wte­dy mor­der­stwa Olo­fa Pal­me­go, szwedz­kie­go pre­mie­ra, któ­ry zo­stał za­mor­do­wa­ny w 1986 roku w cen­trum Sztok­hol­mu. (W 2020 roku za­mkni­ęto śledz­two w tej spra­wie, przyj­mu­jąc wer­sję, że mor­der­cą był Stig Eng­ström, któ­ry w 2000 roku po­pe­łnił sa­mo­bój­stwo. Nie wszy­scy jed­nak zga­dza­ją się z tym wy­ja­śnie­niem i uwa­ża­ją, że spra­wa nie zo­sta­ła roz­wi­ąza­na). War­to jed­nak pod­kre­ślić, że ze­bra­ne pod­czas śledz­twa dane mogą być wy­ma­za­ne z po­li­cyj­nych re­je­strów po upły­wie 70 lat. Fakt ten mo­żna uznać za nie­for­mal­ny okres przedaw­nie­nia ka­ral­no­ści.