Kryzys psychiczny w nowoczesnym świecie - ebook

Łukasz Gawęda

Pracownia Psychopatologii Eksperymentalnej Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk

1. Kryzys psychiczny w nowoczesnym świecie. Wprowadzenie

Oddajemy do rąk czytelników wybór artykułów podejmujących temat zaburzeń psychicznych w relacji do zmieniającego się nowoczesnego świata. Refleksja nad tematem może skłonić do wniosku, że nie da się rozpatrywać uwarunkowań zdrowia psychicznego w oderwaniu od bycia człowieka w świecie. Istotnie, wszystkie modele teoretyczne oraz już najwcześniejsze próby rozumienia zaburzeń psychicznych odwoływały się do znaczenia czynników środowiskowych. Jednak rozwój metod biologicznych, możliwość prowadzenia badań neuroobrazowych czy też adaptacja metod genotypowania na potrzeby badań psychiatrycznych (Demkow, Wolańczyk, 2017) spowodowały istotny udział badań psychiatrii biologicznej w rozumieniu uwarunkowań zaburzeń psychicznych. Bez wątpienia czynniki biologiczne odgrywają istotną rolę. Jak jednak pokazują badania, wchodzą one w interakcję z czynnikami środowiskowymi i to właśnie ta interakcja warunkuje ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych. Proste rozumienie zaburzeń psychicznych jako będących wynikiem nieprawidłowości genetycznych ustąpiło miejsca bardziej adekwatnym, ale też bardziej skomplikowanym modelom wskazującym na rolę epigenetyki (Kular, Kular, 2018). Pozwoliło to na integrację wiedzy płynącej z badań czynników biologicznych i środowiskowych w spójne modele teoretyczne (np. Howes, Murray, 2014). Spowodowało to istotny wzrost badań, które uwzględniały zarówno czynniki biologiczne (np. geny, funkcjonowanie mózgu), jak i czynniki społeczne (np. migracje, status społeczny). Współcześnie ilość dostępnych danych, które wskazują na dynamiczną interakcję tych czynników, nie pozostawia wątpliwości, że modele bio-psycho-społeczne są najbardziej odpowiednim opisem zaburzeń psychicznych. Zmiany w rozumieniu zaburzeń psychicznych opisano w rozdziale 2. Co więcej, w rozdziale 3 Marzena Rusanowska wskazuje, w jaki sposób zmienia się rozumienie jednego z najbardziej powszechnych zaburzeń psychicznych – depresji.

Podejmujemy próbę dyskusji na temat wybranych aspektów problematyki zdrowia psychicznego w kontekście obserwowanych zmian zachodzących we współczesnym świecie. Interesowało nas wskazanie, w jaki sposób przyczyniają się one do redefiniowania i diagnozowania wybranych zaburzeń psychicznych oraz w jaki sposób mogą one zwiększać prawdopodobieństwo rozwoju niektórych zaburzeń. Naszym celem nie był systematyczny przegląd wszystkich zaburzeń psychicznych i ich związków z wybranymi czynnikami środowiskowymi. Staraliśmy się wybrać zagadnienia, które mogą stanowić dobre tło do szerszej dyskusji na temat związku zmian zachodzących w świecie z zaburzeniami psychicznymi. Jednocześnie ważnym celem monografii było zaprezentowanie wiedzy opartej na badaniach naukowych autorów aktywnych w swoich dziedzinach.

Funkcjonowanie psychiczne w dużym stopniu zależy od kontekstu, w którym człowiek żyje. Tym samym czynniki środowiskowe, społeczno-ekonomiczne, rodzinne czy też kulturowe mogą być istotnie związane z dobrostanem psychicznym człowieka. Nieustannie zachodzące zmiany w strukturze społecznej, ekonomicznej czy też rodzinnej wymagają od jednostki odpowiedniej adaptacji. Charakter niektórych zjawisk społecznych stanowi istotne wyzwanie dla umiejętności radzenia sobie i może skutkować załamaniem dobrostanu psychicznego oraz istotnym pogorszeniem funkcjonowania w różnych aspektach (np. społecznym, zawodowym czy rodzinnym). Związek zaburzeń psychicznych z warunkami środowiskowymi (w tym ekonomicznymi, społecznymi itp.) jest dobrze udokumentowany danymi empirycznymi pochodzącymi z wielu badań epidemiologicznych (Das-Munshi, Leavey, Stansfeld, Prince, 2012; Silva, Loureiro, Cardoso, 2016) i ma swoje teoretyczne podłoże we wczesnych, jak również współczesnych modelach teoretycznych. Związek ten nie ma charakteru prostej przyczynowości. Należy go rozumieć raczej w ten sposób, iż różne czynniki wzajemnie na siebie oddziałują w wielu kierunkach (A→B, B→A) zwiększając ryzyko występowania zaburzeń psychicznych. W artykule pochodzącym z 2016 r. autorzy (Vigo, Thornicroft, Atun, 2016) wskazują, iż zaburzenia psychiczne odpowiedzialne są za około 32% czasu niezdolności do funkcjonowania. Sugeruje to, iż zaburzenia psychiczne mają istotny wkład w poważne trudności w funkcjonowaniu społecznym i zawodowym wielu osób. W Polsce w 2020 r. łącznie Polki i Polacy przebywali 27,7 mln dni na zwolnieniach lekarskich z powodu zaburzeń psychicznych. W porównaniu do 2019 roku liczba osób przebywających w 2020 r. na zwolnieniu lekarskim z powodu depresji wzrosła o 21,3%. Wyraźnie widać zatem, że sytuacja pandemii COVID-19 istotnie może wpływać na kondycję psychiczną, co potwierdzają również badania zagranicznych zespołów (Bueno-Notivol i in., 2021). Aktualność tematu konsekwencji pandemii dla dobrostanu sprawiła, że rozdział 7 poświęcono związkom pandemii COVID-19 z zaburzeniami psychicznymi.

Potoczne rozumienie zaburzeń psychicznych często również akcentuje rolę tzw. trudnych czasów czy ogólnie niekorzystnych zdarzeń jako czynników sprzyjających ich rozwojowi. W opinii wielu osób przyśpieszenie w zakresie zmian społecznych, kryzysy ekonomiczne czy też szeroko pojęta globalizacja przyczyniają się do coraz częściej pojawiających się kryzysów psychicznych. Obserwacje takie są wspierane przez dane pochodzące z badań epidemiologicznych wskazujących na związek sytuacji ekonomicznej (Murali, Oyebode, 2004), migracji (Bhugra, 2004), kryzysów zbrojnych (Murthy, Lakshminarayana, 2006) czy też zmian klimatycznych (Berry, Bowen, Kjellstrom, 2010) z zaburzeniami psychicznymi. W obrębie Europy wskazuje się, że słabsza edukacja, bezrobocie i niższy status materialny są związane z występowaniem zaburzeń psychicznych (Fryers, Melzer, Jenkins, Brugha, 2005). Choć wiele wskazuje, że kryzysy psychiczne nie są prostą wypadkową działania jednego wybranego czynnika, dane te pokazują istotną rolę czynników środowiskowych w rozwoju zaburzeń psychicznych. Dane pochodzące z Grecji z okresu kryzysu ekonomicznego 2008 r. wskazują na istotny związek pogorszenia sytuacji ekonomicznej z podejmowaniem prób samobójczych (Economou, Madianos, Theleritis, LE). Związki zachowań samobójczych z niskim statusem ekonomicznym zostały potwierdzone również w metaanalizach (Iemmi i in., 2016). Temat samobójstw w niniejszej monografii podejmuje Karolina Krysińska w rozdziale 6.

Warto również zauważyć, że czynniki środowiskowe nie działają w oderwaniu od czynników biologicznych. Na przykład niższy poziom ekonomiczny często przekłada się na mniej urozmaiconą dietę (Gray, Leyland, 2009), która, jak wskazują współczesne badania, może przyczyniać się do pogorszenia kondycji psychicznej (Owen, Corfe, 2017) i fizycznej. Niekorzystne środowisko (np. traumatyzujące) przyczynia się do dysregulacji różnych systemów neuroprzekaźników, a ta z kolei może sprzyjać rozwojowi zaburzeń psychicznych (np. Howes, Murray, 2014). W rozdziale 5 opisano, w jaki sposób rosnąca samotność, często wynikająca ze zmian społecznych, związana jest z zaburzeniami funkcjonowania różnych systemów biologicznych (np. system naczyniowo-sercowy, mózg). Związki zdrowia psychicznego i fizycznego są silne. Jak pokazują badania, osoby chorujące somatycznie częściej cierpią również z powodu zaburzeń psychicznych (De Hert i in., 2011). Nowe trendy we współczesnych modelach teoretycznych zaburzeń psychicznych wyznaczają badania wskazujące na rolę odżywiania i flory bakteryjnej w rozwoju zaburzeń psychicznych (Liu, 2017). Błażej Misiak w rozdziale 3 przedstawia zagadnienia związane z rolą mikroflory bakteryjnej w rozwoju i przebiegu zaburzeń psychicznych.

W kontekście prezentowanych danych, istotną refleksję powinna wzbudzić obserwacja, że świat podlega ciągłym zmianom. Same zmiany, zgodnie z antycznym _panta rhei_, są dla większości z nas oczywiste. Jednak choć zmiany te dokonują się na naszych oczach, często nie dostrzegamy ich odległych lub nierozpoznanych konsekwencji. Na przykład początkowy rozwój portali społecznościowych czy aplikacji mobilnych (wraz z rozwojem smartfonów) raczej związany był z falą entuzjazmu niż alarmującymi danymi wskazującymi na możliwość uzależnień behawioralnych (Weinstein, Lejoyeux, 2010). Wraz z rozwojem Internetu wiele krajów rozpoczęło wyścig w budowaniu infrastruktury umożliwiającej dostęp do sieci dla jak największej liczby osób. Początkowo rewolucji przemysłowej nie towarzyszyły refleksje dotyczące zmian klimatycznych czy innych niekorzystnych zjawisk, do których potencjalnie mogła prowadzić. Dopiero po wielu latach obserwowanych zmian klimatycznych podjęto temat zaburzeń psychicznych pojawiających się w kontekście lęku klimatycznego (Clayton, 2020), który w wielu krajach staje się istotnym doświadczeniem szczególnie wśród młodych ludzi. Należy wspomnieć, iż mimo alarmujących danych dotyczących konsekwencji zmian klimatycznych (w tym dla zdrowia psychicznego) i innych niekorzystnych zmian społecznych, interwencje prewencyjne podejmowane przez niektóre kraje są opóźniane lub niewspółmierne do zagrożenia. Niestety, brak perspektywy rozwiązania tych zjawisk może potęgować lęk. To tylko niektóre z wielu przykładów, jak zmieniający się świat może oddziaływać na dobrostan psychiczny człowieka. Zagadnienie wspomnianych uzależnień behawioralnych szerzej opisano w rozdziale 8. Jednocześnie, ponieważ rozwój nowych technologii daje nowe możliwości prowadzenia diagnostyki i terapii kryzysów psychicznych, w rozdziale 10 przybliżono to zagadnienie.

Bez wątpienia obserwowane zmiany są zróżnicowane i dotyczą wielu aspektów funkcjonowania człowieka, do tego z odmienną dynamiką, a ich tempo może mieć istotne znaczenie dla możliwości radzenia sobie jednostki z nowymi wymogami środowiska. Dynamika interakcji człowiek–środowisko wskazuje, że dla dobrostanu istotna jest równowaga między zasobami radzenia sobie a wymogami środowiska. Zmiany, na które człowiek nie jest przygotowany, mogą budzić lęk, a w sytuacji, kiedy zaczynają one penetrować istotne aspekty funkcjonowania człowieka, również powodować kryzys w postaci rozwijających się zaburzeń psychicznych. Niektóre zmiany zachodzące w świecie mogą być potencjalnie nieodwracalne, a ich skutki katastrofalne – takie doświadczenia wzbudzają szczególny niepokój. Naszym zadaniem nie było wskazanie najważniejszych zmian, które mogą być odpowiedzialne za kryzysy psychiczne. Staraliśmy się raczej pokazać na wybranych przykładach, jak interakcja człowieka ze środowiskiem może istotnie warunkować dobrostan psychiczny oraz jak zmiany we współczesnym świecie mogą wpływać na rozumienie zaburzeń psychicznych.

Mamy nadzieję, że lektura publikacji spotka się z zainteresowaniem profesjonalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym, pacjentów chorujących na zaburzenia psychiczne oraz ich rodzin, jak również większego grona czytelników.

Bibliografia

Berry H.L., Bowen K., Kjellstrom T. (2010). Climate change and mental health: a causal pathways framework. _International Journal of Public Health, 55_(2), 123–132.

Bhugra D. (2004). Migration and mental health. _Acta Psychiatrica Scandinavica, 109_(4), 243–258.

Bueno-Notivol J., Gracia-García P., Olaya B., Lasheras I., López-Antón R., Santabárbara J. (2021). Prevalence of depression during the COVID-19 outbreak: A meta-analysis of community-based studies. _International Journal of Clinical and Health Psychology, 21_(1), 100–196.

Clayton S. (2020). Climate anxiety: Psychological responses to climate change. _Journal of Anxiety Disorders, 74_, 102–263.

Das-Munshi J., Leavey G., Stansfeld S., Prince, M. (2012). Migration, social mobility and common mental disorders: critical review of the literature and meta-analysis. _Ethnicity & Health, 17_(1–2), 17–53.

De Hert M., Correll C.U., Bobes J., Cetkovich-Bakmas M., Cohen D., Asai I., …Ndetei D.M. (2011). Physical illness in patients with severe mental disorders. I. Prevalence, impact of medications and disparities in health care. _World Psychiatry, 10_(1), 52.

Demkow U., Wolańczyk T. (2017). Genetic tests in major psychiatric disorders-integrating molecular medicine with clinical psychiatry-why is it so difficult? _Translational Psychiatry, 7_(6), e1151-e1151. https://doi.org/10.1038/tp.2017.106.

Economou M., Madianos M., Theleritis P., (2011), Increased suicidality amid economic crisis in Greece. _The Lancet, 378_, 1459.

Fryers T., Melzer D., Jenkins R., Brugha T. (2005). The distribution of the common mental disorders: social inequalities in Europe. _Clinical Practice and Epidemiology_ _in Mental Health, 1_(1), 1–12.

Gray L., Leyland A.H. (2009). A multilevel analysis of diet and socio-economic status in Scotland: investigating the ‘Glasgow effect’. _Public Health Nutrition, 12_(9), 1351–1358. https://doi.org/10.1017/s1368980008004047.

Howes O.D., Murray R.M. (2014). Schizophrenia: an integrated sociodevelopmental-cognitive model. _The Lancet, 383_(9929), 1677–1687.

Iemmi V., Bantjes J., Coast E., Channer K., Leone T., McDaid D., …Lund C. (2016). Suicide and poverty in low-income and middle-income countries: a systematic review. _The Lancet Psychiatry, 3_(8), 774–783. doi.org/10.1016/S2215-0366(16)30066-9.

Kular L., Kular S. (2018). Epigenetics applied to psychiatry: clinical opportunities and future challenges. _Psychiatry and Clinical Neurosciences, 72_(4), 195–211.

Liu R.T. (2017). The microbiome as a novel paradigm in studying stress and mental health. _American Psychologist, 72_(7), 655.

Murali V., Oyebode F. (2004). Poverty, social inequality and mental health. _Advances in Psychiatric Treatment, 10_(3), 216–224.

Murthy R.S., Lakshminarayana R. (2006). Mental health consequences of war: a brief review of research findings. _World Psychiatry, 5_(1), 25.

Owen L., Corfe B. (2017). The role of diet and nutrition on mental health and wellbeing. _Proceedings of the Nutrition Society, 76_(4), 425–426. https://doi.org/10.1017/s0029665117001057.

Silva M., Loureiro A., Cardoso G. (2016). Social determinants of mental health: a review of the evidence. _The European Journal of Psychiatry, 30_(4), 259–292.

Vigo D., Thornicroft G., Atun R. (2016). Estimating the true global burden of mental illness. _The Lancet Psychiatry, 3_(2), 171–178. doi.org/10.1016/S2215-0366(15)00505-2.

Weinstein A., Lejoyeux M. (2010). Internet addiction or excessive internet use. _The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 36_(5), 277–283.